UNIVERSAL CELTIC LAW. COMUM DIREITO E INSTITUIÇÕES CELTOATLÂNTICAS. A ARMADILHA DE UMA INEXISTENTE CULTURA CASTREXA OU CASTREJA

POLITICAL ORGANIZATION ORGANIZAÇÃO POLÍTICA

BRIEF INTRODUCTION BREVE INTRODUÇÃO

National Identity and Celtic Legacy

National Identity and Celtic Legacy

Sendo Identidade Nacional e Legado Celta, consustanciais conceitos na Irlanda

The Irish Government, to document, accorded to common opinion, the arrival to Ireland Of the Celts from Central Europe in the V century BC, funded a genetic study (2004) led by Dan Bradley and Brian McEvoy.

The Irish Government, to document, accorded to common opinion, the arrival to Ireland Of the Celts from Central Europe in the V century BC, funded a genetic study (2004) led by Dan Bradley and Brian McEvoy.

The Irish Government, to document, accorded to common opinion, the arrival to Ireland Of the Celts from Central Europe in the V century BC, funded a genetic study (2004) led by Dan Bradley and Brian McEvoy.

O Governo Irlandês para documentar segundo a opinião comum, a chegada a Irlanda dos celtas desde a Europa central no século V antes de Cristo, financiou um estudo genético (2004), dirigido por Dão Bradley e Brian McEvoy.

"We have a much older genetic Legacy". A genetic legacy of Mesolithic and Neolithic of Gallaecia and the Atlantic coast of Iberia

No entanto, comparando as mostras de DNA de 200 voluntários de várias partes da Europa com uma base de dados genética de 8500 indivíduos de toda Europa, Bradley e McEvoy encontraram uma coisa diferente, confirmando McEvoy “O Legado Genético Primário da Irlanda, parece ter procedido de gente de Espanha e de Portugal depois da última glaciación“, aliás um legado genético do Mesolítico e Neolítico de Gallaecia [ou Kaltia] e da Costa Atlántica de Iberia.

'We have a much older genetic legacy'

‘We have a much older genetic legacy’

“We have a much older genetic Legacy”. A genetic legacy of Mesolithic and Neolithic of Gallaecia and the Atlantic coast of Iberia

“[os irlandeses] temos uma heréncia bem mais antiga”

If the Ice Age glacial advance forced the Palaeolithic Europeans to seek shelter from climate in places such as the Atlantic Lands End of NW Iberia, Finisterre,

If the Ice Age glacial advance forced the Palaeolithic Europeans to seek shelter from climate in places such as the Atlantic Lands End of NW Iberia, Finisterre […] “Northern hemisphere glaciation during the last ice ages. The accumulation of 3 to 4 km thick ice sheets caused a sea level lowering of about 120 m. Also, the Alps and the Himalayas were covered by glaciers. Winter sea ice coverage was much more limited in the south” In “Wikipedia own work – redrawn, supplemented and modified graphic from John S. Schlee (2000) Our changing continent, United States Geological Survey

Se na Idade de Gelo o avanço da glaciação obrigou aos europeus do Paleolítico a buscar refúgio do clima extremo em lugares como as costa do Finisterre atlântico do NW de Iberia [….]

the subsequent Climate change and ice retreat

A posterior mudança climática e retirada do gelo, possibilitaram que a gente, longo tempo assentada na costa atlântica de Iberia, retornasse a Europa.

AND THE  HISTORY BECAME LEGEND  E A HISTÓRIA CONVERTEU-SE EM LENDA

Brigantia and Breogan

Brigantia and Breogan

Retornaram, depois de dez mil anos de forçada estância, navegando – melhor que seguindo a banquisa, sendo impracticable por terra o passo entre o continente e as ilhas -impedindo-o durante o degelo a confluência dos grandes rios europeus, imenso tumultuoso cauce pelo centro do Canal da Mancha. Seguramente a população celta, como contam as lendas chego por mar da Galiza a Irlanda, por algo se chama gaélico, não ‘erinês ‘a língua de Erín.

They returned, after ten thousand years of forced stay in the Atlantic coasts of Iberia, sailing – better than following the sea ice, being then, surely, impracticable by land the passage between the continent and the islands – by the confluence, during the thaw, of the great European rivers, in an immense and tumultuous channel flowing by the center of the English Channel. Surely the Celtic [and Indo-European] population, as legends tell us, arrived by sea, from Galicia to Ireland, perhaps that is why it is called Gaelic -but it is not called ‘Erinian’- Erin’s language Who knows?

The coming of the sons of Mil

The coming of the sons of Mil

Seguramente voltaram de Galiza, o Noroeste de Iberia, referindo as lendas a chegada dos gaels por mar desde Brigantia, Crunha, a Irlanda.

Surely they returned from Galicia, the Northwest of Iberia, the legends referring to the arrival of the gaels by sea from Brigantia, Corunna, to Ireland.

[Addenda]

WARNING! One thing seems certain, they were not, nor could they be Basques. Neither in the Neolithic of the Iberian Peninsula, nor in the Chalcolithic, were there speakers of An- Indo-European languages – that is, languages foreign to Europe [Xaverio Ballester]. The bearers of languages not originating in Europe, as is the case of the Basques or the Iberians, arrived in Europe, like the Aquitans or the Etruscans, in a fully protohistoric period. They are not the remnants of prehistoric languages preserved in Europe. No matter if, hiding the rabbit in the hat, pretending science obscura per obscuriora, some people – Sim Williams; J. T. Koch, etc. -, are now trying to hide this, moved by their personal comparatist needs, we will not say political. Indulgentia Temporum

Cf –Xaverio Ballester cf. in 2012, and cf.   Lenguas anindoeuropeas de hispania ¿antiguas o recientes? 2018  

[/Addenda]

Bri_e_Briga

Font wikipedia.  Old place names containing the Celtic elements -briga and -bris < –brigs   ‘hill, hillfort’ in the Iberian peninsula, transmitted by Roman and Greek geographers and historian and local Latin inscriptions; together with modern place names derived from the same elements. Sub uocabulo Celtic place names in Galiza http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Celtic_place_names_in_Galicia

  COMPROMISSO DO GALAICO BRIGANTINO AMERGIN COM AS TRES MATRES [DEUSA NAI] DA IRLANDA

Assim em amável comunicação epistolar -através de Fernando Alonso-, me transladava Marcel BRASSEUR, sua visão no encontro do brigantino Amergin com a tripla Mater Bamba, Fotla e Eriu da cenificação do casal entre a Deusa Mãe com o novo poseedor do pais, possibilitando a tomada de posse da Ilha pelos gaels, id est, galaicos, falantes do galego, id est, gaélico, língua perdida, ontem como amanhã, no solar onde nasceu:

rainhas-soberanas-gallaecia

MATRES. RAINHAS SOBERANAS DE GALLAECIA PELO ARTISTA CARLOS ALFONZO ASESORADO POR ANDRÉ PENA. […] a tomada de posse estaria já presente […], no reencontro dos fillos de Mil [Amergin] com as três rainhas da Irlanda, Bamba, Fotla e Eriu […]:Reproduzem-se com exatidão no desenho de Carlos Alfonzo, feito baijo a minha direção, locindo  jóias da Gallaecia triconventual. Na empunhadura da espada tomei-me a licença de dar-lhe às antenas a forma de duas aves estilizadas. A roupa feminina elaborou-se forma comparativa em base à etnología e a representações européias da Idade do Ferro, acrescentando aos esquemas de tecidos os motivos decorativos específicos da área galaica. E se non è vero è ben trovato.

La rencontre des Gaëls [= Galegos, de Brigantia] avec les trois reines d´Irlande est un rituel de prise de posesión d´une terre” […] “Dans leur marche vers Tara, les Gaëls rencontrent les trois déesses éponymes du pays: Bamba, Fotla et Eriu Seule Eriu leur souhaite bonnes possession de leurs nouvelle terre. En échange de sa protection, elle leur demande cependant un engagement: que l´île porte désormais son nom. Amorgen y consent; cést pourquoi l´Irlande s´appelle, depuis ce jour-lá, Erin, du nom de la déesse Eriu. “Les fils de Mil s´entretinrent avec Bamba à Siab Mis. Elle leur dit: “Si c’est pour vous emparer de l´Irlande que vous êtes venus, vous n´êtes pas venus sous un bon signe”. “C´est par nécessite”, dit Amorgen au genou blanc, le poète. “Faites-moi un don”, dit-elle. “Quel don?” dirent-ils. “Que mon nom soit donné à cette île” dit-elle. “Quel est ton nom?, dirent-ils. “Bamba“, dit-elle. “Que ce soit un nom de l´île”, dit Amorgen. Ils s´entretinrent avec Fotla à Eblinne. Elle leur parla de la même manière et elle désira que son nom fût donné à l´île. Amorgen lui dit: ” Que Fotla soit un nom de l´île”. Ils s´entretinrent avec Eriu à Uisnech. Elle leur dit: “ô guerriers, soyez les bienvenus. Il y a longtemps que les prophètes ont prédit votre venue. Cette île sera vôtre à tout jamais. Et à lest du monde il n`y aura pas d´île meilleure. Nulle race n´y sera plus nombreuse que la votre”. “C´est bien”, dit Amorgen, “la prophétie est bonne”. “Faites-moi un don, ô fils de Mil et enfants de Bregon“, dit-elle, “que nom soit donné á cette île”. “Que ce soit son principal nom”, dit Amorgen” Avant de prendre possession de l´île, il faut livrer bataille. Les Gaëls sont vainqueurs et le Tuatha s’inclinent, non sans avoir durement négocie leur retraite. Le pays sera désormais équitablement divisé, non point sur le mode humain, mais sur le mode mythique: Les Gaëls occuperont le pays en surface, et les Tuatha se répartiront le “Sidh”, c’est à -dire le monde du Dessus: les tumuli, cairns, lacs et autres lieux magiques dont est truffées l’Irlande. C´est ainsi que l´Irlande fut partagée entre les dieux et les hommes”  Marcel BRASSEUR amável comunicação epistolar. Cf A. Pena Treba y Territorium (2004: 181-2)

Foundation of Dun na Gall

Fundando el primer castro Dun na Gall, ‘Dónegal” el brigantino Amergin , tras escenificar y pactar (Brasseur) con las tres diosas soberanas Bamba, Fodla y Eriú  la legal toma de posesión de la Isla-, pasando luego a Gran Bretaña y al continente. Fundando o primeiro castro Dun na Gall, ‘Dónegal” o brigantino Amergin ], depois de escenificar e pactuar (Brasseur) com as três deusas soberanas Bamba, Fodla e Eriú, a legal tomada de posse da Ilha-, passando depois a Grã-Bretanha e ao Continente .

Sometimes legends can reflect more truth than we think.

Conta a lenda que o primeiro castro que fundaram se chamou Dun na Gall [ “Castro de Gall, Castro Gall-aico”  -significando “de” o sufijo –aeco (e/i)]  Talvez em lembrança do abandonado lar? Falando já (não todos seriam mudos) Celta Antigo Comum, base do grupo goidélico: o irlandês, o escocês e o gaélico manês. [Losada (1999, 201-246) Moralejo (2011, 338); J. T. Koch (2009); Martíns (2008), Ballester (2012)], sem dúvida com o germen, já desenvolvido, de comuns instituições [Pena 2004 m, 433-507].

WERE THE SONS OF MIL ALL DUMB?

 “The celtic languages did not originate in Central Europe, they originated in North Western Spain” […] “A roman general mistakedly located a river in the Pyrenees for being the Danube and the home of the celts hence the myth started”[…]. ‘Closely related languages were spoken along the Atlantic seaways from Portugal to Britain by the middle of the first millenium BC’ Cunliffe (2004, 296).

And, settled the Paleolithic Continuity Paradigm, argues Xaverio Ballester:

Traditional theories locating the original homeland for Celtic speakers in Central Europe have insufficient, archaeological, genetic, historial or linguistic support, in both their older form (Hallsttat, La Tène, close to Thracia) and the more recent version (Hercyno-Sequano-Ticinian…sic!). Due to objective archaeological, genetic and [pre]historical documentation, as well as linguistic congruence, the theory of an Atlantic origin for Celtic languages is much stronger. However, their new approach turns out to be untenable within the cronological frame of the Bronze Age, so clarly a substantially older chronology is needed. Xaverio Ballester “Les languages celtiques: origins centre-européennes ou… atlantiques?  (Abstract, p 93)

Ith and the Gaels from Galtia or Galiza

Quijotesco oxímoron: o modelo invasionista pacientemente elaborado por esplendentes lingüistas desde o século XIX atirado ao lixo. Europa Central, nodo do enredo, convertida em periferia. Descendo – e não dos ramos como em tempos de Darwin- os Albiones de linhagens Irlandeses! E O mos pessimus! A “Marca Espanha! Europa fechou filas, mudando a incerteza depois do breve lapsus feito eternidade por sosiego:
Expediente Vasco?  O que faça falta. Sic fatur lacrimans, classique immittit habenaset tandem  Albionicis Britanniarum adlabitur oris, e chegaram os vascães de Ibéria – todos mudos, por não deixar rastro ou subregistro lingüístico – muito dantes da recalada na Inglaterra de José de Arimatea com o Menino Jesús, dantes inclusive da chegada ao vale do Támesis dende Centroeuropa dos “verdadeiros Celtas” com seu copo campaniforme -, as  costas de Britania, passando logo  -não com a Armada – a Irlanda Sabes tu que foi Euskadi solar de celtas várdulos, caristios e autrigones?

They Spoke an Atlantic Ancient Commom Q-Celtic language

Língua estendida como era de esperar, pois não todos os emigrados seriam mudos, na longa Marcha à Europa Atlántica insular e continental (e quiçá ao Norte da África), originando a pléyade de comuns topônimos, hidrónimos, antropónimos, assumidos celtas.

WAS J. T. COCH THE FIRST TO DEMONSTRATE THAT THE TARTESIAN IS A CELTIC LANGUAGE?

O ótimo amigo e sanskritólogo Eulogio Losada Badía descubridor de que o alfabeto Tartésico e o Ibérico Ocidental, se criaram para notar uma antiga língua celtica (contemporánea da escritura lineal do Egeo), como o confirmaria anos depois J. T. Coch, traduzindo as inscrições Tartésicas, muito bem transcritas por Jürgen Untermann.

O ótimo amigo e sanskritólogo Eulogio Losada Badía ( Universités de Lyon et Paris; fundador do IGEC ), descubridor en 1997 de que o alfabeto Tartésico e o Ibérico Ocidental, se criaram para notar uma antiga língua céltica, contemporánea da escritura lineal do Egeo, como o confirmaria anos depois J. T. Koch, traduzindo as inscrições Tartésicas, muito bem transliteradas já por Jürgen Untermann.

We must remember -without diminishing the glory that belongs to J. T. Koch- that some years  earlier -while Koch undoubtedly inadvertently ignores this circumstance- Eulogio Losada Badía  had shown,  that the Tartessian was an alphabet built on purpose for a Celtic language.

Devemos recordar, sem diminuir a glória que em justiça lhe pertence a JT Koch, como em alguns anos dantes tinha Eulogio Losada Badía  mostrado e, levantando a lebre [- ignorando Koch, sem dúvida por descuido esta circunstância, pese a que o livro da UBO, Universidade de Bretaña Ocidental, contendo as atas do único congresso celebrado na França (em Bretaña) dedicado os Celtas da Península Ibéria, se distribuiu amplamente por todas as blibliotecas das universidades dos paises celtas-] que o signario tartésico, ou Ibérico Ocidental, muito anterior ao grego e ao fenicio, emparentado com a escritura lineal egípcia e do Egeo, era um alfabeto criado para notar uma língua celta.

Cf. the John T. Koch map in A CASE FOR TARTESSIAN AS A CELTIC LANGUAGE ,334

Gómez Moreno anos após ter assinalado “reviste caracteres de probabilidad máxima […] admitir que los alfabetos ibéricos nacieron en Andalucía, como fruto de la civilización tartesia, en fecha remota pero imprecisable hoy […] pues su tipo gráfico los pone cerca de lo cretense y chipriota y antes que lo fenicio [Misceláneas, 28], dató el signario tartésico hacia fines del segundo milenio antes de Cristo [e analisando Eulogio Losada Badía ] “la propia naturaleza de la lengua para la que fue creada, por la zona tartesia, la primera escritura ibérica”[e, entre outras muitas coisas, desenvolvidas ao longo de 45 densas páginas (201,246)], “la bivalente esencia de los grafemas con que se transcriben las oclusivas dentales y guturales o velares en las lenguas ibéricas” [tinha determinado com aguda, sólida e documentada, argumentación a natureza celta da língua do Atlântico hispano]: “Confirmando la coherencia de nuestra tesis sobre los orígenes celtas del sistema que el signario ibérico parece revelarnos, los argumentos fonéticos invocados en el presente trabajo hacen que la paternidad céltica sea cuando menos altamente verosímil” E. Losada Badía “Las Escrituras Celtohispanicas”  1999: 246

Esta antiga origem do signario hispano para notar uma língua céltica, exclui precisamente que não fora Celta a originaria população da Irlanda, que a língua celta chegasse –como por pessoais necessidades comparatistas se sustentou, obscura per obscuriora, sem prova nenhuma– em época posterior. E ao cabo,  quod natura non dat, Salmantica non præstat e a úmida ensonhação itálica do e-Lusitano não prosperou e ‘saiu rana’.

A CELTIC UNIVERSAL POLITICAL ORGANIZATION UMA ORGANIZAÇÃO POLÍTICA UNIVERSAL CELTA

I would like to warn the audience that, at least in 1991, these papers sounded like something new. Perhaps not so much at this stage when scientists from different fields are supporting this view.

Before, during and after Roman rule, the Northwest of Atlantic Iberia, Gallaecia, experienced a Celtic and Indo-European territorial organization, which still stayed alive until very late in the Middle Ages.

Quero advertir-te, caro leitor que, ainda que já não o pareça hoje, quando científicos de diferentes campos e países apoiam esta visão de nossa Arqueologia Institucional, pelo menos no 1991 estes papéis soavam como algo novo.

Dantes, durante e após a dominação romana, Kaltai em a Idade do Bronze, Gallaecia em a Idade do Ferro, o Noroeste Atlântico de Ibéria, experimento uma organização territorial, principesca, céltica e indoeuropeia, que todavia funcionava muito avançada a Idade Média.

Narón un Concello con Historia de Seu T. II

No ano 1992, exactamente na página 26 de Narón um Concello com História de Seu. Volume II [PENA, Andrés (1992). Ed. Concello de Narón] compendiamos em um sinóptico quadro as bases da função soberana e a função sagrada do Território Político Celta na Terra de Trasancos, desde a época pré-romana à medieval. Vinte anos depois este quadro que apresentamos da renegada Galiza é de plena aplicabilidad em todas e a cada uma das tribos Trebas/Túatha da Europa Celta no contexto da Universal Celtic Law. Pelo mesmo motivo é também de universal aplicabilidad a concepção do castro como um demarcado espaço jurisdiccional -tal e como figura na lámina da página 131 da obra, acima mencionada.
In 1992 we summarize the basis of the sovereignty function, and the Political and Religious role of the Celtic Territory, in the Terra de Trasancos, since pre-Roman to medieval times in a synoptic table, exactly on page 26 of Narón un Concello con Historia de Seu. Vol. II [PENA, Andrés (1992). Concello de Narón Ed]. Twenty years later this table of the denied Celtic Galicia, presented here is, in the context of the Common Celtic Law, fully applicable to each and every one tribe [Trebas / Túatha] of Celtic Europe.

For the same reason, the concept of fort as a jurisdictional space, as set the picture on page 131 of the above-mentioned work, is also of universal applicability.

A briga -bre, "castro", loc. latino. domo, "casa" dum dominus, "senhor" e sua crica ou dominium, "espaço económico demarcado" ou iurisdictio.

A briga -bre, “castro”, loc. latino. domo, “casa” dum dominus, “senhor” e sua crica ou dominium, “espaço económico demarcado” ou iurisdictio.

Pelo mesmo motivo é também de universal aplicabilidade a concepção do castro como um espaço jurisdicional – tal e como figura na lâmina da página 131 da acima mencionada obra-.

 TREBA AND TOUDO

The Political Territorial Organization of Gallaeciae, described in the ancient sources with Celtic ethnonyms, ‘names of tribes’, knew (Pena 1991; 1992; 1993; 1994) pre-roman names of Treba and Toudo . 

udos, Ciuitates/Populi, Territorios e Diocesis Medievais

Trebas ou Toudos, Ciuitates/Populi, Territorios e Diocesis Medievais

Also in Atlantic Europe, in the Continent and in the Islands, appears [in Iron Age] the same serie of small ‘states’ or ‘political territories’ named in Celtic Europe as  Treba or Toudo [O.I. Túath]. Both words define a common institutional system, a “Celtic princedom” – more appropriate than the term “Celtic chiefdom” [of ARNOLD & GIBSON, 1995]. Since the dawn of the Bronze Age Celtic Europe is a mosaic of identical autonomous political territories we commonly call tribes and Romans called ciuitates / populi. Sharing a common structure, these tribes – as is Gallaecia– are known either in Europe (Pena 1992; Karl 2002) with words of domestic sovereignty: TREBA [TRIFU, TRIBUS, and so on.] and TOUDA [TEUTA, TOUTO, etc.] with a term alluding to the people, state or nation.

O exercício da soberania em um Território Político Autônomo Celta, Treba/Toudo (air. Túath) é dúplice. Os Ríges, "Reis", governam aos homens. O Clero [Druidas ou Durvedes do passado Pagã, Episcopi do presente Cristão] governa nas consciências dos homens. E bem mais. Com a religião, todo o tráfico jurisdicional, publico e privado, o exercício da jurisdição e a ciência, está em mãos do cultivado clero.

O exercício da soberania em um Território Político Autônomo Celta, Treba/Toudo (air. Túath) é dúplice. Os Ríges, “Reis”, governam aos homens. O Clero [Druidas ou Durvedes do passado Pagã, Episcopi do presente Cristão] governa nas consciências dos homens. E bem mais. Com a religião, todo o tráfico jurisdicional, publico e privado,  e a ciência, está em mãos do cultivado clero. Desenho de Eva Merlán bajo a minha direção para a Historia Ilustrada de Narón.

Leading these Houses or Communities, Territories, Trebas or Toudos, working as a kind of small states, were the riges, ‘kings’ or principes, ‘princes’.

A Europa Céltica, seguramente dantes já da Idade do Bronze, é um mosaico de idênticos territórios políticos autônomos compartilhando a comum estrutura nomeada na Europa (Pena 1992, Karl 2002) com palavras oriundas do conceito de soberania doméstica, ora [designando a Casa, e variantes trifu; treb; trifu, tribus, etc] trebas, “tribos”, s. Treba, como em Gallaecia; ora designando ao Povo, Estado, Nação, galaico Touda, antigo irlandês p. túatha, sg. túath” [e suas variantes teuta, touto, etc.], ambos termos aludem ao sobredito território Estado ou Nação, regido por uma Casa nobre, território que os romanos chamaram ciuitates/populi.

Estela paleo cristã de Apana, filha de Ambollo Celtica Supertámarica, do Castro Miobre S. IV-V dC. Hallada en Crecente, Lugo. Museo de Lugo.

Estela paleo cristã de Apana, filha de Ambollo Celtica Supertámarica, do Castro Miobre S. IV-V dC. Achada en Crecente, Lugo. Museo de Lugo. Celticos Super Tamaricos [Celtici Super Tamarici] are the name of an ancient Gallaecian Celtic tribetreba or túath-, living in the north of modern Galicia border of ‘Celticos Nerios’ [Celtici Nerii] in the Costa da Morte’s county. Super Tamarici means “above the river Tamara” “Tambre“. Tamar is also the name of the river that separates Cornwall from England, and Tamasa [r/s] is the name of river Thames. Family Stuff. Em pé, Apano, o que mandou fazer a estela, togado e com um liber enrolado na mão esquerda, passa sua mão direita sobre o ombro de sua amada irmã Apana que luze um colar de “margaritas” ou pérolas. Também luzem um colar de pérolas as figuras que estão sentadas, cf. detalhe, seguramente as Matres do passado pagano, mas agora, no presente cristão, Santa Ana e a Virgen Maria [ provavelmente as primeiras representações  na Europa]. Consertem que ambas levam um colar de margaritae, “pérolas”, e que a menina porta em sua mão também um liber – detalhe alusivo a inteligência mostrada, como seu filho, ante os doutores nos apócrifos- e uma coroa, alusiva nas representações paleo-cristãs (séculos IV e V) ao destino de Cristo. Apoia minha interpretatio o fato de que, eu também tenho direito a me equivocar, e que na estela não figure nenhum outro elemento religioso, e não existem nem, claro está, podem existir estelas “ateas”, sem alusão religiosa, em Gallaecia.

Compartilhando não poucas vezes idêntica denominação em toda a Europa Céltica, “Brigantinos”, “Nemitos”, “Belgae”, o colosal mosaico de demarcações verdadeiros “mini-estados” chamadas trebas ou toudos, à frente de consagrados rīges “reis” ou arioi, “príncipes”, responde a um comúm tráfico jurisdicional feudo-vassalático .

As fontes clássicas situam no NW as trebas ou toudos de/dos [Classical sources placing in the NW of Iberia] Adovi (Plin. IV, 111); Albiones (Plin. IV, 111); Amaci (Ptolo. II 6, 36); Arroni ou Arrotrebae (Plin. IV, 111);  Artabri (Plin. IV, 111, Ptlo. II 6, 22; Strab. 3, 3, 5); Astures (Ptol. II, 6, 28); Baedui (Ptlo. II, 6, 26); Bedun(ien)ses (Ptol. II, 6, 31); Bibali (Plin. III, 28, Ptol. II, 3, 43); Brigaecini (Ptol. II, 6, 30); Cibarcis (Plin.IV, 111); Celtici cognomine Neri (Plin. IV,111); Celtici Supertamarci/ Supertamarici ( Mela 3, 11 Plin. IV, 111); Cilini /Celeni/ Helleni (Ptol. II, 6, 25; Plin. 4, 111); Coelerni/Coelerni (Ptol. II, 6, 42, Plin. III, 28); Copori/Capori  (Plin. IV, 111, Ptol. II, 6, 24); Egivarri Cognomine Namarini, Egurri, Gigurri (Plin. IV, 111; Ptol. II, 6, 38; Ptol. II, 6, 52; Plin. 3,28); Equaesi (Plin. III, 28); Grovii (Ptol: II, 6, 38, Plin. III, 28); Lanciati/Lancienses (Ptol. II, 6, 29, Plin. III, 28); Lapatian(n)ci (Ptol. II, 6, 4); Lemavi (Ptol. II, 6, 25; Plin. III,28); Leuni (Plin. IV, 112); Limici (Ptol. II, 6, 44); Luanci (Ptol. II, 6, 47); Lubaeni (Ptol. II, 6, 48); Luggones (Ptol. II, 6, 33); Narbasi (Ptol. II, 6, 49); Nemetati (Ptol. II, 6, 41); Ornaci (Ptol. II, 6, 32); Paesici (Ptol. II, 6, 5; Plin. III, 28, IV, 111); Quarquerni/Querquerni (Ptol. II, 6, 47; Plin. IV, 111); Saelini (Ptol. 2,6,34); Seurri/Seurbi (Ptol. II, 6, 27; Plin. IV,112); Superati (Ptol. II, 6, 35); Tiburi (Ptol. II, 6, 37); Turodi (Ptol, II, 6,40) […].

As fontes epigráficas registram [the epigraphy gives us]

Pequeno disco de lousa, achado em Covas pelo autor deste pós, reproduzido na reedición do 1º volume da História de Narón. Contém o nome da Terra de Trasancos na breve cláusula em dat. s. Reve Trasanciuge [psvlm mejorlectio que Trasanciange] Reve, epíteto da Mater, posv. "Raising Moon, Lua"

Pequeno disco de lousa, achado em Covas pelo autor deste post, reproduzido na reedición do 1º volume da História de Narón. A breve cláusula da lousinha, em dat. s. Reve Trasanciuge [psvlm melhor lectio que Trasanciange] Reve [tema em “a”, epíteto da Mater, posv. “Raising Moon”, “Ascendente Lua”] contém, sem dúvida, o nome da Terra de Trasancos.  A epígrafe [-lendo-se de unanimo modo em dat. de sg.: Rebe Trasanci , existindo hesitação nas derradeiras letras uge/-uce, -ange/ance; -anige/anice; dat. s. “e” = “ae”…-], leva o epítelo -da MaterReve [b/v]; documentando em Geografia Mítica Celta -pois eu também reclamo meu direito a estar errado como Álvaro Paradela-,  Trasancos, também seria vocitato Tartares por segunda vez, pois sinalando a Terra de Trasancos as partes extremas do NW galaico, lugar liminal em Geografia Mítica O TÁRTARO, associado pelos Celtas do Atlântico e do Mundo Clássico Mediterrâneo à Lua e o Sol,  a voz TATERTArO, aparece também recolhida sobre asta de cervo em outra muito mais antiga epígrafe de “O Bancal”, (provincia de) A Crunha, em Signário Ibérico Occidental – criado no Atlântico da Península Ibérica em época remota [Gómez Moreno] para notar o Q-Celta Antigo Comúm [Eulogio Losada Badia, J. T. Koch], também chamado Bástulo-Turdetano, escritura copiada muito tarde jà pelos an-indoeuropeus Íberos.

Aebisoci/Aeboso(nci) (CIL. II 2477; IRG IV 74); Ambimogidus (CIL II , 2419); Ancondei (CIL II 2520); Bibali (CIL II 2477; 2475 (Biba(l)us); Cabarcus (CIL II 5739); Cileni (C.I.L. II 2649; EE. VIII 132: Cilin(us); IRG 120 Cilenus); Coelerni (CIL II 2477; IRL 29 Coelernae; AF 1972 382: Coelerni); Copori (CIL II 5250=IRPL 34:  Princeps Co(porum); CIL II5250= CM León 21, nº 13a: Copori); Equaesi (CIL II 2477=CM Zamora II: Equaesi; IIAE 899: Equaesi; IIAE 1347=ILER 2867: Equaesus); Gigurri (CIL II 2610: Gigurro Calubrigense); Interamici (CIL II 2477; CM León 90: Interamicus; Rivas Fernandez B. Aur., 3, 1971, 79-83 Res Plublica/Int(eramicorum)); Limici (CIL II 434=204 9 (CIL II 827 = 4215:  Limico, CIL II 2477: Limici; 2496: Lim/i(c)us; 3034: Lim(i)cus; 5953: Limicus; 4963(1) = 6246(y) =A Port. 28; 1928-9; 213 nº 1 Luzón, en Huelva, n. 38 a 63: Limicus; Cm Cáceres 211: Limic(us) 2516: Civitas/Limicorum; IRG IV1: (L) ari (bus) civita(tis/Li) m (icorum)); Ornaci, provl. Val de Ornaci, arciprestado de Valduerna (CIL II 2a633 Tabula hospitalis de Astorga = 2633); Quarquerni (CIL II 2477), Supertamarci = Tras-Tamara(CIL II 5081); Tamagani (CIL II 2477; IRG IV 66); Trasanci in Reve Trasanciuge [Trasancianige?] Covas. Ferrol (Pena Atenea 1992); Zoelae (CIL II 2633; 2651; 5684).

As fontes alto-medievais [Divisio Theodemiri anno 569] recolhem:

VIII Ad lucense: Luco civitas cum adjacentia sua, quod tenent comites undecim, una cum Carioca, Sevios et Cavarcos.

VIIII Ad Auriense: Letaos, Bival, Palla Auria, Verugio, Bivalos, Teporos, Geurros (=Iutres no L.F.) Pincia, Cassavio, Vereganos Senabria et Calapacios (=Cabazas no L. F.) maiores.

X Ad Astorica: Astorica, Legio, Bergido, Petra Speranti, Comanca (=Colanca no L. F., Ventosa, Mourelle (=Murelle no L.F.) antes da chegada dos mouros confirmando as teses de Isidoro Millán) Superiore et Inferiore, Senimure(=Senure no L.F.), Fraucelos (Fraugellos no L.F.) Pesicos.

 XI Ad Iriense: Morracio, Salinense (Saliense no L.F.), Contenos, Celenos, Metacios, Mercia (Mercienses no L.F.), Pestemarcos, Coporos, Célticos, Bregantinos (Brecanticos no L.F),Prutencos (Prutenos), Prucios (Plucios no L.F), Besancos (Besaucos no L.F.), Trasancos, Lapatiencos (Lapaciencos) et Arrós.

XII Ad Tudense ecclesias invicino: Tueredo, Tabuleda, Lucoparre, Aureas, Langetude, Carisiano, Marciliana, Turonio, Celesantes, Toruca. Item pagi: Aunone (Dunone no L.F.), Sacria, Erbilione, Cauda, Ovinia, Cartase”.

Según el Cronicón Iriense que a pesar de su tardía redacción se fundamenta en antiguas y fiables fuentes

TREBAS, TOUDOS, TERRAS, COMISSOS Y COMITATOS

Quando os documentos medievales fazem listados de trebas, toudos, ciuitates/populi, terras, etc., os dão ordenados em grupos concatenados. como quando estudando “as regiões e províncias” nos mapas da ditadura de Franco dizíamos “Crunha, Lugo, Orense e Pontevedra” e depois “Leão, Zamora, Salamanca, Valladolid e Palencia” etc. Esta circunstância, observável  nas listagens dos diplomas permite detetar uma unidade maior, superior a modo dos comitatos concentrados por herança familiardo conde, em realidade um senhor de multiples, singulares Terras ou Territórios Políticos familiares,  – a cada um deles com seus magistrados territoriais próprios [uicarius terr(a)e e maiorinus terr(a)e]  onde o conde ostenta seu título celta de princeps terra, princeps huius terre ou imperante de terra-. A unidade superior à treba, toudo ou terra, denomina-se nas Ilhas Britânicas, Mór Túath, aquí comitatus. A forma enroscada – assinalada em este mapa por cores- de agrupar séries de trebas nos documentos e diplomas medievais como o Cronicón Iriense, em princípio assinalam ao meu modo de ver uma realidade equivalente a estes mór túaithe: “Miro tomou baixo  seu dominio a Braga e reuniu o Concilio Bracarense Segundo, onde acudiu Andrés em o ano 610. e Miro puxo baixo a súa Sé Iriense as seguintes diócesis a saber:  Morrazo, Salnés, Moranha, Caldas, Montes, Meta, Merza, Tabeirós, Valga, Louro, Nemancos, Vimianzo, Seaia, Bergantinhos, Faro, Escudeiros, Dubra, Montáos, Nendos, Pruzos, Bezoucos, Trasancos, Labacengos e Arrós, e outras dás que se ten mención nos cánones

 

[…] et Mirus cepit Bracaram et fecit concilium Bracarensem sedundum, ubi Andreas fuit, in era DCX Et Mirus sedi sue Hiriensi contulit dioceses, scilicet: Morracium, Saliniensem, Moraniam, Celenos, Montes, Metam, Merciam, Tabeyrolos, Velegiam, Hour, Pistomarcos, Amaeam, Coronatum, Dormianam, Gentines, Celticos, Barchalam, Nemarcos, Vimiantum, Selagiam, Bregantinos, Farum, Scutarios, Duuriam, Montanos, Nemitos, Prucios, Bisa(n)cos, Trasancos, Lavacencos et Airos, et alias que in canonibus resona(n)t […].” Transcripção e notas de Manuel-Rubén García Álvarez, Memorial Historico Español (R.A.H.), Tomo L. Madrid. 1963. Cf. Pena, 74,76.

Mapa parcial de distribuição de trebas ou toudos costeiras de Gallaecia sobre um mapa da reduzida Gallaecia atual. Estas pertencentes em sua maioria ao Convento Lucense

Parcial de distribuição de trebas ou toudos costeiras de Gallaecia sobre um mapa da reduzida Galiza atual, pertencentes em sua maioria ao Convento Lucense.

As in Ireland (MacCone; Gibson; Byrne), Wales (Hubert, 436-437); Scotland (A. Dogshon), continental Europe (Wells;  Halselgrove, 12-29), and the Nordic countries (Kristiansen, 241-280), the ancient Gallaecia configured itself as a succession of political territories that probably emerged at an early stage. In Treba y Territorium (USC 2004), in a long term study (1987-2010) of a Galician shrine in Narón (Northwest Galiza), this author notes a Neolithic origin of the Treba.

Como Irlanda (MacCone; Gibson; Byrne), como Gales (Hubert, 436-437); como Escócia (Dodgshon, R A 1995 ‘Modelling chiefdoms in the Scottish Highlands and islands prior to the ’45”, in Arnold, B and  Gibson, D B (eds) Celtic Chiefdom, Celtic State, Cambridge University Press: Cambridge, 97-99); como Europa continental (Wells;  Halselgrove, 12-29), e como a Nórdica (Kristiansen, 241-280), a antiga Gallaecia se configurou em uma sucessão de territórios políticos, sem dúvida procedentes de um estádio remoto. Em Treba y Territorium,  estudo de longa duração (1987-2004) de uma comarca galega em Narón (Noroeste Espanha), assinalamos um orígen Neolítico da Treba.

Classical historical and epigraphical records allows us to know the name of these territories and the name of their inhabitants. Still many of them persisting in present areas of Galice.

The Celtic political territories or units, so called trebas or toudos [OI túaithe], where the riges, ‘kings’, or principes, ‘princes’, dominate and ruled, were delimited among them, by a wide repertoire of milestones or land marks [of different kinds and periods] working like borders. Let’s examine just a few of these milestones:

COIRAS, FITOS TERMINAIS LAND MARKS

A treba or toudo is separated in Gallaeciae from the adfines, “neighbours”, by coirastermini, land marks, with many denominations

Fito cruciforme terminal duma TREBA galaica en Sanfíns. Valpaços. Chaves. TERM(inus) TREB(ae) OBILI(-i/--orum/-ancorum?) Cada "território político" treba ou toudo tinha seus próprios marcos. Separados os marcos da treba própria, aqui os dos Obili ou Obiliancos, dos outros marcos que delimitaban as vizinhas trebas, por um espaço neutro a modo de terra de ninguém.

Fito  ou coria cruciforme terminal duma TREBA galaica do Rigeueiral, Sanfíns, Valpaços. Chaves. TERM(inus) TREB(ae) OBILI(-i/–orum/-ancorum?) Cada “território político” treba ou toudo tinha seus próprios marcos. Separados os marcos da treba própria, aqui os dos Obili ou Obiliancos, dos outros marcos que delimitaban as vizinhas trebas, por um espaço neutro a modo de terra de ninguém.

Or separated  by mounds, like this Chalcolithic one [image bottom, left] with a statue of the eponymous founder, in which they wrote in the Lower Empire: “Here lies [my ancestor] Lateron Celtiato, Son”

1º LATRONUS “Esforçado, Valente, Brioso, Decidido, Disposto (para a batalha)” [seguramente do antigo irlandês OIr. Láthar envolvendo a Ideia de disposição [para o combate]’, “n. ou-stem <*lāϑ(e)r < * lāϑ(e)rom: acc. sg., dat. sg. lathur [lathar] (McCone, 2011), 2º [esta segunda opção cede ante a anterior] lat. Later-onus “O que [pela segurança que inspira] anda ao lado do (nobre ou o rei)” –nada tem que ver, o esforçado Látronus com um amigo do alheio, como com pouco acerto, desconhecendo a importância institucional desta peça, sustenta Francisco Fariña-,. CELTIATI FILIVS, “Filho de Celtiato”; HIC SITUS EST “Aqui Jaz”. Sem dúvida o iussor – nobre cuja família detentava a secular possessão do território demarcado pela estátua menhir de tempo inmemórial - mandando no Baixo Imperlio gravar o epígrafe (psb do século IV d.C) sobre o túmulo fundacional calcolítico, ca. 3400 a.C., queria documentar, deixar por escrito, a mámoa do epónimo fundador da sua prosapia (Pena Graha)

LATRONUSEsforçado, Valente, Brioso, Decidido, Disposto (para a batalha)” [seguramente do antigo irlandês OIr. Láthar envolvendo a Ideia de”disposição [para o combate]’, “n. o-stem <*lāϑ(e)r < * lāϑ(e)rom: acc. sg., dat. sg. lathur [lathar] (McCone, 2011), 2º [esta segunda opção cede ante a anterior] lat. Later-onus “O que [pela segurança que inspira] anda ao lado do (nobre ou o rei)”. [Nada tem que ver, o esforçado Látronus com “um amigo do alheio”, como com pouco acerto, desconhecendo a importância institucional da peça, sustenta o colega Francisco Fariña Busto], CELTIATI FILIVS, “Filho de Celtiato”; HIC SITUS ESTAqui Jaz”. Sem dúvida o iussor – nobre galaico cuja família detentava a secular possessão da treba Quarquerna dos Galaicos Brácaros, demarcada pela estátua menhir de tempo immemorial – mandando no Baixo Império gravar o epígrafe (psvlm. do século IV d.C) sobre o túmulo fundacional calcolítico, ca. 3400 a.C., queria vindicar, deixar por escrito, a pertença da mámoa ao epônimo fundador da  prosápia (Pena Graha) e que este era filho, á sua vez, do epônimo fundador das trebas da Kaltia ou Gallaecia.

Or separated by a wide repertoire of fitos terminais, “landmarks”, named in celtic-latin galician, or in the Celtic language, spoken before the conquest, with various denominations as coiras (Old Irish cora; Corn. cored, cf. VENDRYÈS sub vocabulo cora 1987), carneiros, carracedos, carnoedos, “amilladoiros”, etc.

Tom O'Neill, senior writer de National Geographic, y Regional Editor of Asia, com o autor deste artigo e uma amiga sobre um carracedo, carnoedo ou amilhadoiro perto de Santo André de Teijido ao preparar o seu relatório The Celtic Realms para a revista National Geographic. Os carracedos ou carnoedos não é sempre desempenhar um papel de demarcação nos países celtas, na maioria das vezes os amilladoiros tem uma função religiosa associada com as rotas de peregrinação.

Tom O’Neill, Senior Writer of National Geographic and Regional Editor of Asia, com o autor deste artigo e uma amiga visitando um cairn, carracedo, carnoedo ou amilhadoiro perto de Santo André de Teijido ao preparar o seu relatório The Celtic Realms para National Geographic. Os carracedos ou carnoedos não sempre desempenham um papel de demarcação nos países celtas, a maioria das vezes os amilhadoiros têm uma função religiosa associada com as rotas de peregrinação.

É frequente na Galiza que uma mámoa, um petróglifo, uma pedra-fita ou um outeiro “altar rupestre”, demarquem ou deslindem duas, três e até quatro freguesias; dois, três e até quatro câmaras municipais; duas, três e até quatro bisbarras e, em ocasião até várias províncias [criadas pelo centralismo no segundo terço do século XIX], indicando esta circunstância que ainda que as atuais câmaras municipais e as atuais províncias são criação do século XIX (1837), a sua circunscrição fez-se na Galiza organicamente– e a atuação de Pio Pita Pizarro é uma prova irrecusável, sobre jurisdições e freguesias preexistentes, e não como noutras partes de Espanha ‘a cordel’,  assinando de modo arbitrário a uma determinada população uma quantidade determinada de léguas em quadro. 

Marco de Portonovo no Caminho de Santo André, com uma inscrição M3T [Marco de Três Termos]. Separa três prefeituras Narón, Valdoviño e San Saturniño. Tem uma pegada "marcar" da sandalia de Cristo peregrino que ficou impressa na pedra quando Deus asulagou "afundou", a cidade impía de Portonovo de Valverde, sita ao Oriente dum rio muito grande. A cidade desapareceu, o rio ficou convertido neste porto vau", junto a um perigoso piago [pielagus nigrus] ou "poço sem fundo" . Nas noites de lua podemos divisar baixo a água o campanario da igreja asulagada e com uma vara fazer soar o sino

PORTO com epígrafe do século XVIII.  Marco de Portonovo no Caminho de Santo André, com uma inscrição M3T [Marco de Três Termos]. Separa três prefeituras Narón, Valdovinho e San Sadurninho. Tem uma pegada “marcar” da sandalia de Cristo Peregrino que ficou impressa  quando  assulagou, “afundou”, a cidade impia de Portonovo de Valverde, sita ao Oriente dum rio muito grande. A cidade desapareceu, o rio ficou convertido neste porto,  cabo dum perigoso piago [pelago nigro] ou “poço sem fundo” que o papa todo. Nas noites de lua podemos divisar baixo a água o campanario da  assolagada igreja  e com uma vara podemos também fazer soar o sino

Esta circunstância permitiu que a reorganização de concelhos [prefeituras] e províncias, se fizesse em realidade, partindo do modelo preexistente das paroquias, coutos e bisbarras (comarcas).

Paroquias e bisbarras atuais de Galiza, herdeiras duma facies anterior

Paroquias e bisbarras atuais de Galiza, herdeiras duma facies anterior

Coincidentes com o que hoje vêm de ser as comarcas, os Territórios Políticos estavam delimitados por marcos, em geral de pedra, de nome coiras . Comparativamente, veja-se o antigo irlandês cora “valado, muro de pedras” e o galés cored ‘barreira’, vozes celtas que também figuram como derradeiro termo de composto em numerosos topónimos (Vendryes 1987 sub vocabulo cora) Desta voz derivam numerosos topônimos como Coira (Allariz, Ames, Monfero, Porto do [O]són [Portus Ursoni, não ‘Porto do Son’], Santiago, Teo)… mais muito olho em “[…] por Porto Pequeno de Coira” [Tumbo de Monfero, 1651].

 FANTASMAL PORTO DE CORIA QUE SÓ  APARECE AOS MEDIEVALISTAS

 É utopia Porto de Coria, lugar que não existe em nenhum lugar, agás em a concorrência ‘medievalista’, nem faz graneiro, nem ajuda ao companheiro inter e multidiciplinar. Assim o liniolo, “imaginária linha divisória” dum acoutamento, como este do Mosteiro de Caaveiro  [cirógrafo do 15 de agosto de 1117] do rei da Galiza, Alfonso VII – incluindo entre o  repertorio imobiliário demarcatorio institucional uma preceptiva Fontana Fria o Fontem Frigidam– entre outras corias  discurre […] deinde per illam Karralem que ducit ad Portum, decoria deinde per illum villarem […] usque ad insulam […] etc.” […] depois pelo carral [“caminho de carro”] que leva ao Porto [“lugar do rio de pouco calado, que se pode vadear”], decoira [“demarca” depois pelo Villar […] ata a illa […], etc. Mas nosso, excelente por certo, medievalista traduz […] deinde per illam Karralem que ducit ad Portum de Coira; deinde per illum villarem […] usque ad insulam […] depois pelo carral que conduz até o Porto de Coria; depois pelo vilar [etc].– Quasi todos o fazem –

DECOIRAR COM COIRAS

Monumental pedra fita do Marco do Vento. Monte do Seijo. Cerdedo. Galiza.

Monumental pedra fita, coira, ou Marco do Vento. Calros Solla. Monte do Seijo. Cerdedo. Galiza.

O verbo demarcar – com um amplo imobiliário demarcatório- é nas cartas galegas medievais o verbo decoriare, ou decoirar, com marcos,  corias ou coiras:

Invenerunt acham in ripam de Mero ubi dicent ad canarium et decoria [demarca] in directo de ipsa archa in directo Santo Stephano […]. Et alias archas et decorias que divident inter Lemenioni et ipas Parietes et Caliobre et concludent per Fontem Bonam (P. Loscertales de G. de Valdeavellano 1976, pp. 161 -2) 

Toda a documentação alto e baixo medieval, quando refere deslindes de zonas altas e esgrevias ou de zonas baixas, utiliza os megálitos profusamente como marcos que dividem antigas propriedades e, em muitos casos, chegaram até hoje cumprindo com a mesma função.

Assinalando desde tempos imemoriais os limites geográficos das diferentes demarcações locais, as pedrafitas e mámoas de todas épocas -do Neolítico ao Ferro [“nos funerais de Viriato, fizeram combater ante seu túmulo 200 parelhas de gladiadores, honrando assim sua eximia fortaleza (Diodoro 33, 21)”. Terminado o funeral celebrarão combates singulares sobre seu túmulo (Apiano. Iber. 71)]-, se converterão pela sua antiguidade e visibilidade nos pontos de referência favoritos dos antigos. O que parece uma máxima: ‘esta terra é nossa porque aqui estão os túmulos dos nossos antepassados’ prevaleceu assim ao longo do tempo.

OU TUMBA É DUM MORTAL HÁ TEMPO MORTO, OU, AO CABO, UM MARCO POSTO PELOS ANTIGOS 

Monte de Nenos, Narón Duas grandes pedras destinadas para a coberta dum dólmen de galeria, que por um arrependimento não se chegou a construir e se deixaram ao pé da canteira.

Monte de Nenos, Narón Duas grandes pedras destinadas para a coberta dum dólmen de galeria, que por um arrependimento não se chegou a construir e se deixaram ao pé da canteira.

Na Idade do Bronze, já com suporte factográfico podemos observar o alcance indoeuropeu do hábito de empregar as mámoas para demarcar, pela primeira vez num registro Europeu, nas honras fúnebres de Patroclo, no túmulo ou, melhor dito, nas despidas pedras da possível câmara dolménica que aparecem descritas na Ilíada:

Vou [-dí Nestor-] mostrar-te qual vai ser a meta, ainda que é singela de mirar, e não te passará inadvertida: ali por riba do chão erguesse, e tão alto coma uma braça, um tronco seco, bem chantado e ergueito, de uma azinheira ou de um pinheiro que a chuva não apodreceu, duas pedras bem brancas o entalam, uma a cada banda em pleno estreitamento do caminho, e acalcada de uma e de outra parte estende a pista para carros; ou tumba é dum mortal há tempo morto, ou, ao cabo, um marco posto pelos antigos, e são a meta que o divino Aquiles, o dos pés velozes, vos pôs. (Homero Ilí. XXXIII, 326 – 34) .

Corias em lingoa indíxena e termini em latín, estes marcos despregan em ocasións um complexo imobiliário arqueolóxico que mostra ora mesas ofertorias do Neolítico final, inzadas na súa superfície com petroglifos de “cazoletas” [cup and rings] chamados nos documentos medieváis burgarios, ora túmulos do Neolítico nomeados em latín medieval lacos anticos, lacunas, lacunellas [véxanse nos montes galegos os topônimos Lagoa, Lagoela], mamolas, etc.

LACOS ET MAMOLAS

Plano do lugar de Vilamartim, em Sam Jorge de Rioavesso, com mámoa fundacional entre outras demarcações apresentadas pelo Conde de Lemos e Joseph Antonio Pardo de Montenegro. 1715

Plano do lugar de Vilamartim, em San Xorxe de Rioaveso, com mámoa fundacional,  entre outras demarcações apresentadas pelo Conde de Lemos e Joseph Antonio Pardo de Montenegro em 1715

Assim cando as fontes falan de lacos anticos et mamolas, a diferença entre estes dous conceitos débese a em que um laco (sic) é sempre um túmulo que apresenta buraco de violação; esta abertura de túmulos poido se produzir ao dia seguinte do enterro, ficando a pegada desta actividade em forma de grandes furados, lacos, que podem alterar ou acabar em ocasiões com moitos túmulos escavados centos, escavados centos, senão milhares de vezes, em busca de tesouros ata que a eles -caso de supervivir- chega a paleta do arqueólogo; mentras que a mamula, sospeitosamente eliminada pelos buscadores de encantos, conservaria ou aspecto primordial de teto. Hoje de aplicarmos a precisão descritiva dos nossos cartolários e diplomas medievais non poderíamos com propriedade falar de mamolas ou de mámoas, ao chegarnos coma dixemos a prática totalidade delas violadas, não uma, senão, ut supra, milhares de vezes, sendo máis exato e descritivo recuperar a voz  lacunas, “lagoas”.

LOKOOBO, LACO, LAGO

Da Idade do Bronze e enquadrável no mesmo horizonte heroico indoeuropeu a galaica voz laco, lacuna, ‘lago, lagoa’, “mámoa, moimento’, lokoo|n, em celta antigo comum, aparece gravada em uma estela levantada sobre o túmulo dum Nerio da Galtia ou Kaltia – galaico e celta são sinônimos-  niiraboo too aŕaia i kaalteum ari “nobre” sorprendido pela morte em Tartessos trabalhando para se ganhar a vida, talvez, como avisa Avieno na Ora Marítima, negotiandi cura, metido em negócios  importantes de preciosos metais. Nosso business man da Costa da Morte chamou-se, Tasiono pois poderão vocês supor facilmente como é lógico que o primeiro que se encarrega ao lapicida – e até hoje- é gravar o nome do difunto.

O PRIMEIRO NOME GALEGO CONHECIDO É DE TASIONOS, UM ARI, “NOBRE”, NERIO DA KALTIA, GALLAECIA

Umas considerações sobre a provisional lectio interpretatio de John T. Koch sobre o epígrafe de Tásionos, pp. 339-351 I.S.S.N.: 1578-5386. [J.1.1] ‘Fonte Velha 6’ lokooboo niiraboo too aŕaia i kaaltee lokoo|n ane na_kee kaakii_iin|koolobo|o ii te’-e.ro-baar|e(be)e tea|śiioonii ‘invoking the Lugoues of the Neri people, for a nobleman of the Celtae/Galatai: he rests still within; invoking every hero, the grave of Taśiioonos has received him.’

Tasionos nobre Nerio da Kaltia

Estela de Tasiono, Nerio da Kaltia, Gallaecia. Deste período, e horizonte heroico indoeuropeu pertence a tumba lokoo|nlaco, lacuna, “lagoa”, de Tasiono, um Nerio da Galtia ou Kaltiagalaico e celta são a mesma palavra-, pois, sem dúvida, o túmulo como é natural recolhe o nome do seu proprietário, o morto, nunca do anônimo lapicida que fazia por encargo, pero nem assinava o epígrafe do defunto nem poderia assinar uma construção funerária.                         ‘lokoobooniirabootooaŕaiaikaalteelokonanenaŕ[.]ekaa?iiśiin  koolobooiiteerobaarebeeteasiioonii;  

Notemos a título de curiosidade que tea|śiioonii, “Tasiono“, e o primeiro nome  documentado too aŕaiai “dum nobre” galego, a primeira menção conhecida dum (em dat. de s.) niiraboo  “Nerio“,  kaaltee “da Kaltia ou Celtia“, anticipándose en oito séculos a Plinio, Celtici cognomine Neri et Super Tamarci, quorum in paeninsula tres arae Sestianae Augusto dicatae, Plinio N.H. IV,111

tasionos

Lectio de Untermann (1997), segmentada: ‘lokoobooniiraboo too aŕaiai kaaltee lokoo/n ane naŕkee kaakiśiin/koolobo/o ii te’-e.ro-baar/e(be)e tea/siioonii: “invoking the Lugoves of the Neri People, for a nobleman of the Celtae/Galtai: he rests still within; . invoking every hero, the grave of Taṡiioonos has received him’. por John T Koch (2009, 334); e eu fazo o proprio, pisando os seus passos:  Invocando aos Lugoves da Gente Neria por um nobre da Celtae/Galtai. Aquí jáz. Chamando a cada héroe [a morte], a tumba de Taṡiioonos recebeu-o [a ele]”

LES MOTS ET LES CHOSES. BLANCO, E EM GARRAFA

Faz noventa anos, na primavera de 1923 a draga ‘Fita’ trabalhando a 23 metros, ao sul do peirao da Compañia de Tharsis, na Ria de Huelva, encontrou, assombrando a importante descoberta aos arqueólogos da época, um depósito de 397 peças, sobre tudo armas do Bronze Final de ótima fatura e extraordinária execução técnica,  em um dia transportadas nas adegas dum barco galaico. Durante meses os jornais não falavam de outra coisa.

LES MOTS ET LES CHOSES

Ainda que os arqueólogos a mais peso (Luzón) sustentaram sempre a teoria do barco [tartéssico] afundado da Idade do Bronze com material do norte, também se deram outras teorias, ritos funerários, que as armas tivessem sido arrojadas a propósito à ria, actos de marcação ou tomada de posse de território, etc. No entanto recentes análises com o método dos isótopos de chumbo mostraram que as peças tinham uma origem foráneo, que não pertenciam ao território sul atlântico. Eram, sem dúvida peças de importação, seguramente, do ámbito galaico que permiten-nos documentar pela primeira vez, um galego com nome próprio, dedicado a sua função, os negócios, com uma dupla ‘real probe’ -uma sólida evidência arqueológica e um fiel depoimento histórico possibilitado pelo desciframiento do tartésico por Koch-, a presença em Tartessos das armas de bronze objeto do tráfico, e a presença em Tartessos negotiandi cura dum céltico nerio Taṡiioonos um ari, “nobre” nerio da Kaltia ou Galtia, protagonista deste comércio da heróica Idade do Bronze.
 E esta descoberta alumia e alumia-se, confirmando o texto de Rufo Festo Avieno do século IV d.C. “Avieno trabalha com fontes muito antigas, cita onze, como o periplo Massaliota, o documento mais antigo de autores gregos conservado na antigüedad, que nos dá a única informação que possuímos da Idade do Bronze no Noroeste Peninsular. Mostra uma temporã vocação comercial e marinheira, ratificada pela arqueologia (espadas pistiliformes, lúnulas, etc.)” Pena (1991, 65-73.).

 Rufo Festo Avieno. Ora Marítima 85-110 [desculpem a grafía portuñola do galego] 85.- Aqui está a urbe de Gadir, dantes chamada Tartessos; aqui as colunas do pertinaz Hércules Abyla e Calpe […]. 90.- E proeminente surge aqui a cabeça dum cabo. Oestymnin chamouno a antigüidade, alta mole de pedra afiada que verque na meirande parte o tépido Noto. Nembargantes, baixo o proeminente vértice, o Golfo Oestrymnico abre-se aos habitantes. E mostram se nele as ilhas Oestymnicas de ampla extensão e ricas em metal de estanho e chumbo. Aqui há moita gente  [vim gentium], de ânimo soberbo e astúcia eficaz. 100. – a todos junge a unidade de interesses para negociar, e com as barcas entretecidas sulcam um mar enormemente agitado e abismam no oceano povoado de monstros. Aqui não construirão as lanchas de Pinheiro, nem de pradairo, nem curvam os abetos, segundo o costume, senão coisa de admirar-se sempre preparam as embarcações  com peles unidas e percorrem a miúdo o vasto mar co couro. Desde aqui a ilha Sacra, assim a chamarão os antigos, há dois dias de navegação. 110.- Entre estas águas espalha-se moita terra e grande parte desta a habitam os hibernos. Preto sai á vista a ilha dos Albiones”.

Habría que discutir – sustentava Moralejo olhando sub vocabulo Celta, uma relação com a voz Callaecia– también si el ide. *kel- ‘levantar, elevar’ es o no la misma raíz que, ampliada, tenemos en irl. ant. Calath y gal. Caled ‘duro’ y en el etnónimo galo Caleti,Caletes, que podrían relaciornarse con los hispánicos Caladunum, Calubriga, Portu Cale, etc. En principio no parece difícil conectar los significados de ‘elevado, alto’ y ‘duro, fuerte’, sobre todo si pensamos en el terreno, en sus formas y su poblamiento. Metidos en gastos de conjeturas y si se admitiera solamente la base *kal sin sufijación *-na-podríamos borrar la diferencia entre cal(a)- y call(a)- suponiendo que enCallaecia y Callaicus la geminación es de motivación expresiva”. Ex Juan J. Moralejo  Álvarez. CALLAICA NOMINA. Estudios de Onomástica Gallega.

J. T. KOCH ActPal X = PalHisp 9

OS GALEGOS SOMO CELTAS? MAIS BEM LARGOS E COM FILTRO ASSINALA COM O DEDO O ANTICUARIO DA RAH

CÉLTICOS, CÉLTIGOS

 CELTAS?  Mais bem longos e com filtro. O caro Martín assinala, dou fe.

Na cláusula inicial de de Bello Gallico-sustentamos em um conjunto trabalho que apresentamos na Irlanda em 2011-  assinalando  que a Galia se divide em três partes, a uma habitada pelos Belgas, a outra pelos Aquitanos, [“Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani,  […] – ao falar da terça parte nos diz na parrafada introductoria à Guerra das Galias Julio César– “tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur”, isto é na terceira parte das Galias vivem os que em sua língua se chamam Celtas, mas se chamam na nossa, id est, em latín, Galos. [C. Iulii Caesaris Comentariorum de Belo Gallico. Liber Primus. 1.1.1], e não se tendo encontrado nas Galias evidências epigráficas do  cesariano aserto, resulta muito engraçado, não o Calo, que em Gallaecia as evidências, como assinala ao meu lado com o dedo, o anticuario perpétuo da Real Academia de la Historia, Martín Almagro, saltam à vista [dos que a têm].

más bien largos y con filtro

CELTAS DE PRIMEIRA “No entanto, resulta-me muito difícil esquecer que o depoimento de César segundo o qual os Galos se chamaram a si mesmos Celtae, ainda não tem encontrado nenhuma comprovação por outros indícios nem em a Galia de César nem muito menos em outras partes do mundo céltico antigo ou medieval. Seria estranho se a primeira prova de tal tradição de denominação a si mesmo aparecesse no extremo ocidente dos Povos aos que teria que adscribirse o nome Celta” ex Jürgen Untermann 1993Presumían de celtas como Tasionos -que não pôde ter chegado com as tropas auxiliares duma Roma que então esperava por Rómulo para arar o Pomoerio– mas sim pôde certificar seu ari, “nobre”, origo Nerio da Celtae/Galtai, Celtia ou Galiza, o epígrafe sobre seu carneiro ou túmulo funerário, recentemente traduzido do Celta Antigo Comúm. Neste sentido convém assinalar como um epígrafe aposto à estela calcolítica que coroava o fundacional túmulo demarcatorio duma treba galaica em época Baixo Imperial, permite deduzir a existência na Galtai ou Kaltai, de um mítico fundador epónimo, chamado Celtius ou Celtiato, de quem, justificando a quieta e pacífica posse jurisdiccional do território pela sua linhagem, presumiriam descer todos os príncipes, que em algo se tivessem, das galaicas Trebas [os Celtici Praestamarici, embaixo do Tamara, ” rio Tambre”, ou os Celtici Supertamarici, sobre o mesmo rio  p.ej.].

Dende que -demonstrando que Eulogio Losada Badía tinha ração, J. T. Koch-, Taṡiioonos teve a honra de ser o primeiro en fardar de Nerio da  Celtia ou Kaltia, quando  tão calando lhe surpreendeu a morte na Conia, psvlm. negotiandi cura, ocupado como conta Avieno, na terça, ou a quarta coisa que os galaicos da Idade do Bronze melhor sabiamos fazer; os galaicos presumimos sempre  -e assim até o desembarco de Carlos Alonso do Real e cía- de Celtici como apontam os historiógrafos.

QUE LÍNGUA FALAVAM OS CELTAS DE GALLAECIA E LUSITANIA DANTES DA CHEGADA DOS ROMANOS?

Nos advirte em amável comunicação epistolar Xaverio Ballester do perigo para muitos incautos do pensamento ilusório, do wishful thinking:

Si las fuentes más antiguas hablan de “kallaekia”, ergo “eso es lo antiguo y original”, pues que siendo Callaecia forma griega, no autóctona,  el fallo puede ser doble: 1) no ver que esas fuentes antiguas eran también las fuentes griegas, y 2) no tener en cuenta la tradición oral, que es unánime.

Avindo o elemento principal comúm Kel-/Gel-; Kal-/Gal-, o Galaico com o Gaélico e Céltico, “a título de curiosidad”, revelou Moralejo:

[…] que Callaecia tendría sus allegados etimológicos en latín callus ‘callo” y collis ‘colina, en el (pre)griego colofón… y [que] también podría entrar en la opción etimológica *kel-, serían algo así como los ‘altivos’ […]

Por sua vez de forma coherente, concordando com o já exposto no ano 2002, diz Xaverio Ballester “sobre o etnónimo dos gálatas (e dos celtas)” (307-314):

Some of the traditional explanations for the name of the Celtae have no typological paralell at all. The old name of the Celtae coud be well preserved in the ethnonym Galatai, wich could be explained as *gala-‘end, limit, border’ and *tai ‘those, they’, with the general meaning of ‘the borded people’ a common kind of ethnonym that suits the geographical situation of old Celts and their historical background” (307)

Apontamos em derradeiro lugar, que sub vocabulo celt-, recentemente Faileyev (2006,  94–111), deixando-se no tintero ao primeiro de todos eles, o mencionado Julio César, assinalou entre outros “attempts to reconcile the linguistic pre-history of Keltoi and Galatai” [in ‘Celtomania and Celtoscepticism’ p. 22], o Galo com o Celta o de Kim McCone, “Greek Κελτός and Γαλάτης” [ Sprache 46/1 (2006): 94–111]

Das duas possibilidades oferecidas por J. T. Coch para lokoon [J.57.1], ‘grave, funerary monument’, cf. Cisalpine lokan ‘grave’(Todi): Indo-European *legh– ‘lie down’.

[Alternatively, lokoon could mean ‘oath’, cf. Old Irish lugae (Jordán 2006), or ‘Lugus’ as an accusative singular corresponding to lokooboo]

LOKOON, LACUS, LAGO

 A primeira leitura parece-nos segura por estar na Galiza a voz hiper-documentada, devendo-se descartar a segunda alternativa. O velho costume de erigir túmulos fundacionais nas fronteiras das trebas ou toudos, “territórios políticos autônomos celtas”, chamados ciuitates / populi pelos romanos e terras na Idade Media, possibilitou a permanência da função de marco do túmulo ou “lagoa”.

Laco ou arca do Xistral

Laco, ‘lago’, ou arca do Xistral

A documentação alta e baixo medieval galega, utiliza profusamente monumentos megalíticos como marcos para dividir antigas propriedades deslindando zonas altas e esgrevias. Mámoas e pedra fitas, pela antiguidade e visibilidade, deslindam desde tempos imemoriais  os limites das demarcações  locais sendo os pontos de referencia dos antigos (Pena 1991, ), e empregam se ainda hoje, nos lindes dos nosso Concelhos [Câmaras] como marcos divisórios das paróquias [criadas no S. XIII], e dos próprios concelhos rurais [feitos ao cabo por agregação de paróquias no S. XIX].

PER ILLA LACUNA USQUE IN ALIA LACUNA

Deslinde do Celeiro de Marinhaos em o Diploma do Rei Silo

LOKOON, LACUS, LAGO  Deslinde do Celeiro de Marinhaos. Diploma  do Rei Silo. O mais antigo documento (auténtico em pergaminho) de Espanha [fala duma Galiza continuista, alheia a coisa muslime] o Diploma Silonis Regis recolhendo, sub die X Kalendas septemberes a doação pelo monarca dum Celeiro em terras de [A]Marinha [Namarini],  hoje Celeiro de Marinhaos, mostra a milenária permanência da lacuna ou laco, “lagoa, lago, túmulo ou mámoa”, pela sua função de marco.

A primeira vez que nos topamos  (Pena 1991) com esta denominação é num documento de âmbito galego, o mais antigo que existe em Espanha, o Diploma SILONIS REGIS feito na ERA DCCCXIII [23 de agosto do ano 775] pelo que o Rei Silo doa um celeiro, hoje o Celeiro de Marinhaos, na Marinha Lucense, a vários monges.

O Celeiro de Marinhaos (do território político autônomo celta dos Namarini) toma seu nome dum celeiro onde em cellae, quartos, se guardam alimentos: cella vinaria para o vinho; panaria para o pão, etc., dispondo-se provisões para todo o ano. O texto latino procede da lectio directa de Manuel C. Díaz e Díaz [in Antología do latín vulgar. Ed. Gredos. Madrid 1974, 212-213]

[…] ut darem eis locum orationi in cellario nostro qui est inter Iube et Masona, Inter ribulum Alesancia et Mera, locum que dicitur Lucis, determinatum de Ipsa uilla ubi Ipse noster mellarius abitavit Espasandus, et per Illum pelagum nigrum, et iusta montem que dicitur Farum, et per Illas sasas aluas et per Illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam et per ipsum uillare que dicitur Tabulata per ipsa strata qui esclude terminum: usque in locum que dicitur Arcas, et arogium que dicitur Comasio, cum omnem exitu et regressu suo, castros duos […].

Para dar-lhe um lugar de oração em nosso Celeiro [hoje é o Celeiro de Marinhaos, na Marinha lucense correspondente com a treba ou toudo dos Namarini] que esta entre o [rio] Jube e o [rio] Masma, entre o [rio] Alesancia [composto celt. ant. e indoeuropeo *Haeliso “Aliso” e o sufixo –antia “rio dos alisos”] e o [rio] Mera no lugar que se chama Luzes, e se determina [limita com] a uilla onde vivia nosso meleiro [apicultor] Espasante [hoje lugar de Espasante] e pelo Piago [Piélago] Negro [os piagos são míticas charcas ou pântanos, mágicas poças que comunicam com O Além ou Sídhe, e com seus seres míticos Os Mouros, todas as paróquias galegas que se apreciem algo têm ainda hoje um, se lhes conhece como ‘o poço sem fundo’ e são muito temidos por que neles desaparecem pessoas, carros e gando] até o monte que dizem de Faro [Monte do Facho, estes fachos, eram de lenha e se usavam para vigiar o mar e avisar de perigos, pssvl. de invasões piráticas como as dos normandos e outros] e pelos Seixos Brancos [o Seixo Branco, visível até na noite fechada se usa muito para demarcar [ainda hoje quando uma estrada toca um destes seixos  o marco se retira e se coloca de novo em um lateral, bem visível e segue cumprindo sua função] e pela mámoa [violada, com lacus ou buraco de violação, até outra mámoa [per Illa lacuna usque in alia lacuna] e até uma pedrafita [pos. um menhir, cerca de Padrão (antiga Iria Flavia) alguns destes menhires, já de por sim demarcatórios desde tempo imemorial foram epigrafados com inscrições de termo no século XII] e pela laje [et per illa lagenam, a laje “pedra ou chanta provavelmente duma lacuna ou mámoa”, ou  uma pedrafita com função demarcatória] e pelo Vilar que chamam de Desiderio e pelo ribeiro que dizem de Alesanza e por outra pedrafita no monte que está sobre Taboada e pelo caminho que separa o termo até chegar a um lugar que chamam Arcas [as arcas são mámoas do Calcolítico, Post Campaniforme e Bronze antigo], e até o arroio chamado Comasio, com todas suas saídas e giro e dois castros […] .

Verdade é que este texto, em princípio, não permitiria reconhecer o caracter da voz Laco, lacuna (lagoa), se é uma tumba (Pena 1991), ou se é um lago ou um estanque para o gando ou os parrulos [dew pond].

Assim um ano depois de que eu identificara pela primeira vez esta voz, ignorando Alejandro Font Jaume o significado de ‘tumba, túmulo’ da voz lagoa, mostra esta hesitação:

[…] el término «laguna» está utilizado en el texto silense como nombre común, no como topónimo, de modo que resulta muy difícil determinar , en una tierra húmeda, a qué lagunas o depósitos de agua pueda referirse […] A. Font Jaume (1992) “Diploma Silonis Regis, ensayo de localización” Helmántica Tomo 43, Número 130-131 p 135o.

Sub vocabulo ‘lagoa’ como faz mais de duas décadas tenho demonstrado (Pena 1991, 27-31), e recentemente confirmou J. T. Coch, devemos traduzir mámoa ou túmulo funerário. laco, lacuna ou mamola, “mámoa” son voces omnipresentes nos documentos de deslinde da Galiza,  até o final do Antigo Regime e mesmo do presente.

Hoxe em dia -sustinha em 1991 o autor destas regras André Pena-, os limites setentrionais da Prefeitura ou Concello de Narón, (coincidentes nas paróquias limítrofes com as zonas montanhosas mais altas e abruptas da Câmara Municipal, Lagoa, Montes da Lagoa, Montes da Modia, Modia, Campo da Arca, Marco de Portonovo, Montiños de A Moura-A Moura, Marco da Areosa Branca e Moimentos, desde os altos de Vilar Quinte aos de Pedroso, estão ou estiveram delimitados por megálitos desde época imemorial. Os monumentos erigidos na necrópole junto ao túmulo fundacional que fazia de fronteira pela sua eminência e solidez foram empregadas por unha banda como cinceiros de todo o tempo, é dizer, um túmulo megalítico pode albergar na sua coberta de terra centenas de pequenas olas e urnas cinerarias com os restos dos que se consideravam da prosápia do fundador, depositadas em todo o tempo, mesmo milleiros de anos depois de que o próprio túmulo fora erixido [circunstância que faz com que apareça muita cerâmica castrexa na terra que cobre as mámoas e túmulos megalíticos e calcolíticos], e foram utilizados também como marcos.  […] Laco, lacos, lacunas; Lagoa significa ‘mámoa cum buraco de violação’. O limite mais proeminente ao norte entre Naróm e Ferrol chamasse Monte da Lagoa […] antes que existisse como tal o Concello de Narón, separava São  Martín de Covas de Santa Uxía de Mandiá e Santa María a Maior do Val e, posteriormente, tres concelhos: Ferrol, Serantes, e Narón. Preto deste monte está o topônimo Fonte dos Três Alcaldes [onde, por se abrir espontaneamente as portas do Além ou Sídhe ao abrente do dia de São João, se escuta a gaita de ouro dum Mouro (ser sobrenatural habitante do Além)] in Narón I, 26, ss.

LOKOON, LACUS, LAGO. LACOS ANTICOS DECOIRANDO A CASA DE SANTA COMBA 

O sentido [de Lacus, lacuna, monumento funerário (arca, dólmen oU mámoa), se confirma “de forma indubitável no documento do mosteiro de Celanova do 982, publicado por Antonio López Ferreiro (1899 apén.  pp 184. Tomo II). Falando dos limites da casa de Santa Comba na Limia [Lima], Odoino, di [aclarando a] identidade entre Lagoa e o túmulo ou mámoa o megalítico o seguinte:

Quomodo dividet cum villa Sancta Columba, Ermigildi et Atanes et transit Limia ad Patrono intra Mogaynes et Sancta Columba et feret in Arca tras Limia ad casam de Domno et per suis terminis ubi inueneritis lacos anticos et mamolas. Uno laco qui est Tras Limia unde venit liniolo qui transit per Limia et venit inter Sancto Martino de Calidas et feret in Cima de Villa ad alio laco maior per suo liniolo ubi iacit efigiem hominis sculpta in petra que testificat de laco in laco et inde per suos moliones firmissimos ad Arca Maior ad Castro de Vemes et sic tornat per alios moliones et feret in fontem de mulieres deinde postea mineo rio inter Villarino et Monte Longo per ubi formissime divisimus cum ipsos domnos iam prefactos in illorum grande concilium sub unos andantes, et omnia bene considerantes atque certius dividentes et omnia firmissime permanentem. Statuentes devenimus ad arcas maiores de Sancta Eolalia inde primiter inquoavimus. Notum die ipsas kalendas octobris discurrente tunc era XXª post. Mª. [cf. Narón I p 34, nota 11]

ET FERET IN FONTEM DE MULIERES

Fonte de mulheres. Tripla Ana Manana [Laureana, Aureana e Ana]. As três [A]Mouras abandonam sua fonte montando sendos cavalos. Mas uma delas, não passando a prova o mozo no que confiaram, se tem que ficar por lhe faltar uma pata a sua cabalgadura. Ilustração para Contos e Lendas de Trasancos da grande artista Eva Merlán

LENDA DA FONTE DA LOUREANA Recolhida, ilustrada e publicada em 1998 por Eva Merlán Bollaín em seu livro “Contos de Trasancos” (Concello de Narón Edit.) cunha introdução de André Pena. Esta lenda –similar a outras moitas- foi recolhida em São Sadurninho (Trasancos) pela própria ilustradora Eva Merlán Bollaín ©Eva Merlán BollaínI Contam em São Sadurninho que voltando dá seitura em Castela, mais consumido e fraco, mas não mais rico do que marchasse, um rústico da paróquia de Santa María ouviu que o chamavam pelo seu nome; erguendo a vista do chão, achou-se cunha velhinha que lhe mostrava três dourados bolinhos de pão trigo dispostos num branquíssimo pano sobre um penedo á beira do caminho. A Velha, que devia ser meiga, pediu-lhe ao campesino que levasse os bolos ao monte do castro e que pronunciasse três nomes de mulher [Ana Manana, Aureana e Loureana], pois se assim ou fazia, ficariam desencantadas três princesas que viviam encerradas no interior do monte por um feitiço que lhes botara seu pai, um malvado rei mouro. Mas tinha unha condição para que o desencantamento se realizasse: Era que daqueles bolinhos de pão não devia faltar nem sequer uma migalhinha. O labrego recolheu os bolos atando os bicos do pano e, depois de lhe prometer a velha que faria ou seu encarrego, continuou andando para seu lar.

LENDA DA FONTE DA LOUREANA Recolhida, ilustrada e publicada em 1998 por Eva Merlán Bollaín em seu livro “Contos de Trasancos” (Concello de Narón Edit.) cunha introdução de André Pena. Esta lenda –similar a outras moitas- foi recolhida em São Sadurninho (Trasancos) pela própria ilustradora Eva Merlán Bollaín . Nesta lenda de San Sadurninho o lugar escolhido para o desencanto do triplo Ana é claramente um outeiro, mas em Neda, por exemplo, o lugar é a célebre Fonte da Aureana.
I
Contam em São Sadurninho que voltando dá seitura em Castela, mais consumido e fraco, mas não mais rico do que marchasse, um rústico da paróquia de Santa María ouviu que o chamavam pelo seu nome; erguendo a vista do chão, achou-se cunha velhinha que lhe mostrava três dourados bolinhos de pão trigo dispostos num branquíssimo pano sobre um penedo á beira do caminho. A Velha, que devia ser meiga, pediu-lhe ao campesino que levasse os bolos ao monte do castro e que pronunciasse três nomes de mulher [Ana Manana, Aureana e Loureana], pois se assim ou fazia, ficariam desencantadas três princesas que viviam encerradas no interior do monte por um feitiço que lhes botara seu pai, um malvado rei mouro. Mas tinha unha condição para que o desencantamento se realizasse: Era que daqueles bolinhos de pão não devia faltar nem sequer uma migalhinha. O labrego recolheu os bolos atando os bicos do pano e, depois de lhe prometer a velha que faria ou seu encarrego, continuou andando para seu lar. ©Eva Merlán Bollaín.

II O lavrador chegou por fim a casa e foi recebido com alegria póla sua família. Depois de abraçar à Mulher e aos filhos, guardou o pan no chineiro advertindo-lhes que não deviam tocá-lo. Então se sentou a mesa, onde a dona lhe tinha preparado um algo do pouco que havia para comer. Reconfortado pelo caldo e o vinho, e derreado como estava pela viagem, o homem ficou dormindo pensando no estranho encontro que tivera e tratando de não esquecer os nomes que a velha lhe aprendera. Entretanto se desfazendo o nó que cerrava o lenço no que vinham envoltos os bolos: a Mulher, tentada póla cor e o arrecendo daqueles moletes tão feitinhos, não puído resistir-se e beliscou-lhe um anaquinho a um deles: logo voltou a cerrar o lenço e arranjou-o todo tal e como o marido o deixara. Quando o homem despertou, apanhou o fatinho do pão e marchou com ele, caminho do Castro, disposto a cumpri-lo mandado da velha meiga.

II
© Eva Merlán Bollaín. O lavrador chegou por fim a casa e foi recebido com alegria póla sua família. Depois de abraçar à Mulher e aos filhos, guardou o pan no chineiro advertindo-lhes que não deviam tocá-lo. Então se sentou a mesa, onde a dona lhe tinha preparado um algo do pouco que havia para comer. Reconfortado pelo caldo e o vinho, e derreado como estava pela viagem, o homem ficou dormindo pensando no estranho encontro que tivera e tratando de não esquecer os nomes que a velha lhe aprendera.
Entretanto se desfazendo o nó que cerrava o lenço no que vinham envoltos os bolos: a Mulher, tentada póla cor e o arrecendo daqueles moletes tão feitinhos, não puído resistir-se e beliscou-lhe um anaquinho a um deles: logo voltou a cerrar o lenço e arranjou-o todo tal e como o marido o deixara. Quando o homem despertou, apanhou o fatinho do pão e marchou com ele, caminho do Castro, disposto a cumpri-lo mandado da velha meiga.©Eva Merlán Bollaín.

III Chegando à cimeira do Monte do Castro, o nosso lavrador, obedecendo a meiga, pousou cada um dos bolos sobre um penedo [do celta Penn “cabeça, penhasco”]. Disse o primeiro nome: debaixo da rocha saiu uma formosa donzela [a]moura, ao tempo que o pão se transformava num esplendido cavalo, a donzela montou-o e escapou galopando para o horizonte. Ao pronunciar o segundo nome outra vez aconteceu o maravilhoso prodígio: a segunda donzela ficou liberta e fugiu no seu cavalo. Finalmente berrou o nome de Loureana: a terceira donzela, mais formosa ainda que as suas irmãos, surgiu de debaixo do penhasco: mas o seu bolo de pan era o beliscado póla Mulher, e ao cavalo que dele nasceu faltava-lhe uma pata. Quando a menina quis cavalgá-lo cairão os dois ao chão, afundando-se de novo a princesa sob terra enquanto os laios desconsolados do seu pranto ressonavam entre os cotos. Desde então, as bágoas (lágrimas) de Loureana manam nas fontes do Castro, e há quem diz que, pondo atenções, se escutam entre os borbulhos das águas os saloucos da formosa princesa Loureana chorando a sua desgraça.

III
Chegando à cimeira do Monte do Castro, o nosso lavrador, obedecendo a meiga, pousou cada um dos bolos sobre um penedo [do celta Penn “cabeça, penhasco”]. Disse o primeiro nome: debaixo da rocha saiu uma formosa donzela [a]moura, ao tempo que o pão se transformava num esplendido cavalo, a donzela montou-o e escapou galopando para o horizonte. Ao pronunciar o segundo nome outra vez aconteceu o maravilhoso prodígio: a segunda donzela ficou liberta e fugiu no seu cavalo. Finalmente berrou o nome de Loureana: a terceira donzela, mais formosa ainda que as suas irmãos, surgiu de debaixo do penhasco: mas o seu bolo de pan era o beliscado póla Mulher, e ao cavalo que dele nasceu faltava-lhe uma pata. Quando a menina quis cavalgá-lo cairão os dois ao chão, afundando-se de novo a princesa sob terra enquanto os laios desconsolados do seu pranto ressonavam entre os cotos.
Desde então, as bágoas (lágrimas) de Loureana manam nas fontes do Castro, e há quem diz que, pondo atenções, se escutam entre os borbulhos das águas os saloucos da formosa princesa Loureana chorando a sua desgraça. Es este el trasunto de Rhianonn “Senhora Rainha”, da Senhora do Outeiro da Maga, do pedrão  Maga Reaico, “da Rainha Maga” de Lamas de Moledo, chamada a idades mais temporãs no tartésico (J. T. Coch)  Ikurina, “Senhora dos Cavalos”, como Potnia Hikkueia . Oureana cavalga acima do Bem e do Mau alheia ao escarnio galaico português [traz-lhe sem cuidado] do urbanícola século XIII . ©Eva Merlán Bollaín.

Eis o que me trae a cara Paulina Ceremuzynska:

Dona Ouroana, pois já besta havedes,

outro conselh’ar havedes mester:

vós sodes mui fraquelinha molher

  e já mais cavalgar nom podedes;

5  mais, cada que quiserdes cavalgar,

mandade sempr[e] a besta chegar

a um car[v]alho, de que cavalguedes.

E cada que vós andardes senlheira,

se vo’la besta mal enselada andar,

10       guardade-a de xi vos derramar,

ca, pela besta, sodes soldadeira, […]

[A vergonha obriga a silenciar o que segue. Joglar blasfemo!]

Joãm Garçia de Guilhade

Galaicos! Sempre nos debochando de todo o divino e humano.

A beautiful Alan Lee illustration for the collection of Welsh legends, The Mabinogion. I do not own this picture. This illustration will be used for teaching purposes. NonProfit.

A beautiful Alan Lee illustration for the collection of Welsh legends, The Mabinogi.  I do not own this picture. This illustration will be used for teaching purposes. Non Profit.  One day while sitting on the gorsedd or mound near his court at Arberth in Dyfed, Pwill sees a beatiful maiden pass by on horseback. Afer several vain attempts to overtake her he prevails on her to speak with him. He learns from her that she is Rhiannon daugter of Hefeydd the Old, that she is in love with him, but that she has been promised in marriage to Gwawl son of Clud. She proposes a ruse by which Gwawl is humiliated at the wedding feast and forced to abandon his claim. Rhiannon and Pwyll are married”. Proinsias Mac Cana The Mabinogui, Cardiff 1992, 25

LOKOON, LACUS, LAGO. TRADUÇÃO E COMENTÁRIOS DA DECOIRA DA CASA DE SANTA COMBA 

Tal e como divide com a vila de Santa Columba, de Ermigildo e de Atanes e passa Limia contra Padróm entre Mogaines e Santa Comba [Santa Comba de Bande], e atinge pelo médio da arca de Tras a Limia ata Cás de Dono e polos seus termos, por onde começamos lagos antigos e mámoas [Lacos anticos et mamolas][…]

[a diferença estriba em que um laco “tumba”, é sempre voz dum túmulo que apresenta buraco de violação, em tanto que as mamolas “maminhas” estão sem violar e conservam seu aspecto de tetinhos]

[…] um laco, “lago, túmulo”, que está trás a Limia por onde atravessa a linha de separação  [‘liniolo’] que passa por Limia e vem entre São Martinho de Caldas e chega ata a Cima de Vila, ata outro lago mais grande pela sua linha divisóriaata onde jaz unha efígie de home esculpida em pedra

[correspondéndose  seguramente com o guerreiro castrejo de Rubiás cuxa cabeza conserva o Museu Provincial de Ourense, por capricho do destino sabemos o nome: <L>ATRONVS VEROTI F(ilius), “Látrono (de a. ilr. láther “Esforçado no combate [que anda ao par do principe da treba]”, Filho de Veroto, cf. Celta antigo *U(p)eros, *Ueros > Vero, “O Alto, Enaltecido, Elevado, Destacado, Importante” + sufixo lat.tus–, olhem comparativamente o epíteto Vero Breo “Da Alta Casa”].

que demarca ou testifica [é dizer a cada túmulo conta com uma efigiem hominis sculpta in petra que testificat de laco in laco,  a cada túmulo com sua própria estátua de guerreiro fazendo de marco!!!] de túmulo em túmulo (‘de laco in laco’), e de ali (per suos moliones firmíssimos’) pelas suas solidíssimas antas,

Estatua Menhir calcolítica, citada na decoria deste documento. Possivelmente o texto alude a um desaparecido túmulo de quatro chantas e coberta, similar aos do Xistral, habitual no Calcolítico e Bronze antigo, um 'laco', dólmen ou arca, coroado com esta mesma estatua menhir de Látrono "Esforçado na Batalha" fillo de Celtiato, Latronus Celtiati Filius. Hic Situs Est [aquí jáz]

Estátua Menhir citada neste documento.
Possivelmente o texto alude a um desaparecido túmulo de quatro chantas e coberta, similar aos do Xistral, habitual no Calcolítico e Bronze antigo, um ‘laco’, dólmen ou arca, coroado com esta mesma estatua menhir de Látrono “Esforçado na Batalha” fillo de Celtiato, Latronus .Celtiati .Filius. Hic. Situs. Est [aquí jáz]

, cara a Arca Maior, ata o Castro de Vemes, e assim volve por outros albeiros [antas] e chega a uma fonte de mulheres

[uma Fontana Fría con psvel. ciclo de ‘Ana Manana’, com lendas das três [A]Mouras trasunto da Mater celta]

e logo depois do rio Minho entre Vilarinho e Monte Longo onde o dividimos firmemente com esses donos já ditos num grande concilio deles baixo unos [possivel abreviatura *Us (com “s”, ou “os”, voada) de uoues, “bois”? empregados na cerimônia real demarcatória de succo] andantes”.

*Lacos anticos et mamolas: a diferença estriba em que um laco “tumba” [tart. lokoon]  é sempre voz dum túmulo que apresenta buraco de violação, em tanto que as mamolas “maminhas” estão sem violar e conservam seu aspecto de tetinhos

Moimentos, monumenta, arcas, mámoas, mamulas, Montes da Moura, lagos, lacos, lagoas lacunas e lagoelas, lacunelas, por citar algumas decoiras, podem e devem se remitir nos diplomas á imobiliário demarcatório do Megalitismo Neolítico e Calcolítico, do Bronze…, ou de qualquer época entre o Neolítico e o final da Idade do Ferro] e se referem aos túmulos; as Penas Chantadas ou Pedras Fitas (lagenas, ‘lages, laxes’) também utilizadas como marcos de separação territorial na Idade Media como os menhires e ocasionalmente pétreos fitos quadrados, como o chamado por Bermejo ‘Hermatena’ de Amorím (Onnega 2008) -possivelmente o quadro fictu “carrofeito” fictu “chantado”, (pedra)fita, [ex Ónega], ou quadrum fractum (rompido) antepassado dos cruzeiros-; aos restos de chantas de mámoas, aos amoreamentos de carneiros “pedras”,  carracedos, carnoedos ou milhadoiros, com outeiros, com pedras figurativas com folclore

AD FRIGIDAM FONTEM . DECORIA DA FONTE FRIA

Fonte da [A]Moura, por Sor Demetria (2004)

[A]Moura lavando o sonrosado perfeito corpo nas puras águas da Fontana Fria. Sor Demetria (2004). Assim começa The Destruction of Dá Derga’s Hostel (Medieval) Togail Bruidne Dá Derga by Unknown, translated by Whitley Stokes:
“There was a famous and noble king over Erin, named Eochaid Feidlech. Once upon a time, he came over the fair green of Brí Léith, and he saw at the edge of a well a woman with a bright comb of silver adorned with gold, washing in a silver basin wherein were four golden birds and little, bright gems of purple carbuncle in the rims of the basin. A mantle she had, curly and purple, a beautiful cloak, and in the mantle silvery fringes arranged, and a brooch of fairest gold. A kirtle she wore, long, hooded, hard-smooth, of green silk, with red embroidery of gold. Marvelous clasps of gold and silver in the kirtle on her breasts and her shoulders and spaulds on every side. The sun kept shining upon her so that the glistening of the gold against the sun from the green silk was manifest to men. On her head were two golden-yellow tresses, in each of which was a plait of four locks, with a bead at the point of each lock. The hue of that hair seemed to them like the flower of the iris in summer, or like red gold after the burnishing thereof.
There she was, undoing her hair to wash it, with her arms out through the sleeve-holes of her smock. White as the snow of one night were the two hands, soft and even, and red as foxglove were the two clear-beautiful cheeks. Dark as the back of a stag-beetle the two eyebrows. Like a shower of pearls were the teeth in her head. Blue as a hyacinth were the eyes. Red as rowan-berries the lips. Very high, smooth, and soft-white the shoulders. Clear-white and lengthy the fingers. Long were the hands. White as the foam of a wave was the flank, slender, long, tender, smooth, soft as wool. Polished and warm, sleek and white were the two thighs. Round and small, hard and white the two knees. Short and white and rule straight the two shins. Justly straight and beautiful the two heels. If a measure were put on the feet it would hardly have found them unequal, unless the flesh of the coverings should grow upon them. The bright radiance of the moon was in her noble face: the loftiness of pride in her smooth eyebrows: the light of wooing in each of her regal eyes. A dimple of delight in each of her cheeks, with a dappling (?) in them, at one time, of purple spots with redness of a calf’s blood, and at another with the bright lustre of snow. Soft womanly dignity in her voice; a step steady and slow she had: a queenly gait was hers. Verily, of the world’s women ’twas she was the dearest and loveliest and justest that the eyes of men had ever beheld. It seemed to King Eochaid and his followers that she was from the elf mounds. Of her was said: “Shapely are all till compared with Etáin,” “Dear are all till compared with Etáin.”
A longing for her straightway seized the king; so he sent forward a man of his people to detain her. The king asked tidings of her and said while announcing himself: “Shall I have an hour of dalliance with thee?”
“’Tis for that we have come hither under thy safeguard,” quoth she.
“Query, whence art thou and whence hast thou come?” says Eochaid.
“Easy to say,” quoth she. “Etáin am I, daughter of Etar, king of the cavalcade from the elfmounds. I have been here for twenty years since I was born in an elf mound. The men of the elf mound, both kings and nobles, have been wooing me; but naught was gotten from me because ever since I was able to speak, I have loved thee and given thee a child’s love for the high tales about thee and thy splendor. And though I had never seen thee, I knew thee at once from thy description: it is thou, then, I have reached.”
“No ‘seeking of an ill friend afar’ shall be thine,” says Eochaid. “Thou shalt have welcome, and for thee every other woman shall be left by me, and with thee alone will I live so long as thou hast honour.”
“My proper bride-price to me!” she says, “and afterward my desire.”
“Thou shalt have both,” says Eochaid.
Seven cumals [ umas 21 vacas leiteiras, o valor penal ou composição do príncipe, bispo ou abade] are given to her.

Cum variado imobiliário demarcatório de diversas épocas, decoiras nalguns casos do Bronce e do Neolítico, não falta a famosa Fontana Fria das cantiga e romances [estendidos estes com o avanço da reconquista dos galegos pela  Castela e Andalucía muslime]  omnipresente nas cartas de deslinde galegas, não falamos duma simples fonte de água fría, falamos dum locus consecratus, sito sempre a média ladeira do eminente monte, berço de  santuários, lugares e sinalados topónimos [Fonfria de Antas de Ulla, Fonfria da Fonsagrada de David Outeiro; Fonfría dos Nogais, Fonfria de Pedrafita, Fonfría de Pon (por citar algumas de Lugo) morada da casamenteira [A]Moura, figura  como marco nos documentos mais temporões, assim no famoso De undecim comitatibus in Lucense Diocesi constitutis, correspondente ao Tercius Comitatus dicitur Naviensis […] procedens ad Montem Foio Lupale ad Frigidam Fontem Montis Timone [Liber Fidei, I, doc. II, 19-34. COSTA] 

Em nossos deslindes ou decorias de alta montanha desde que temos constancia documental pelas qüestões do ancestral direito divino da linhagem a reger a Treba ou Toudo, de legitimação da soberania – ainda que já não se acostuma legitimar- depois de passar a prova o mozo fundador quando em um dia surpreendeu a [A]Moura lavando o perfeito sonrosado corpo e rubios cabelos nas puras águas, não falta a preceptiva, em ac. de s. lat. Fontem Frigidam, Fontana Fria, das cantigas de Pero Meogo e de Paulina Ceremuzinska.  

A nua Moura surpreendida no justo momento na fria Fontana [ou sobre a mamoa (chamadas em Narón “Montinhos da [A]Moura”)] assalta ao Cavaleiro que passa a prova, propícia descabelada o encontro amoroso, não oferece resistência; em clave de geografia mítica o interesse demarcatório da lembrança do encontro é imenso [a Fontana Fria legitima à prosápia na quieta e pacífica posse da treba, e cumpridos nos dias, um reino sem fim que não é deste mundo]. E inda que em algum lugar fizeram-na Pirocha [puta] porque Ela sempre tem um homem esperando, à sombra do outro, o povo a absolveu.

Unha velha no tempo dos mouros fez da cona uma praça de touros 
  E fez bem, e fez bem, em sua cona não manda ninguém.

ANDAR APIROLADO, COM A PICHA FEITA UM LÍO 

[addecet explanatio]

Por motivos que só Deus sabe existe, sem interesse demarcatório, outra fonte sempre milagrosa, sempre de águas santas, onde uma mais recatada Moura, Luminosa Virgen, bebe. Brota generosa a fonte nas proximidades de seu santuário – como o de Chamorro em Ferrol, ou o da Renda em Combarro- em princípio a média ladeira do proeminente monte, como o de Ancos, ou o Pindo, centro sagrado, onfálico e protetor, da treba, morada do Dis Pater

Taranis Jupiter Galo com solar roda, trono, e um aro com lóstregos Le Chatelet Gourzon. Haute Marne.

Taranis Jupiter Galo com solar roda, trono, e um aro com lóstregos Le Chatelet Gourzon. Haute Marne. “Quando chove e faz sol / anda o demo por Ferrol / pinchando o cu das mulheres / c’uma caixa de alfileres” Canção popular galega

E sabendo, ainda que já em meu país quase não fica gente em realidade capaz de entender estas coisas, que ambas são a mesma Mater, esta Virgem se comporta como uma pessoa diferente. Na excepcional carta a Santo Agostinho ou Commonitorio, Paulo Orosio assinala como na imensa Provincia Gallaeciae nossos bispos do último terço do século IV e primeiras décadas do V, com Prisciliano à cabeça, ensinavam sua conduta.

Lunar Barca da Pena Molexa, monumento megalítico, orientada à saida da lua cheia [Re-ve] Lán na Ré [psvlm Revalanga] o chamado ano metónico

Lunar Barca da Pena Molexa, monumento megalítico, orientada à [Re-ve] “saida da lua” cheia Lán na Ré [ “lua cheia” cf. psvlm Revalanga] o chamado ano metónico

SEGUNDO PRISCILIANO

É uma Virgem certa Luz à que Deus, querendo dar a chuva aos homes mostra ao Príncipe da Umidade quem ao querer subir para a apanhar cansado sua e faz a chuva. E ao ser recusado por esta com seus bramidos produz o trovão

 

Taranis, Succellus, Tonante galaico.

Duas representações, porque eu também reclamo meu direito a me equivocar, de Taranis “o atroador” ou Succellus “o do martelo”, nosso Tonante galaico. Esquerda. Colosso de Monte Alto ou Braga. Direita. tonante galaico do Larouco (M. Gago) conservado na igreja de São Miguel de Vilar de Perdiçes (Portugal). Pensa pars pro toto pelo atributo Alfayé (PalHisp 13, 199)  no nu retrato do ferreiro lhe dando ao maço sobre perdida estela funerária, e  e pensa bem que “A mulher do ferreirinho” – diz-nos a pandeirada- “não há mulher como ela / de dia peta no junque (bis);/ pela noite peta nela”. Mais a idea dun tonante galaico prevalece,  tanto pela sobredita ara de Perdiçes, adicada a  Larauco Deo Maximo (AE 1980, 579) , achada na parte da aba do Larouco de Gallaecia que nos atinge a Galiza de Portugal, perto do santuário rupestre da Pena Escrita, canto a que da outra banda, na parte da aba do Larouco de Gallaecia que nos atinge a galega Espanha, no lugar de Baltar apareceu  em paredria com nosso Deo Maximo, outra ara dedicada, ao meu modo de ver, a outra protagonista, a luminosa ascensional Virxe da que há constancia, ut supra, ex Orosio, por Prisciliano: a Reve Larouco. Eu  penso que o epiteto Re/ve (vogalismo e/i) é  psvlm. “Rising Moon, Ascendente Lua”, pois ré- é em antigo gaélico irlandês “a lua”. – por certo aqui tendes isto por se quereis conhecer como na Religião Celta, segundo o creio, funcionam os epítetos  Religión Celta– O ara a dedicou Valerio Aper cumprindo um voto não ao sobredito Deo Larouco, como pensa o comúm, senão a meu cabal entender a Dea Reve Larouco,  algo assim, si é toleravel, como ‘Para a Deusa Ascendente Lua do Larouco’ , a modo de “Luminosa Virgem da Asunção (Ascenção) de Larouco’ – em qualqueira casso uma Senhora da Ascensão pagana [que cedeu no felíz presente cristão  seu lugar, papel e funcião a nossa Senhora da Assunção] recetora do ara:  D(EA) REVE /LARAVCO /VALE(RIVS) /APER / EX /VOTO (Baltar, Our: IRGA IV, 94; AF 111). Queres uma real probe? Sabes qual é o nome ou advocação da capelinha que em Baltar alberga hoje o ara? Não to podes imaginar? O que é evidente em Taranis, Succellus, Tonante galaico [ ut supra. Esquerda. Colosso de Monte Alto ou Braga. Direita. tonante de Larouco) em ambos casos, é a hipertrofia, pela conta que lhe trae [ao tema virginal], do [inútil] membro e do [inútil] braço incapaz de ‘colher’. No trio das Matres, a função soberana da Mater, se personifica na Virgen da Luz afim se a comparação não é odiosa a Iuno Lucina [ Naron I, ]. Ascendendo com freqüência a Virgem da Luz às alturas do seu hoje cristianizado santuário, sito sempre a média ladeira da eminente cimeira ou Monte Alto, morada de Deus ” do Principe da Humidade”,  [o desaparecido Pico do Ouro e a ermida de Chamorro, em Serantes; a ermida da Renda em Combarro; o hoje fulminado Pindo sagrado Olimpo Celta etc., etc.] que aspirando à colher a espreita pelo céu. Na coisa do Celta a regra ‘do que presumes careces’ dilui o ‘empalago’ de Vargas Llosa; de pedra é a nave que melhor frota; guiando a bom porto não precisa vista o Ceciegaeco Lar Vial; grávida de nove meses a rubia Macha superou velozes corcéis; andando apirolado empós da Virgem da Luz sua LaroucoPríncipe da Humidade”  a gota gorda -ensina-o Prisciliano- produzindo chuva [-como Iuppiter Elicius , de elicio, -is , -ere, -licui ‘sacar, atrair [as tormentas]’; como o grego Zeus Naʄios, de *snau “fluente, chorreante”]; segundo o penso eu, em seu Monte Alto o Coloso de Braga brama e atroa com a picha feita um ‘lío’ [ou um cinto], a inútil extensão do protésico braço [de prata airgletlan Nuada, raiz Pok. IEW 768 *neu-d “sujeitar atingir com esforço” (Pena 1991)] incapaz de colher– como colhe o galego da Argentina- tão radiante Virgem.  “E tu te-lo te-lo /não mo queres dar / e depois, de velha /o podes salgar”. Cantiga popular.

E o passado pagano deu passo ao presente cristão, ao cristianismo celta, que respeitou a sacralidad do santuário, cumprindo o protocolo fixado por San Gregorio Magno a Agostinho de Canterbury e à igreja Atlântica,

reve1.4

“[…] no lugar de Baltar [Alta Límia] apareceu, en paredria con noso Deo Maximo, a outra ara dedicada, agora segundo o penso, a outra protagonista, unha luminosa ascensional Virxe, da que falamos demoradamente no primeiro volume da Historia de Narón [a, 157-172] da que hai constancia, ut supra, ex Orosio, por Prisciliano: a Reve Larouco. Eu penso que o epiteto Re/ve (vogalismo e/i) é psvlm. ‘Rising Moon, Ascendente Lúa’, pois ré- é en antigo gaélico irlandés ‘lúa’ . A ara a dedicou Valerio Aper cumprindo un voto non ao sobredito Deo Larouco, como pensa o comúm, senón a meu cabal entender a Dea Reve Larouco, algo así, si é toleravel, como ‘A Deusa Ascendente Lúa do Larouco’ , a modo, si a comparación é tolerable, de ‘Luminosa Virgem da Asunção (Ascenção) de Larouco’ , en qualqueira casso unha ‘Ascensional Señora’, pagana [que cedeu no felíz presente cristián seu lugar, papel e función a nosa Señora da Asunción] recetora do ara: D(EA) REVE /LARAVCO /VALE(RIVS) /APER / EX /VOTO [(Baltar, Our: IRGA IV, 94; AF 111]. “À DEUSA LÚA ASCENDENTE. VALERIO APER. POR UNHA PROMESA.” Queres unha real probe? Sabes cal é o nome ou advocación da capeliña que en Baltar alberga hoxe o ara? Non cho podes imaxinar? Virxe da Asunción [ou Ascensión] Branco é en garrafa!!

lhe dando novo sentido cristão a cultos, santuários e crenças pré existentes.

Neste contexto não é uma novidade, não resulta extraordinário – o extraordinário seria que isto não fora assim- que o ara aparecesse numa capilla dedicada à Assunção, isto é uma capelinha dedicada a subida ao céu da Virgem.

Bartolomé_Esteban_Perez_Murillo_021

Subida ao céu de nossa Virgem Imaculada, Rainha e Mãe pintada por Bartolomé Esteban Murillo ascendendo sobre a lua e ajudada pelos anjos. Oremos e, porque o passado dá sabor ao pressente, escutemos a piedosa antífona Salve Regina, o solene hino que o bispo galego de Iria Flavia S. Pedro de Mezonzo lhe compôs ca. 986

 «Petrus Episcopus, cognomento de Moson, qui ante episcopatum monasterii Sancti Petri de ante Altaria in eaden Urbe (Compostella) abbas extiterat. Hic piam antiphonam de Beata Virgine, nempe Salve Regina, compuesi dicetur». Salve! Salve!! Spes nostra. Salve!!!

DECOIRAR COM ARCAS

Muitas arcas empreganse como corias, ou marcos, sobretudo os grandes túmulos calcolíticos. Chama-se-lhes arcas por ter forma de arqueta o dolmen privado ou não da pena ou penas sobranceiras

 ESQUERDA. Desenho do professor de Belas Artes Carlos Alfonzo, asesorado por André Pena, representando um enterro com abelhão e enxoval funerario calcolítico, repare nas canecas de ouro para as cinzas e no pente para a Moura. Caminhos Milenarios. Narón. DIREITA. Arca calcolítica do Xistral.


ESQUERDA. Desenho do professor de Belas Artes Carlos Alfonzo, asesorado por André Pena, representando um enterro com abelhão e enxoval funerario calcolítico, repare na caneca ou ola de ouro para as cinzas e no pente para a Moura. Caminhos Milenarios. Narón. DIREITA. Arca calcolítica do Xistral.

[…] Invenerunt archam in ripam de Mero ubi dicent “ad canarium” et decoria (demarca) in directo de ipsa archa in directo Santo Stephano, et alia archa principalia iuxta viam de Codais, et inde ad fontem Iusteli, et decoria ad illas cercarias de bouça que dicent Tructesindi. Et tercia archa in quoto super varzinam de Bovea et decoria in ipsa barcina de Bovea. Et quarta archa in ripa de ipso río de Bovea. Et quinta archa que decoria inter Melangos et Parietes. Et sexta archa in bauza que dicent Cerquitum qui dividet inter Trius et Parietes. Et alias archas et decorias que divident inter Lemenioni et ipas Parietes et Caliobre et concludent per Fontem Bonam in directo usque ad ipsam archam quem primiter incepreunt inter Codais et Parietes.[…].  Karta de Villari de Paredes nº 129. Ano 942. Tumbo I, fols. 50r.-51r, Sobrado de los Monjes, in Pilar Loscertales de G. de Valdeavellano. 1976 vol. 1º,161-162.

CAUSOS VETEROS, COUSOS VEDROS OU CURROS VEDROS

Invisíveis ou por enquanto [decíamos em 1994] desconsiderados para a chamada arqueologia ‘espacial’ ou [-quae  inmoderatio verborum-] ‘arqueologia paisagística’  galega […], sendo referidos os curros ou cousos, não sem precipitação e lixeireza excessiva, como imobiliário arqueológico medieval por quem ladean a factografía desse período sem dúvida por excessivo ciume competencial,

Curro Vedro ou Couso Vedro. O Xistral

Causos (veteros), Cousos Vedros, Curros, ou Curros Ueteros. O XISTRAL.

 o verdadeiro é, que existindo outrora por centenas lamentamos que cada vez vão ficando menos recintos circulares de grandes pedras chantadas, algumas de consideráveis proporções, chamados na nossa diplomata medieval cousos veteros ou curros vedros, por causa de espoliarse quotidianamente e com impunidade as grandes pedras que os formam, por permanecer [na primeira metade da década dos 90 do século passado] estes tão valiosos como desprezados monumentos sem catalogar.

Chantas do prado das chantas, dum Curro ou Couso Vedro do Xistral

Chantas do prado das chantas dum dos curros ou cousos vedros calcolíticos do Xistral

Malia ser conhecidos e estudiados desde há muito tempo (Crossing, 1912; Brailsford 1938; Daniel, 1950; Harvey, 1953; Hoskins, 1954;Worth, 1967, Simmons, 1969; Barber, 1970) na área cultural da Europa Atlântica que partilhamos, carecendo na Galiza estes curros vedros ou cousos vedros, do reconhecimento ou consideração de monumentos megalíticos, resulta-lhes fatal verse privados da protecção institucional.

Prado das Chantas. O Xistral. Causos veteros.

Prado das Chantas. O Xistral. Causos veteros.

Este ‘presumível’ imobiliário arqueológico encontrasse tanto em brañas e turbeiras encharcadas dos planaltos, como parece sucede no Xistral com os monumentais curros de Santo Tomé, quanto nas terras fértiles e bem regadas da beira mar, e tal é o caso dos curros, e dos presumíveis encerramentos neolíticos, da Terra de Bergantiños ou da Capelada nas Terras de Arrós e de Labacengos.

Prado das Chantas. O Xistral. Verdadeiro Dartmoor galego.

Prado das Chantas. O Xistral. Verdadeiro Dartmoor galego.

Os cousos e curros de função e tipoloxía variable, presentes em toda a Galiza, conformam um importantísimo imobiliário arqueológico Atlântico, comprensivo e inmerxido de recintos circulares, dos que em algum caso se sugere poderiam conter algum tipo de enterramento [o termo corrente das cartas e dos diplomas medievais ‘Causo de Armata‘, com a devida reserva, parece aludir a esto], grandes recintos fechados elípticos, que ainda hoje se empregam para guardar o gando, e em algum caso com pastores eléctricos o que poderia ser outro caso de comprida e admirable continuidade de uso [por parte do eterno lavrador neolítico galego]; pensados talvez para albergar e defender dos depredadores [do lobo e dos ladrões] o gando dos primeiros sedentarios.

Ocasionalmente existem outros curros, aparentemente secundários, conformados por um perímetro de pedras fincadas, mais pequenas que rodeiam totalmente e configuram um recinto diferente, de menor em altura e mais alongado, tendendo à formas poligonais, estes recintos parecem também fechar umas plantas de cabanas, uns assentamentos talvez muitas vezes reaproveitados.

E ainda poderíamos distinguir uma terceira tipoloxía constructiva nos curros, trata-se de pequenos encerramentos elípticos que talvez serveram para proteger das alimanhas certo tipo de cultivos de horta de primaveira. Tudo vai associado como nas Ilhas Britânicas a enormes túmulos neolíticos de monumentais câmaras simples e rectangulares a modo de largas e formosas cistas [cf. Petit 1974, p. 72, 90].

Pedras Guiadas do Monte do Seixo. Espectacular lineolo demarcatorio, caido. Foi localizado, pelo insigne etnógrafo e escritor Carlos Solla -em presencia do que subscreve-, gracias as indicações que lhe dava um idoso de Cerdedo através de um celular. A emoção foi indescriptible. A fotografia de satélite permite apreciar melhor um espectacular aliñamento de mais de médio kilómetro

Pedras Guiadas do Monte do Seixo. Calros Solla. Espectacular lineolo demarcatorio, caido. Foi localizado, pelo insigne etnógrafo e escritor Carlos Solla -em presencia do que subscreve-, gracias as indicações que lhe dava um idoso de Cerdedo através dum celular. A emoção foi indescriptivel. As fotografias de satélite permitem apreciar melhor este alinhamento de mais de médio kilómetro

Os curros ou cousos presumivelmente prehistóricos, parecem associar-se também a enormes pedrafitas de forma discoidea, e mesmo a um imobiliário arqueológico adjectivo de difícil interpretação como alinhamentos de grandes pedras presumivelmente prehistóricos e petroglifos ainda em fase de estudio   [Pena Graña 1994].

ARMATAS ARMADAS

Chamam-se assim as câmaras poligonais formadas pelos esteos dos dólmens possivelmente interpretados pelo homem medieval como restos de foxos de armadilhas para lobos ‘armadas’ confeccionadas pelos vedranhos ou os antigos: Assim nos lindes de Vilasuso:

Armada

Hec sunt terminos de uilla Suso, id est per petra Alba, et inde ad mamona de Paramu et inde ad illa incrucelada de uilla Susu, et de Pedri et de Sancti et intrat in antiqua in directo anta, et inde per antiqua de Bolios et uade ad causu de Aqua in peegada et inde per illa antiqua ad causo de Armada, et inde ad mamoa de inter Ardilleiros et Uillarino, et inde per illo lombo de Lombario et inde ad illa mamoa de inter Ardilleiros et Eldar, et inde ad Ordiales ad illo marco, et inde super illas casas quomodo intrat in ipso regario que uenit de Bolios et uadit ad porto de Ludo, et inde per illo rego que uenit de lama Coua, et inde ad Petra Alua unde incepimus […]. In Loscertales de Valdeavellano 1976, 375-376.

PETRAS FICTAS PEDRAFITAS

[…] et gradientes pro liniolo  et muliones fictos inuenimus in lapidem esculptos burgarios; et iterum transiuimus ipso riuulo Tamega precedentes signas et invenimus aliam petram iuxta carrariam fictam. Ascendimus sursum im directo et inuenimus archam terreniam et iuxta eam aliam petram fictam […]  in “Agnitio de uilla Sancti Felici in Baronceli. Kartula Xª. Discurrente ERA DCCCCLXXXVIIIª  (ano 950)” Col. Dipl. Celanova. Emilio Sáez- Carlos Sáez,  nº 2, 53

Petra ficta. Marco do Vento. Monte do Seixo

Petra ficta. Marco do Vento. Monte do Seixo

[…] et per illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam et per ipsum villare que dicitur Desiderii et per illum arogium que dicitur Alesantiam et per alia pedra ficta qui stat im montem super Tabulata […]. In Manuel Cecilio Díaz y Díaz (1974)

PRINCIPES, GUERREIROS “CASTREJOS”, SOBRETÚMULOS FUNDACIONAIS DECOIRANDO NA CRICA, “FRONTEIRA” DA TREBA 

Esta noble cabeça pertenceu seguramente a um grande guerreiro galaico, cujo corpo decapitado, e epigrafiado hoje predido foi encontrado e perdido há séculos. O texto dice que pertenceu a Látrono, "Esforçado no combate", filho de Veroto "Soma Alteza", sem dúvida um príncipe celto galaico do Coventus Brácaro da treba de / e de os/ Quarqerni, localizada em Bande. Documentasse erguido sobre seu lacus demarcatorio. Todavía em pé na idade média, pela sua cabeça testificando de laco em laco, passava o lineolo divisório do antiquísimo cenobio de Santa Comba de Bande

Esta grande cabeça pertenceu seguramente a um nobre guerreiro galaico, cujo corpo decapitado, e epigrafiado, hoje desaparecido, foi encontrado e perdido há séculos. O texto dice que pertenceu a [L]adrono (= Látrono t/d), “Esforçado no combate”, filho de Veroto , psvl.”Soma Alteza”, sem dúvida um príncipe celto galaico do Conventus Brácaro da treba de / ou dos/ Quarqerni, localizada em Bande. Documentasse erguido sobre seu lacus demarcatorio da crica da treba querquerna sobreposto  xerárquicamente aos demais túmulos da necropole familiar alio laco maior per suo liniolo ubi iacit efigiem hominis sculpta in petra que testificat de laco in laco. Todavía em pé na idade média, passava o lineolo divisório, moito antigo já, do também antiquísimo cenobio de Santa Comba de Bande por esta cabeça, testificando no documento do mosteiro de Celanova do 982  ‘de laco em laco’, Gallaecia Fulget!!

Ora mostra este inmobiliário demarcatório da crica, estelas de varias épocas, do Neolítico a Idade do Ferro, consideradas moitas vezes simples petras fictas, ocasionalmente, ut supra, descritas nos diplomas

Estela e estatua menhir do calcolítico reaproveitada em o Bronze a primeira e epigrafiada em o Baijo Império a segunda., Cabeça de guerreiro galaico de Rubiás, e cabeça lateniana dum guerreiro galeico empotrada sobre o descabeçado corpo de guerreiro galaico pre-romano, com epigrafe funerário aposto no Baijo Imperio.Falando dos límites da casa de Santa Columba [santa comba de Bande] na Limia, cedida ao mosteiro de Celanova de San Rosendo Odoino, di o seguinte [aclarando a] identidade entre Lagoa e o megálito, túmulo ou mámoa. “tal e como divide coa vila de santa Columba, de ermigildo e de atanes e pasa Limia contra padrón entre mogaines e santa Comba, e atinxe polo medio da arca de tras a Limia ata cas de Dono e polos seus termos por onde empezaches, lagos antigos e mámoas (*Lacos anticos et mamolas): um lago, “túmulo”, que está tras a Limia por onde atravesa a liña de separación [liniolo] que pasa por Limia e vén entre san martiño de Caldas e chega ata a Cima da Vila ata outro lago máis grande pola súa liña divisoria ata onde xace unha efixie de home esculpida en pedra [unha de elas a estatua menhir calcolítica reselada no baixo império Látronus (Esforçado em a Luita) fillo de Celtiato Aquí Xace [leva expresamente a fórmula funerária Hic Situs Est) [estatua]que [reiterándose –e um de estes sería o guereiro Látrono, filho de Veroto, ao que correspondia seguramente a cabeça de Rubiás-] marca de “lago” en “lago”, e de alí polas súas solidísimas antas, cara a arca maior, ata o Castro de Vemes, e así volve por outros albeiros (antas de mámoas) e chega a unha fonte de mulleres [probablemente con lendas de mouras do tipo da triple ana manana] e logo despois do río minho entre Vilariño e Monte Longo onde o dividimos firmemente com eses donos xa ditos nun gran concilio deles baixo uns [ posib. abreviatura de uoues, “bois”? empregados de succo nunha ceremonia demarcatoria] andantes”11 [Pena 1991].

Estela e estatua menhir do Calcolítico reaproveitada em o Bronze a primeira, arriba a esquerda; e epigrafiada no Baijo Império a segunda. abaijo a esquerda. Cabeça de guerreiro galaico de Rubiás, e cabeça lateniana dum guerreiro galaico empotrada sobre o descabeçado corpo doutro guerreiro galaico pre-romano, com epigrafe funerário aposto no Baijo Império. Mesmo podemos saber o nome deste incopóreo guerreiro galaico de Rubiás cuxa cabeza seguramente conserva o Museo Provincial de Ourense: [LATRONVS VEROTI F(ilius), “Látrono (de a.irl. lathér, látronus “esforzado no combate), Fillo de Veroto, cf. Protocelta *u(p)ero, *uero > vero, “alto”, “elevado”, “importante” + sufixo lat. –tus– véxase comparativamente VERO BREO “(Señor) da Alta Casa–.

OUTEIROS, “ALTARES”

Ora mostra este demarcatório inmobiliário da crica os sacrosantos autarios ou outeiros, “altares”, da treba

[…] et habet predicta hereditas iacentia in Terra de Superado, inter alpes Iaurino et Monte de Ara, secus flumen Lobamorta in Loscertales de G. De Valdeavellano. Vol. I. nº 185. Ano 1162, maio 2 Sobrado. Tumbo Iº, fol. 75 r e v

[…] e ende o o outeyro do Gauiam e ende a a pena Edrada e ende o o penado  (sic) do Carauo e ende a a pena da moura […] Sobrado, Tumbo I, sin data,  fol. 147 v. nº 475. In Loscertales de Valdeavellano. p. 425.

Burgario da trebopala de São Miguel de Celanova

Burgario quadrato  [em realidade triangular] da trebopala à que se orienta a capela de São Miguel de Celanova

Quer burgarios com cazoletas do Neolítico, quer cup and rings, quer labrintos, quer, quando na Idade do Ferro é rectangular o lacus do outeiro com burgarios quadratos também chamados Penas Furadas.

Típico outeiro galego

Típico outeiro galego cheio de petroglifos muitas vezes muito erosionados e difíceis de ver

Os outeiros -estudados pelo professor Luis Monteagudo García em La Religiosidad Callaica (1997) cf 64-98 e 111-118- infinitas vezes con petroglifos do Neolítico, do Bronce ou do Ferro, são lugares sagrados, as sacrosantas palas ou croios “pedras” da treba ou o do toudo, da Terra, do Estado ou Nación, as trebo-palas, toudo-palas,  ou crougin-toudadigos.

Decoria de São Vicente de Elvinha e São Salvador de Orro

Decoria de São Vicente de Elvinha e São Salvador de Orro

Reparem nos outeiros ou penedos com burgarios quadratos também chamados Penas Furadas. Pena é pssvlm. voz celta, de penn, “cabeça”, porque as rochas são as cabeças que lle saem a terra, cf comparativamente a voz Pennocrucium [em portugês da Galiza “pena-crouca”] nome do marco da importante encruzelada, no centro do cruzamento de estradas de Watling Street, a pricipal via romana a través da região central de Viroconium a Cornoviorum (Wroxeter). Pennocrucium é uma romanização do nome original celta Penn-Crug, sinificando Penncabeça ou terminus, Crug “croio”, de pedra” cf. comparativamente Crougin-Toudadigo, [Petreo Outeiro do Toudo, “Estado”, “Povo”, “Nación”.

Temos que advertir que estes penedos e pétreos outeiros, “altares”, ao igoal que o resto do inmobiliário demarcatorio da crica, não partem pela metade -como hoje partem pela metade as mámoas que fão de marco entre duas leiras-, a metade dum marco ou pena sobranceira, non parte a treba ou toudo local da/s vizinha/s ou adfin/es (= parente/s), senão que a cada toudo ou treba ten seus proprios marcos e propria crica existindo entre elas um comprido espaço ou terra de ninguém. 

Há também, comprido de enumerar, se empregando ata hoje outros tipos comúms de fitos terminais [en parte tratados por Ferro Couselo na súa tese Petroglifos de Termino]: seixos brancos (saxas albas),

Hec sunt terminos de Villa Susu id est per petra alba, et inde ad mamona de Paramuu et inde ad illa incrucelada de Villa Susu, et de Pedri et de Sancti, et intrat in antiqua in directo anta, et inde per antiqua de Bolios et vade ad causo de Aqua in peegada, et inde per illa antiqua ad causo de Armada, et inde a mamoa de inter Ardileiros et Vilarino, et inde per illo lombo de Lombario, et inde ad illa mamoa de inter Ardilleiros et Eldar, et inde ad Ordiales ad illo marco, et inde super illas casas quomodo intrat in ipso regario que venit de Bolios et vadit ad porto Ludo, et inde per illo rego que venit de lama Cova, et inde ad petra alva unde incepimus […].

ROCHAS NATURAIS E PENEDOS FIGURATIVOS

 […] a a Pena Androeira que é cauada e ende a a pena do Spin(h)o e ende o o marco que está contra o Pedronco […] Sobrado, Tumbo I, sin data,  fol. 147 v. nº 475. In Loscertales de Valdeavellano. Obr. cit. p. 425

CRUZES

Extraordinário exemplo de inmobiliário demarcatorio é a arriva mencionada coria do Rigueiral, Sanfins, Valpaços, com epígrafe cruciforme  TERM(inus) TREB(ae) OBILI(orum /ancorum?)  E. Hübner, CIL suppl. Berlin. 1903, VIII, 275 b; in Antonio Rodriguez Colmenero 1993 p. 14 –15.

Estes departirom os lugares de suso ditos. Começaron a a fonte do monte e ende a a outra fonte e ende a archa que e no monte sobre Villarino e ende a Baracentas e ende a antiga de Quintaas de Muradelo e ende o o porto de Gamae hu feceron crui na pedra e ende o o linar de Monim clerigo a a pena Androeyra, que e cavada, e ende a a pena do spino e ende o o marco que esta contra o Pedronco e ende a a antigua vella e ende fonte de so o Lodeyro e ende iuso pelo rego como vay, e ende o a porto de Guas e ende o o marco que esta sobre la fraga de Torante e ende a a perada do Carneyro. Sem data. Tumbo I, fol147 v. In Pilar de Loscertales. Volumen 1º p.425.

Penas Louseiras. Petroglifos de Término da Terra de Trasancos

Penas Louseiras. Petroglifos de Término da Terra de Trasanco

Orta fuit intentio inter Fernando Uistrimiriz et heredibus suis, et de alia parte Pelagio Menendiz et Osorio Ioannis et heredibus suis, super illas heretitates que iacent inter Castelo et Sonario, unde Baralia inter nos uertitur et uenimus inde in concilio ante comitem dommus Rodericus Ouequiz et Martinus Pelagii et Gutierre Muniz et Ioane Asqueliz qui es uigario de domnus Froila Ueremundiz et alios multeros qui uiderunt et audierunt et iudicarunt bene et diuiserunt et uiderunt ipsos homines bonos per terminos de Condux et inde per Kareira Subia et inde ad illa Kaskalia Scrita et per illas petras et inde ad illo Lotario [un outeiro] que sparte Osseto et Sunario et per ubi sparte Osseto et Kastelo et inde per Términos de Canali per illa Lagona Maiore de Mamona, sunt ipsas hereditates markatas et temeratas et diuisas inter nos et pro talem actio facimus ad uouis ego Petro Gauin(i)z et fernando Uistramiriz et Petro Amiquiz et eius uocis, a tibi Pelagio Menendiz et ad heredibus suis ut non demandemus nos nec nostras uoces ipas hereditates ad uestras partes […]. Sobrado, agosto, 28 de 1063.  Tumbo II  in Loscertales  ibidem, 37]

 

NEOLITHIC ORIGIN

In 1941 Marc Bloch noted rural areas in primitive Europe ruled by hereditary princes and a common, well-developed institutional framework. He later identified common Indo-European Celtic and Germanic institutions, with their service obligations and hierarchical relationship often called feudal, tracking them as far back as the second millennium BC. “There is sufficient evidence”- said Stuart Piggot “to suggest that the model of society demanded by Bloch may in fact be very archaic and characteristic of barbarian Europe” (Piggot 1965: 259-260).

Este é o tartan mais antigo da Europa representado nos fiéis desenhos destas escultura de principes celtas -como demonstrei em seu dia-,galaicos brácaros de Monte Mozinho, Lezenho e São Julião - todos são galaicos e nenhum claro está é lusitano- . Todas as monumentales estátuas de guerreiros galaicos são pré romanas, e um dia estiveram sobre seus túmulos, ainda que hoje algumas levem umas inscrições romanas funerarias baixo imperiais, postas estas cinco ou seis séculos após que estas estátuas fossem feitas [as clausulas finais, Hic Situs Est "Aqui Jaz", ou Faciendum Curavit/Curaverunt indicam claramente que então ainda desempenhavam seu papel funerario, e seguramente demarcatorio, sobre um túmulo fundacional]. Minha reconstrução cromática, partindo dos excelentes desenhos de Ferreira dá Silva, é claro está arbitrária. Não o é, no entanto o facto de que estes guerreiros levavam esquemas de tecido de quadros e que estes quadros, em todos os casos, a diferença dos actuais quadros escoceses são sempre "ao biés". Uma carácterística galaica.

Este é o tartan mais antigo da Europa representado nos fiéis desenhos das escultura de principes celtas -como demonstrei em seu dia-, galaicos brácaros, como estas de Monte Mozinho, Lezenho e São Julião – todos são principes galaicos e nenhum, claro está é lusitano- . Todas as monumentales estátuas de estes guerreiros galaicos são pré romanas, e um dia estiveram fachendosas sobre seus túmulos, ainda que hoje algumas levem  inscrições romanas funerarias baixo imperiais, postas estas cinco ou seis séculos após que as estátuas fossem feitas [as clausulas finais, Hic Situs Est “Aqui Jaz”, ou Faciendum Curavit/Curaverunt  “as mandaran fazer”, indicam claramente que então ainda desempenhavam seu papel funerario, e seguramente demarcatorio, no seu sitio sobre seu túmulo fundacional]. Minha reconstrução cromática, partindo dos excelentes desenhos de Ferreira dá Silva, é claro está arbitrária. Não o é, no entanto o facto de que estes guerreiros levavam esquemas de tecido de quadros [tartan] e que estes quadros, em todos os casos, a diferença dos actuais quadros escoceses são sempre “ao biés”. Uma carácterística galaica.

Em 1941 Marc Bloch descreveu áreas rurais na primitiva Europa governadas por príncipes, e uma comum, bem desenvolvida, matéria institucional, e, vinte e cinco anos depois, remontando as comuns instituições indoeuropeas célticas e germanas, chamadas feudais, ao segundo milênio aC. “There is sufficient evidence” –diz Stuart Piggot-“to suggest that the model of society demanded by Bloch may in fact be very archaic and characteristic of barbarian Europe” (Piggot 1965: 259-260)

BERÇO DO SISTEMA FEUDO-VASSALLÁTICO MEDIEVAL

As Harold Mytum says (1992:141) “The fundamental building block of the political system in Early Christian Ireland was the Túath, led by the king, rí or rí túaithe. There is considerable dispute as to whether the túath represented a tribe […] there was no ethnic, linguistic or cultural division, but it did, represent a political unit, and one on a larger scale than that of the kin-group. Belonging to a túath –as in Galiza today- was an important concept in Early Christian Ireland, and in that sense the túath can be consider a tribe” The Origins of Early Christian Ireland. 1992: 141.

In Galiza, as in Ireland, a king was the head of the Trebas, until the early thirteenth century, when after the King of Galicia, Petrus Arteiru confirms as “Rex of [the Terra of] Melide” the chronological clauses of a diploma:

Regnante rege A[defonso] in Legione et in Asturiis et in Gallaecia. Gundissalvo Nunit tenente Monte Roso et medio de Transtamar. Petro Suarii archiepiscopo […] Petrus Arteiru Rex de Milide. 16 de Agosto de 1205. Loscertales de Valdeavellano, P.  (1976) T. II Sobrado dos Monxes, fol. 62 v.

However, in the Latin Gallaecia epigraphic record, the rejection of Rome

Príncipe Galaico polo profesor de Belas Artes Carlos Alfonzo, asesorado por A. Pena. (c) Carlos Alfonzo

Príncipe Galaico polo profesor de Belas Artes Carlos Alfonzo, asesorado por A. Pena.©Carlos Alfonzo

towards this institution, are not recorded kings (heretics), but princes: Nicer Clutosi Principis Albionum [A Corredoira, Vegadeo. AE 1946, 121. ERA 14]

Príncipe Galaico polo profesor de Belas Artes Carlos Alfonzo, asesorado por A. Pena. (c) Carlos Alfonzo

Príncipe Galaico com cota de malhas ou lorica hamata. Desenho do profesor de Belas Artes Carlos Alfonzo, asesorado por A. Pena [Todos os habitantes da montanha levam uma vida singela, bebem agua, durmen no chão e levam o pêlo largo como as mulheres. Mas no combate cingem a frente com uma cinta (o que é falar de ouvidas)]

Caisaros Ceccig(um) Pr(inceps?) Arcailo(rum) [na segunda das téseras de Paredes de Nava (S. IdC) do Museo de Palencia];

Nobre ou "ari" celtogalaico por Carlos Alfonzo. Asesorado por André Pena. (c) Carlos Alfonzo

Ari, (irl. aire), “nobre”, celtogalaico por Carlos Alfonzo. Asesorado por André Pena. (c) Carlos Alfonzo

(Ve)cius Verobli f. princeps (Coporum)”.

Until the end of twelfth century, in the clauses of medieval parchment documents, the head (= tanaiste) of every noble Galician clan or family, retains not only his title of prince of Terra, but also he retains possession of the Terra (treba, toudo, ciuitas, populus) with the same territorial extent and boundaries that had in the Iron Age.

“Conhecemos a um príncipe: Nicer Clutosi, do castro Cariaca, [ da casa ] do príncipe dos Albiones por um epígrafe de Vegadeo [AE 1946, 121], podemos afirmar que à frente da ciuitas ou treba está um ari, “nobre” ou princeps, título do cargo que emprega o senhor do território até o século XII tal e como mostram os diplomas medievais (Pena 1991, 115-6 ; 1992c, 32-45; 1992b, 54-561995, 115-6 . Sustentámos:Estamos em condições de poder afirmar que na Gallaecia Antiga um rei, cuja figura permaneceria fosilizada na Terra de Melide ainda a começos do século XIII quando um nobre galego, Petrus Arteiru, nas cláusulas cronológicas confirma um diploma depois do Rei da Galiza e León como Rex de Milide [ano 1205, agosto 16. Pilar de Loscertales de Valdeavellano, 1976 AHN TII Sobrado f 62v.], exerce a soberania sobre um Território Político autônomo chamado em língua prerromana treba ou toudo (= teuta), ainda que no registro epigráfico latino de tempo da dominación romana, pela rejeição a esta instituição, não apareçam os grandes senhores já como reis (reges) senão como principes: Nicer Clutosi […] [em g. de s.] Principis Albionum; Caisarus Ceccig(um) Pr(inceps?) Arcailo(rum); (Ve)cius Verobli f. Princeps (Coporum) [CIL 02, 02585, Lugo]. […] conserva[rí]an ao menos em certos casos, o título de corono (chefe de tropas) –similar ao de [princeps, ou de] imperante, (chefe do exército), do território político medieval”.

Guerreiro Galaico por Carlos Alfonzo asesorado por André Pena. Reparem na saia com kilt de quadros sempre ao biés, nas ondulações, viria, torque, e sobre todo em o cinto [o de Elvinha] que não é diadema.

Guerreiro Galaico por Carlos Alfonzo asesorado por André Pena. Reparem na saia com kilt de quadros sempre em Gallaecia, em todos os casos [OLHO OS DOS RE-ENACTMENTS GALEGOS!!] ao biés, nas ondulações, viria, torque, e sobre todo em o cinto [o de Elvinha] que não é diadema.

“[…] Em Coroneri Camali Domus / neste contexto seria aventurado traduzir o precedente escrito como ‘Casa do Coronel de Camalo’ quando o epígrafe nos indica a mansão do filho de Camalo, chamado Coronero, um antropónimo de prestígio similar ao Coronos (Ili. II 745) e ao Teutamos (Ili.. II 834) da Ilíada [imaginamos que o grego arcaico provavelmente também tinha empréstimos do celta], ou ao Ambactus peninsular [de onde vem nosso atual Ambassador], assinalando o epígrafe sobre um dintel profusamente decorado, tanto o paço, verdadeira domus regia, quanto a condição de espaço central ou capital do Território Político da citania e oppidum de Briteiros –Ainda nas cláusulas cronológicas destes diplomas e cartas [ …], e assim até as postrimerías do século XII […] os condes galegos, [conservando] os títulos e os mesmos territórios (trebas) herdados da Idade do Ferro, [aparecem] mencionados em seus territórios patrimoniais como principes ou imperantes da terra ou Território Político. Além do exercício de uma plena jurisdicción […] têm nestas comarcas designadas como Terrae, Terras, Territorios [em realidade, nunca, ou quase nunca, se emprega o pl. lat. n. Territoria], servidores públicos territoriais chamados uicarii – um uicarius terrae/e, ou de terra e um maiorinus de terra/e, bem como um numerosa corte, aula comitis, de pequenos fidalgos locais (milites, satellites, infanzones) aos que […] instalam em uillae (uillae quae ego dabo ad meos infanzones) escuetos espaços jurisdiccionais onde esta […] fidalguía, […] base da cabaleiria do Princeps de Terra,

Infante Galaico pelo profesor de Belas Artes Carlos Alfonzo, asesorado por André Pena. (c) Carlos Alfonzo

Infante Galaico pelo profesor de Belas Artes Carlos Alfonzo, asesorado por A. Pena. (c) Carlos Alfonzo.

tem baixo sua jurisdicção como infantería pessoal a moços em idade militar e a camponeses [proprietários da parelha de bois e de terras, base do estatus legal de homens livres],

o grego arcaico provavelmente também tinha empréstimos do celta

[E praticam pelexas ximnásticas, hoplíticas e hípicas para o puxilato, a carreira, o lançamento de dardos e o combate STRABO III, 3, 7] Iovinco. Moço celtogalaico de infanteria ligeira. Por Carlos Afonso asesorado por André Pena. (c) Carlos Alfonzo

percebendo a um tempo destes últimos, já diretamente, já através de um administrador ou uillicus, taxas jurisdiccionais e rendas [derivados do exercício da jurisdicção] […] ao ser a uilla, como espaço jurisdiccional demarcado, um bem indivisible (proindiviso) do que a unidade de parentesco é mancomunadamente copropietaria (como no fintiu irlandês)”. (Pena i, 38-39). Onze anos depois esta trillada matéria – resultava toda uma novidade para um ‘surpreendido’ [não mais que nós] García Quintela (2002) TAPA 28 p 33 : “Existe uma pequena série de epígrafes latinos do Noroeste de Hispania que refletem a presença de principes com nomes indígenas e em um contexto muito pouco romanizado”  Vaites Albricias temos!

Arco [c/g] "Campião" celtogalaico, por Carlos Alfonzo asesorado por André PenaDeseño de  Carlos Alfonzo asesorado por André PenaArco [c/g] “Campião” celtogalaico, atado como Bandua, epíteto [de *Bhnd “atar”] significando, seguramente, “o que se ata [para morrer de pé]”por Carlos Alfonzo asesorado por André Pena. (c) Carlos Alfonzo.  [“Dizem que os lusitanos som hábeis em emboscadas eperseguições, velozes, ligeiros e escurridizos; que têm um escudo pequeno de um diámetro de dois pes e que é cóncavo por diante”] . O tempora, o mores! “Despite the fact that their wives are beautifull, the Celts have very little to do with them, but instead abandom themselves to a strange passion for other men. They ussually sleep on the ground on skins of wild animals and tumble about with a bedfellow on either side. And what is strangest of all is that, without any tought for a natural sense of modesty, they carelessly surrender their virginity to other men. Far from finding anything shamefull in all this, they feel insulted if anyone refuses the favours they offer. Diodorus Siculus World History V 32 [1st century BC](Que güays!). Putin não é Celta. Não é. Definitivamente.                                                                                Alguém – não o Calo aquí- também com título de doutor, e direito a se equivocar, escriviu que os castrexos tinham uma especie de organização desxerarquizada, democrática, básicamente mediterranea com toques fenicio-ganhanes,  ‘ multiétnicos, multi lingues y chupi güays que molan mogollón’, etc.- mas participavam duma sociedade sobretudo pacífica, salvo a excepção que confirma a regra “Sempre há algum tolo (louco) que se aponta a um bombardeio”. Anos depois quando ao santo e feliz esse não lhe ficou outra que rectificar, disse algo bem como “bom, agora há que verificar quando o primeiro teutático atirou o primeiro croio” Básicamente genial! Não lhes parece?

Nas cláusulas dos diplomas medievais em pergamino, a cabeça da cada principesco Clã, Casa ou Família nobiliar galega, (= tánaiste irlandês, tànaiste escocês, tanistagh, em Man, do gaélico tana “Señoría, Autoridade”) retém ainda até o final do século XII e começos do XIII o título de principis de terra (= treba, toudo, ciuitas, populus), e, segundo vimos, a posse desta, com a mesma extensão territorial e limites que na Idade do Ferro (1991, 146-1501994, 210-235; 248-267)

BRIGA, -BRE, CASTRO, FORT, HILLFORT

Castro de Baronha

Castro de Baronha

A TREBA UMA SUCESSÃO DE CASTROS

Categorías sociais nunha briga galaica por Carlos Alfonzo ex A. Pena. (c) Carlos Alfonzo

Categorías sociais nunha briga galaica por Carlos Alfonzo ex A. Pena. (c) Carlos Alfonzo. Of Course a treba/toudo or terra is not a hillfort or a fort. It is a territorial space of medium shape which covers a whole of hillforts (between seventy and one hundred and twenty). Inside the treba each hillfort spreads its space of power out of the walls, taking crop, grounds, pastures, forest and waters. All separated, as had had shown, by termini, land marks, milestones or taking up in a small river, with little flow, a porto “port”. With this ideal representation of a galician fort or hillfort   -the best ones in Europe-, we will describe what it would be found, after a complete excavation (and a complete reconstruction by Carlos Alfonzo under my advice), in most hillforts.

Uma treba galaica como Trasancos, poderia dependendo de seu tamanho ter entre 80 e 120 castros na Idade do Ferro.

Briga celtogalaica de Santa Luzia

Briga celtogalaica de Santa Luzia

A Briga ou Castro é um bem pertencente, proindiviso, à cabeça (tanaiste) de uma Casa nobiliar [precedente do nobile, do sattelite alto-medieval, ou do fidalgo] gassaliana, “vasalla”, do celta gwas, “servidor”  ou cliente [de clino “inclinarse diante de”] da Casa do princeps da treba ou toudo [Nar. I re-ed., 265,296; Treba y Territorium 2004, 333-502].

Distribution [aproximately 10%] of Galician forts

Distribution [aproximately 10%] of Galician forts

A Galician Treba of the Iron Age could have 60, 80, such as Terra de Trasancos, or 120 forts

Each fort had its own little economic territory and jurisdiction (over 1.5 km radius), with pastures, farmlands, forests and waterways. All perfectly bounded [de succo, “furrowed by the plough”] setting up an economic jurisdiction of a Noble House (Domus = fine Irish), vassal and dependent on the territorial prince…

O castro 1991 nova ed. , 177-204; 227-249 projeta sobre seu minúsculo território econômico (de 1’5 km de rádio por meio-termo) uma directura ou jurisdición cum omnia intus clausis et extrinsecus foris, comprensiva de pastos, bosques, montes e cursos de água, perfeitamente demarcada per suis terminus et locis antiquis (cf 1991 nov. ed.  204-205 ; 1992  131,132).

 Crica ou demarcação do Castro de Quintá. Desenho do professor de Belas Artes Carlos Afonso, dirigido por André Pena


…and his dominium comprises the economic territory, houses and fortified installations, cattle, horses and people, children and relatives, freemen and servants. Crica ou demarcação do Castro de Quintá. Desenho do professor de Belas Artes Carlos Afonso, dirigido por André Pena

Mostrámos como em a cada sucessão e transmissão patrimonial proindivisa da briga ou castro (igual sucede com a posse da treba pelo princeps) o novo senhor escenifica com uma inauguratio, de succo “surcando a fronteira com o arado” (2005, 117-120) , a inmemorial posse  familiar do espaço demarcado.

circunvalatio

Surcando a fronteira com o arado o novo senhor escenifica [como Rómulo arando o Pomoerium em Roma] a inmemorial posse familiar do espaço demarcado (2005, 117-120) . No centro um bronze votivo entronizatorio galaico de Monforte de Lemos do arqueólogo formado en Oxford e a Sorbona Guillermo Joaquín de Osma y Scull, duque consorte de Osma por sua mulher, XIIIª condesa de Osma, Adelaida Crooke de origem irlandês. A peça do que fora deputado por Lugo (1811-1918) passou ao Paço de Osma,  e, desde 1916  ao Instituto de Valencia de Dom Juan (Madri) onde se conserva. É com o de Lalín um dos mais antigos e completos.

cobrando grande importância propagandística, quasi documental, como no resto da Europa celtoatlántica, sendo re-acondicionada pela família ao longo de milhares de anos a estela (neólítica, calcolítica, etc.) erigida sobre a mámoa demarcatoria fundacional do institutor do clã ou linhagem retora.

CASTRO, BRIGA, FORT

Ainda que preferimos usar o termo Civilização Celta, é verdadeiro que esta poderia se definir pars pro toto, ex more celta pelo arraigado módulo de hábitat na Idade do Bronze e do Ferro: o castro, denominado em celta antigo comum briga; brig- ‘alto [fortificado] lugar.

No mapa de Hispania –sustem J.J. Moralejo- há unha notavel quantidade de topônimos formados co lexema brĭg-, que pode ser raiz de termos simples (Brigaecium, Brigantium, Brigantia) e, sobre todo, pode ser segundo elemento de termos compostos (Mirobriga, […], Aviliobris…); desde sempre conhece-se a vinculação destes topônimos cós Celtae, Celtiberi e Celtici de que falam as fontes literárias e sabe-se que –briga significa ‘vila, cidade’, os nomes híbridos Augustobriga, Flaviobriga, Caesarobriga, etc. (cós seus paralelos doutras áreas célticas, Augustodunum, Caesarodunum, etc.) que romanos e autóctones romanizados deram a velhas ou novas entidades de povoação certificam o que digo. Desde muito antes de que a lingüística tenha rigor en Historia e Comparação de línguas, também se sabe que o reparto de –briga se contrapõe ao dos topônimos ibéricos, não indo-europeus (S e E de Hispania), ilerda, iluro, iliturgi... em que se reconhece um primeiro termo ili-, ilu- (e outras variantes ilti-, iltu-…) que tambem parece significar ‘vila, cidade (Callaica Nomina, 119)”.

Castro, Fort, Briga por Carlos Alfonzo (c) Carlos Alfonzo

Castro ou Briga por Carlos Alfonzo (c) Carlos Alfonzo (ex A. Pena) Sub vocabulo brig- Ingresa Alexander Falileyev (em colabouração con Ashwin E. Gohil & Naomi Ward ) ‘high (fortified) settlement’, ‘hillfort’ (OIr brí ‘hill’, C bre; B bre; MW bre ‘hill, height’ GPC : 313; LEIA B-87) […] in Dictionary of Continental Celtic Place-Names,‘Principal Elements’ (2010),11- 12

Uma retícula de castros, castella ou domi, excedendo em ocasiões muito generosamente a média centena, configuraba no seio da treba uma sucessão de verdadeiros coutos jurisdiccionais ou casas nobres, ex pari, iguais em hierarquia e fama, unindo-se estes castros entre eles por laços parentais e vecinhais, e, sobretudo, porque estavam verticalmente sujeitos todos eles, pelos enlaces e nodos estabelecidos em um complexo armazón clientelar, ao princeps da treba, do toudo, do Território Político ou Terra. A. PENA: 1991,115-127; 1992,33-48.

Narón Unha História Ilustrada na Terra de Trasancos

Narón Unha História Ilustrada na Terra de Trasancos

The hillforts, Galizan habitat in the Iron Age, appear in the epigraphic record 1st-5th century AD, following a letter C in an inverted position Ͻ which is usually interpreted (Maria Lourdes Albertos 1975:65) as castrum / castelum.

ce emvorcada

If this is the meaning of the sign Ͻ  -usually made explicit by the Latin prepositions ex, de, de hoc– “from”, would almost have no importance. Reappearing after the sign כ the Castelum, “Castro”, in the form of a toponym in ablative, without a preposition, referring to minor-places, that has in Latin, as domo, locative function.

 The letter c in an inverted position כ appears between the Political Territory (PT) and the castro

                           PT                   Ͻ      Castro/Briga (Hillfort)

                                                           Limicus       Ͻ       Arcuce

                                                              Cilenus      Ͻ      Berisamo

                                       (Principis) Albionum       Ͻ      Blaniobrensi

                                        Celtica Supertamarica    Ͻ      Iureobriga

c envorcadaSometimes the sign כ    does not appear but is replaced by the word castelum in locative:

Durvede, "Druida" de Carlos Alfonzo, asesorado por A. Pena (C) Carlos Alfonzo, e ídolo de Paderne.

Durvede, “Druida” de Carlos Alfonzo, asesorado por A. Pena (C) Carlos Alfonzo, e ídolo de Paderne. LADRONV(S) DOVAI (F) BRACARVS CASTELLO DURBEDE                                           (IRP, 187-188)[> Druvide .Poss. “Fort of the Druid” [–better acceptable than a witty Hydro-Solution “plot of rivers”], a metáthesis  [investment or changing the position of one phoneme in the interior of a word] of the etymological *Druvide (vocalism i/e) resulted in Durbede, “Druid”.

   Or is replaced by the word domo in locative:  

CLOTIVS CLUTAMI (F) SVSARRV(S) DOMO CVRVNNIACE (CIL III 2016)

DOMO LUCOCADIACVS (CIL III 4227)

     The Castro is the domo, “house”, of a dominus “lord” and his dominium comprises the economic territory, houses and fortified installations, cattle, horses and people, children and relatives, freemen and servants.

Castro Domo Carlos Alfonzo asesorado por A. Pena (c) Carlos Alfonzo The Castro is the domo, "house", of a dominus "lord" and his dominium comprises the economic territory, houses and fortified installations, cattle, horses and people, children and relatives, freemen and servants. Land marks, “coiras”, determine the jurisdiction of a local lineage over the stable and selfsufficient small population. Nobiles in return for the transfer, for generations, of land, cómaros “plots”, to the peasants [-each with their dedication, grass; 'souto' to brown; 'naveira' for turnips, 'painzeira' for oats, 'orxás' for rye, 'cortinha' for cabbages and vegetables, etc .-] receive benefits and income.

Briga, Fort, Castro, Domo Carlos Alfonzo asesorado por A. Pena (c) Carlos Alfonzo.
Land marks, coiras, determine the jurisdiction of a local lineage over the stable and selfsufficient small population. Nobiles in return for the transfer, for generations, of land, cómaros “plots”, to the peasants [-each with their dedication, grass; ‘souto’ to brown; ‘naveira’ for turnips, ‘painzeira’ for oats, ‘orxás’ for rye, ‘cortinha’ for cabbages and vegetables, etc .-] receive benefits and income.

Os castros nome que damos na Galiza ao comum hábitat atlántico do Bronze e a Idade do Ferro, insular e continental, aparecem mencionados no registro epigráfico (ss I-V dC.) depois do Território Político (TP) em forma de topônimo em ablativo, a seguir de uma misteriosa letra כ, intrometida entre o TP e o castro, que originando no passado vibrantes polêmicas, desde faz mais de trinta anos de forma pacífica comummente se interpreta (María Lourdes Albertos 1975:65) como ‘castrum ou castellum’. De ter sido este o significado de Ͻ “a letra fatal”, como em seu dia lhe chamou Untermann , segundo o penso, quase não teria importância, seria innecesario em realidade [Pena 1995, 62-64] ou estaria duplicado por reaparecer de novo depois do signo o castellum –briga, -bris, -bris, -bria, -bre,  ou “castro”, comodamente cimentado em um antigo topônimo Celta expressado em ablativo, sem preposición, referido exclusivamente a entidades menores, a castros ou brigas com função -como domo em latín- de locativo:

Que lindo! Um Chrismón e um [pérfido] Albion

Que lindo! Um Chrismón e um [pérfido] Albion S. IV d C.  A Corredoira Asturias  Provincia Gallaecia Nas inscrições aparecem mencionados os castros brigas ou castella a seguir de um signo “C” investido Ͻ que em faz catorze anos, seguindo a Mª L. Albertos, transcribíamos erroneamente como castro até que consertamos que este, o castro, um topônimo que aparece quase sempre depois da letra envorcada “girada” não requereria do signo, cimentado comodamente instalado em um topônimo expressado em ablativo sem preposición com função em latín de locativo, muito antigo e referido exclusivamente a entidades menores. O castro revela-se plenamente e reside neste topônimo. Isto é se a letra C em posição investida significa castro, de acordo, mas seria redundante por reiterar-se o castro em forma de topônimo em ablativo.

Seguindo a organização geográfica de Carlos Búa. No Occidente das Astúrias (até o Navia e o Ranhadoiro): NIGRINIANUS NIGRINI F. AL(BIONUM)  Ͻ ERCORIOBRI; NICER CLUTOSI F. PRINCIPIS ALBIONUM  Ͻ  CAURIACA;  Em A Crunha: FVSCA COEDI F. CELTICA SVPERTA(MARICA) Ͻ  [.]LANIOBRENSI; EBVRIA CALVENI F. CELTICA SVP(ERTAMARICA) Ͻ LVBRI; APANA AMBOLLI F. CELTICA SVPERTAM(ARICA) [Ͻ ] MIOBRI. Em Lugo: TILLEGUS AMBATI F. SUSARRUS Ͻ AIOBRIGIAECO; REBURRUS ARI [F.] SEURRUS Ͻ  NARELIA; TRIDIAE MODESTI F. SEURRA TRANSM(INIENSE) Ͻ SERANTE; FLAUS AULEDI F. CABARCUS Ͻ  BERISO; FABIA EBURI F. LEMAVA  Ͻ  ERITAECO; VIRIUS CAESSI F. LEMAVUS Ͻ  ERITAECO. Em Ourense : FUSCUS SEVERI F. LIMICUS Ͻ  ARCUCE; ANCEITUS VACCEI F. LIMICUS  Ͻ  TALABRIGA; REBURRUS VACISI F LIMICUS Ͻ BERENSI. Em Pontevedra: CAELEO CADROIOLONIS F. CILENUS Ͻ  BERISAMO. Em o N de Portugal : ALBURA CATURONI F.  Ͻ LETIOBRI; FESTUS LOVESI F. INTERAMICUS כ LOUCIOCELO: CAMALUS BURNI F. Ͻ  TARBU. 

A entremetida letra girada aparece às vezes acompanhada pela preposición de contexto referencial ex [Nigrianus Nigrini Al ex Ͻ  Ercoriobre (CIL II 2711) traduziria Nigriano filho de Nigrino, Albión de Ercoriobre;  sendo Ercoriobre como seu sufijo  indica um castro] possivelmente porque no baixo império não entendiam já o signo e colocavam a seu lado a preposición de modo aclaratorio, assím sucederia em Tridia Modesti F. Seurra Transm. Exs Ͻ Serante [AE 1934, 00019]; in Festus Louesi F. Interamicus Ex  Ͻ  Loucioelo (Cacabelos).  

Sendo o castro a única forma de hábitat na Idade do Ferro quando alguém diz que é fulano filho de mengano de Cabarcos de Beriso o filho de seu pai nos diz que sua linhagem é da treba de Cabarcos, situada por Plinio entre os Albiones e os Eguivarri ou Namarinos, e de Beriso, logicamente um castro de altura, sucedendo o mesmo em Caeleo Cadroiolonis f(ilius) Cilenus Ͻ Berisamo (IRG I 20) Caeleo nos diz que é filho de Cadroiolon [antropónimo psv. tomado do corpo militar de elite celta], da treba de Celenos e do lugar Berisamo, algo bem como ‘Monte Alto’, evidentemente um castro.

Em ocasiões o signo כ não aparece, substituído pelo vocablo, em locativo, castello, assim na inscrição galaica de Garbão, Ourique, Beja (Portugal):

*LADRONV(S) DOVAI (F) BRACARVS CASTELLO **DVRBEDE “Disposto [para o combate] filho de Dovai” OIr. [McCone] Látar ‘disposition’ (n. ou-stem < *Lāθ(e)r < *Lāθ(e)rom […] [+ suf. lat. –us *Lāθ(e)ro-nus]: acc. sg. 3x (Ml. nom. sg. 7x), dat. sg Lathur (Ml. dat. sg. Lathar 1x). p 6 (11) [Kim McCone, Maig Nuad 2011] **Nom. *Durwis, met. Druwis; Loc. (vogalismo e/i) *Druvidi. Met. *Durvede, “Druida” [Miguel Costa: http://frornarea.blogspot.com/ %5D  Ou pelo mencionado locativo domo [que origina em antigo irlandês déis ‘cliente(s)’ derivando a voz casualmente de um conceito de soberania doméstica– segundo Kin McCone (1992, 193–197) de “*dem- “Casa”, ‘house(hold)’; cf. dám “freguesia”, ‘retinue (of clients)’ < *domo- ‘house(hold)’” CLOTIVS CLVTAMI (F) SVSARRV(S) DOMO CVRVNNIACE [CIL III 2016 Procede de Salona, Dalmacia [Cloutius Clutami f. duplicarius alae Pannonior. Susarru(s) domo Curunniace] ABILIUS TVRANCI F. DOMO LVCOCADIACVS CIL III 4227 Lugar dun soldado galaico entrerrado em Gyaloke cerca de Szombately, Hungria. Deixou como herdeiros a dois camaradas de Gallaecia, um de Lancia e outro de Aligancia.

[Esta parte aburrida resultaría muito engraçada de conhecer vocês o omímodo fascinador poder da letra fatal, que deu nos oitenta voz a apagados vulcões, ressuscitou paixões, se tomou suas vinganças, mantendo em vilo a qüestão de índígenas e romanos e bem mais que a prudência pede silenciar.  O revirado C – etra fatál a chamou Untermann-, a investida a chamavam rindo nos derradeiros 70 dois capitães de sendos bandos da faculdade de Hª de Santiago, que se andavam  muito enLaroucados e  à grenha [acho que a revirada letra fora aqui pretexto e tampa de outras coisas que calamos os que sabemos e  do feitiço e sonoro sorriso de Chesire cat dos dentes aqueles da sem prefixo Iccona de tempo de mouros e praça. Eram outros tempos].

LA DATACIÓN DE LA LETRA C INVERTIDA Ͻ  ; “EX Ͻ ”; “ DE HOC Ͻ ” A DATAÇAO DA LETRA C INVESTIDA Ͻ  ; “EX Ͻ ”; “DE HOC Ͻ ”

derediplomáticamabillon

La Paleografía disciplina inter y multi disciplinar entrada en años desde su desarrollo con Mabillon y su De Re Diplomatica libri VI en la Francia de Luis XIV, conjuga saberes y usos sin cuento que aplicados con familiaridad, profesionalidad y fiabilidad a análisis de soportes, tipología documental, cláusulas, fórmulas, usos institucionales, etc. -aún trabajándose con fehaciente copia digitalizada microfilm o fotocopia por salvaguardar el original-, permiten distinguir el instrumento falso del auténtico, detectar traslados, adiciones, errores cronológicos … y mucho más (Pena Granha)

INTRODUCCIÓN/ INTRODUÇÃO

"Cuadro Tipológico de Luis Monteagudo García"

Pero a los epígrafes, encomendados a Santo Tomás, como a los petroglifos, hay que verlos para creerlos, aunque ayuden la buena fotografía [el optimo dibujo, el fehaciente calco]. Leerlos es una cosa, datarlos es cosa distinta, exige otro bagaje epistémico y aquí es dónde la Epigrafía estaba mucho menos desarrollada [siendo disciplina antigua iniciada por Fabricius, 1516-1751, ampliada en el siglo XIX por Mommsem, 1817-1903, y por Hübner, 1834-1901, ], que la Paleografía. Mas às epígrafes, encomendadas a Santo Tomás, como aos petróglifos, há que as ver para as crer, ainda que ajudem a boa fotografia [o ótimo desenho, o seguro calco ]. Lê-los é uma coisa, datá-los é coisa diferente, exige outro bagagem epistêmico e aqui é onde a Epigrafia estava muito menos desenvolvida [sendo disciplina antiga iniciada por Fabricius, 1516-1751, ampliada no século XIX por Mommsem, 1817-1903, e por Hübner,1834-1901], que a Paleografía.
A Epigrafía permite afinada interpretatio-lectio, mas não datava até faz muito pouco [quando a meu rogo, o sábio Luis Monteagudo García realizou este quadro evolutivo do alfabeto latino de Gallaecia publicado depois no Anuario Brigantino] os epígrafes votivos. Adequando o epígrafe ao suporte e a consuetam rationem -um rei não assiste vestido com trapos a sua coroação – examinando o aporte-suporte epigráfico e contexto com média equipação discernimos o autêntico, p. ej. o Edicto de Bembibre -um exemplo de mudança de suporte documental com discordâncias incumbidas ao agente do translado- ,do falso [a Malícia essa de Iruña Veleia! Durante dois anos e cinco meses! até novembro de 2008 que soltaram a lebre, Euskadi sofreu atónita as conseqüências de um escândalo, arrastado desde junho de 2006, quando filtrarão à imprensa em tempos de indulgência geral falsos epígrafes com cláusulas em moderno euskera, sagrada família com RIP ,requiescat in pacem, sobre calvário contemporâneo – por INRI, Ihesus Nazarenus Rex Iudaeiorum-; cartuchos egípcios; Descartes (sic) com Aristóteles e Demóstenes; comas, hífen, e mais pontuação, etc.]. Feria o emprego sobre autênticos suportes dos séculos II e VI da letra maiúscula com tipografia moderna do latim clássico (estes suportes com notas, contas, epígrafes domésticos [como também sucede com as lousinhas suevo visigodas p e] empregam por norma geral letra minúscula cursiva enquanto as inscrições monumentais e votivas sendo coisa pública exigem escritura capital, id est, a letra maiúscula.

VER PARA CRER

datandoepigrafesqueesgerundio por André Pena Granha

Atendiendo a la evolución del alfabeto de Luis Monteagudo García las inscripciones funerarias latinas bajo imperiales galaicas con la [precedida o no de la preposición ex, o de hoc] letra C en posición invertida Ͻ patentizan la continuidad de la organización celtogalaica.
No pocas veces tras la mención de la treba o toudo “territorio político”, célula organizativa celta de Europa y de Galicia, llamado ciuitas o populus por los romanos antes y durante la conquista, aparece tras la letra C invertida Ͻ señalando el lugar de residencia el castro, único hábitat de los celtas galaicos hasta muy entrada la dominación romana, expresado como un topónimo en ablativo sin preposición con valor de locativo, como la voz latina domo.
Apoyado contra viento y marea en su pilar sin sostén mantiene -obviando lo indiscutible (Pena 1991; 1992; 1993, 1995)- Pereira Menaut que Galicia estaba poblada por gente indigente, habitante de un innominado territorio, llamada indígena, nunca galaica, nunca celta ¿Qué busca Pereira? ¿Busca la paradoja? ¿Busca la sensación?

 SOSTIENE PEREIRA SOBRE PILARES SIN SOSTÉN

Los epígrafes con la letra C invertida Ͻ, castelum, según  Mª Lourdes Albertos, señalarían la forma de organización ‘indígena’: el castro, castellum, pero –sostiene Pereira “porque yo lo valgo”, sin sostén (-dijimos que si esto era así que lo demostrara-):

a finales del siglo I coincidiendo con la donación a toda Hispania del ius latii por Vespasiano se producía una revolución en varios órdenes de cosas: los castella desaparecían de las inscripciones mientras los castros eran generalmente abandonados. Cambios en la estructura u organización  sociopolítica, cambios en el hábitat

Fingiendo ahora ignorar que Gallaecia fue antes, durante y después de la dominación romana  el nombre genérico (Untermann) del país de los galaicos sin excepción, siempre, en todos los historiógrafos de la antigüedad, fantasea Pereira, apoyado como siempre en su pilar sin sostén, sobre ese supuesto :

proceso que nos lleva desde la Edad de Bronce, cuando [–“porque yo lo valgo”-] no existen Galaicos […] hasta ese momento anterior a la conquista romana”, tunc, amoldando Pereira su deseo a la realidad su supuesto innominado ‘indigente o indígena’ pais “empezó a llamarse Gallaecia, utilizando para ese nombre el de aquel pueblo vencido por D. Iun. Brutus Callaicus” (VELEIA, 27  243)

Enumerando Mela [Pena Graña 2004] en el Conventus Lucense a los Celticos y a los Lemavos, saltándose de su fichero celtas trebas de bárbaros y obscuros nombres, aunque, aunque calcula de nuevo por el censo el padrón de pecheros o contribuyentes que fija en 166.000 hombres [cabos de casa, o cabezas de familia], haciendo otro tanto luego con el conventus de los Brácaros, dónde de sus 24 trebas únicamente menciona además de los eponónimos del conventus mencionado a los Bibalos y a los Coelernos, que él llama “Coelernos Galaicos” para distinguirlos como ha observado Untermann de los Colarnos de la Lusitania central citados casi a continuación más abajo por el propio Mela; a los Equaesos; a los Límicos y a los Querquernos, constituyentes [pues claro está, en estos padrones no se contabilizan por su nulo interés fiscal los campesinos dependientes beneficiarios del ganado colocado por los señores, estos 285.000 tributarios [cabos de casa o cabezas de familia, la población real hay que multiplicarla, como mínimo, por 6] propietarios de ganado y de tierras, los hombres libres peregrini, el Grád Túaithe celta, al base del estatus legal, en definitiva las gentes de la treba.

Sobre los Callaicos Brácaros de Gallaecia nos dice J. Untermann:

“Ya se ha puesto de relieve por otros autores (cita a Tranoy, a A. Tovar, y a Colmenero) el hecho sorprendente de que el etnónimo Gallaeci, a pesar de que en la mayoría aplastante de los testimonios tiene la función denominar la totalidad de los pueblos indígenas [en realidad decimos nosotros saliendo ahora a la palestra las trebas celtas] del Noroeste, siendo prácticamente sinónimo de “habitante de Gallaecia”, en Plinio 3, 28 aparece como una de las fracciones tribales de los Bracari “praeter ipsos Bracaros” se aducen los nombres de los Bibali, Coelerni, Callaeci, Equaesi, Limici, Querquerni. No creo que sea casualidad que estos nombres con excepción de los Callaeci –coinciden con el elenco de las civitates decem de la columna del lado del puente de Chaves […], la solución que se impone es borrar la coma entre Coelerni y Gallaeci, suponiendo que el autor añadió Gallaeci para distinguir estos Coelerni de otro grupo homónimo: tal vez haya pensado en los Colarni en la Lusitania Central, que menciona en el parágrafo 4, 118 de su obra. “Anotaciones al estudio de las lenguas prerromanas del Noroeste de la Península Ibérica”. Actas do Encontro Científico en Homenaxe a Fermín Bouza Brey. Santiago 1992, 393.

PROCESO QUE NOS LLEVA DESDE LA EDAD DE BRONCE, CUANDO NO EXISTEN GALAICOS HASTA ESE MOMENTO ANTERIOR A LA CONQUISTA ROMANA“. GERARDO PEREIRA MENAUT

En vano Tasionos invocando y poniendo él por testigos a los divinos Lugoves [-por cierto no por casualidad en la Galia ‘tutelary gods of shoemakers’ (Lewis & Pedersen ed. 1937; 1961, 12), patrones de zapateros y ‘zoqueiros’ como Pedro Chosco -], proclama EN LA EDAD DEL BRONCE! a los cuatro vientos ser un ari “noble” Nerio de la Kaltia o Galtia, “Celtia o Galicia” sobre su bella estela erigida un día en lo alto de su impresionante laco “túmulo” del Algarve en la más larga y antigua inscripción celta del mundo, hecha en signario ibérico occidental -un signario creado para notar el celta antiguo común, E. Losada Badía-, lengua hablada en el occidente atlántico (J. T. Coch),  porque Pereira en su pilar sin sostén, sostiene, “porque yo lo valgo”  que la conciencia galaica es cosa de romanos del siglo II d. C.!

Para terminar: aparece” –dice bajándose Gerardo Pereira Menaut su deus ex machina– “la consciencia de ser gallego. En el siglo II d.C hay un Quintus Voconius Rufinus que se entierra en Tarragona y añade su origen, Callaecus. Es el primer gallego documentado como tal en la Historia”. Pereira Menaut “El moderno debate sobre la Romanización” VELEIA, 27 249). Siue potius ‘Historieta’.

Dislate tras dislate, desde su pilar sin sostén va Pereira deconstruyendo ¡Es la pera!  un absurdo boschiano paisaje apereirado de Gallaecia, país innominado, indefinido, nunca celta, de autóctona indigencia, según él nos intenta hacer creer por sus personales necesidades, de exclusivo primitivismo, semi-aislado del mundo [salvo brumosos contactos con Grecia remontables al siglo V antes de Cristo],  desorganizado, desarticulado, encerrado en los castros, castrejado…. hasta que el genio civilizador romano les crea civitates/populi.

Sustenta PEREIRA: i) A menção [da letra C investida] Ͻ dá-se sempre junto a uma onomástica indígena, em inscrições que, segundo o formulário e também a morfologia externa, são  as mais temporãs de todas. (ZEPHYRVS, XXXIV-XXXV, 1982 250) E a seguir retifica, que é de sábios : não é verdadeiro que as  Ͻ apareçam sempre junto a uma onomástica indígena(ZEPHYRVS, XXXIV-XXXV, 1982 250 Sustenta Pereira: ii) Num momento determinado [no final do S I d. C] a menção das  Ͻ desaparece das inscrições. iii) Quando se produz ii) as inscrições começam a ser diferentes: a onomástica perde seu caráter indígena, e o formulário também é mais romano. ZEPHYRVS, XXXIV-XXXV, 1982 iv) Quando as inscrições (que são fundamentalmente funerárias) têm já a fórmula D M ou D M S  – isto é, são posteriores as que não a têm-, a onomástica é já claramente romana. Os caracteres indígenas [ -refere-se Pereira à letra C investida Ͻ -] desapareceram praticamente dos textos: não conhecemos nem uma sozinha Ͻ  em textos que tenham a fórmula D M ou D M S. E [como se olha no quadro tipológico de Monteagudo, os tipos de letras com a letra Ͻ são em sua maioria do Baixo Império] retifica: “não é verdadeiro que as Ͻ apareçam sempre junto a uma onomástica indígena. Os indivíduos assinalados a seguir [ – cita Pereira  a Aemilianus Flacus; Fuscus Severi f.; Nigriani, Nigrini; Popilius Hirsutus, Tridia Modesti f., etc.- ] são aqueles entre os adscritos a uma Ͻ com nomes mais propriamente romanos […]” E de novo, mesmo circuito paralógico, sustenta Pereira: “O processo de municipalização, que supõe uma romanização superior , acompanha ao desaparecimento das Ͻ”. E [monstrando o quadro de Monteagudo García que isso é mentira] retifica mais uma vez: “não parece posivel” –dize Pereira-“pensar que as ciuitates de Gigurri, Susarri, Seurri, Limici, Tamagani, etc. etc. que conhecemos nas fontes literárias e nas inscrições tenham sido uma criação alheia ao mundo indígena, a seus povos (126)”; E: “Não parece impensable que as civitates não existissem dantes da conquista” E: “não devemos pensar que as civitates fossem obra dos romanos. Ao invés, são indígenas”

CONCLUSÃO ANTE TANTA RETIFICAÇÃO –O artificial processo de municipalização romano sonhado por Pereira é Utopia “não existe em ningures”.A organização celtogalaica descansa na treba ou toudo pelo menos desde a Idade do Bronze. O castro ensonhado por Pereira como forma inferior de organização de indigentes desarticulados é Utopia.Não se sustenta – cf. o Edicto de Bembibre- que as trebas galaicas fossem as ciuitates criação de Roma sonhadas por Pereira .

“Aparte de alcantarillados (sic)” –dize Pereira- “urbanização,  e outras coisas semelhantes (sic), a antiga Roma, deu à História Universal, vista desde nosso presente, algo bem mais importante: um conceito de cidadania romana totalmente apartada das origens etno-históricos do indivíduo”.

Viver para Ver. Pereira sustenta que o autêntico e importante para o indivíduo é se apartar totalmente das suas origens etnohistóricas [como ele faz, assim publica em revistas bascas. VELEIA]

A sociolinguística ensinou a distanciar usos e usuários faz tempo, advertindo se o contido nas cláusulas é uma manipulação ou corresponde-se com a realidade. A gente dá-se conta das coisas. Quase tudo é política, nas universidades também – Pereira nunca entra, não se atreve, a qüestionar uma tese celtista atual de seus colegas doutores galegos, e fingindo ignorar que o celtismo atual é universalista e continuista [Paleolitic Continuity]  o ataca se referindo  a um humilde pasquím de aficionados “uma singela revista” dos anos 80.

Desenhos de Carlos Afonzo (ex A. Pena)“[…] para que a antiga Callaecia fosse celta deveria ter tido um translado de população celta que fosse, ao menos, tão numerosa como a que já tinha aqui, e a poder ser um pouco mais, por aquilo da maioria simples.”  “[…] Num debate com estudantes sobre a qüestão do celtismo de Galícia, na Faculdade de História de Santiago […] um deles mantinha que no dia em que os marroquinos se acostumassem a tocar a gaita e a adotassem como própria, nesse dia os marroquinos seriam celtas […] a proposta […] não era tão abertamente errônea ou falaz; era a conseqüência de uma determinada visão do celtismo […] uma qüestão cultural, e nada mais. É verdadeiro que o tocar a gaita era um sozinho rasgo cultural, e se diria que para ser celta, ainda desde uma definição cultural do celtismo, teria que ter adotado mais rasgos culturais celtas, e não só a gaita […] o estudante tinha razão, conquanto teria de ter dito que no dia que tocassem a gaita seriam «um pouquinho celtas” Pereira Menaut “Marruecos a gaita e os celtas O MODERNO DEBATE SOBRE A ROMANIZACIÓN? VELEIA, 27 239-253, 2010 in “Marruecos a gaita e os celtas O MODERNO DEBATE SOBRE A ROMANIZACIÓN” VELEIA, 27 239-253, 2010

Gentes (bellatores, corio) do castro celtogalaico por Carlos Alfonzo ex A. Pena

Sem dúvida alguns dos que estavam dantes. Por Carlos Alfonzo, asesorado por André Pena

[…] Sempre me tenho perguntado como se explica que os apostoles do celtismo galaico consideram aos celtas como o genuinamente galaico, se esquecendo dos que estavam dantes. Esses, que estavam dantes, não tinham categoria para serem nossos ancestres? Eram como parentes pobres e aldeãos que há que ocultar? Pereira Menaut “Marrucos a gaita e os celtas O MODERNO DEBATE SOBRE A ROMANIZACIÓN” VELEIA, 27 239-253, 2010 “[…] se os galegos somos de raça celta” – dize Pereira sem vergonha- “será porque expulsamos ou matamos aos verdadeiros galegos”. In “O MODERNO DEBATE SOBRE A ROMANIZACIÓN”, VELEIA, 27 239-253, 2010

 Pereira é a Pera! 

POR QUÉ FAZEM QUESTÃO DE FALAR DE CULTURA CASTREJADA, OU CASTREXA, E EM OCULTAR QUE GALIZA É PAIS CELTA? HISTÓRIA DE UMA INFÁMIA E  DE ALGO MAIS

http://ec.europa.eu/regional_policy/con ... fm?nmenu=3

Em certo día certo político galego pediu-me asesorara certo projeto para estabelecer con Galiza e com certos sócios uma Área Cultural Atlântica. Ajudei-lhe como ajudo sempre de forma desinteresada. Mas a afortunada intervenção desde Salamanca ou Santiago, que tanto monta, de outras pessoas com poder inverso a seu desenvovimento intelectual, deixaram -por um tempo [voltaremos com a firmeza indemne]-, a Galiza, berço dos Celtas da Europa Atlântica, fora do sistema e do dinheiro. Definitivamente castrejada [nunca domada], Galiza parece -só parece- como Hespain (sic), Different. ” Numa Europa onde as suas culturas eram indo-européias (divididas em quatro grandes grupos culturais: celtas, mediterrâneos, germanos, e eslavos) com as exceções não-indo-européias de finêses, húngaros e bascos, a descoberta dum novo grupo diferenciado teria ocasionado um terremoto na comunidade cientifica internacional. O mundo tornaria os seus olhos cara Galiza. Em dois séculos de investigação cientifica européia ignorou-se completamente que o mundo indoeuropeu constava de fato de cinco culturas: a germana, a mediterrânea, a eslava, a celta… y la castrexa ou castrejada! E em que partes da Europa se desenvolveu a Cultura Castreja? Bom, desenvolveu-se nas ‘quatro províncias’ da actual Galiza. Porque na Gallaecia sul, hoje norte de Portugal, acabaram sendo celtas, e nas planícies de Castela também resultaram ser celtas. Surpreendentemente, tal achádego cientifica, de grande repercussão para a história mundial passou inexplicavelmente despercebido para a ciência europeia…” A. A.

http://ec.europa.eu/regional_policy/con … fm?nmenu=3

Cultura Castreja de Cornwall.

TOP NEWS. Relatórios secretos do MI5 filtrados por Edward Snowden descobrem que Cornwall tem Cultura Castreja. O miniconselho da minicultura empreenderá ações legais. “Os Filhos da Grã-Bretanha querem-nos foder o invento” dizem.

 A OPERAÇÃO ‘MATA CELTAS NAS CIES’

O QUE HÁ QUE SABER

Evidentemente nunca existiu uma siniestra operação chamada “MATA CELTAS NAS CIES”, mas para que desaparecessem nossos ubicuos celtas da vista de todos sem deixar rastro, sim teve lugar, Me crê?, uma obscena e insidiosa operaçã ainda em curso contra o celtismo galego. Agora só falta adivinhar quem movia os fios. Não to podes imaginar.

Deixo-vos, como pistas, umas dicas, por se talvez se vos ocorre algo. Dica I umas dicas Dica II N2B Dica III N4 Dica IV Dica IV Dica V

Dica 5


Seu equivalente galego foi, claro está o Pai Sarmiento

Dica VI

Dica VI

Dica VII

Dica VII

Dica VIII

Dica VIII

Dica IX

Dica IX

Dica X

Dica X

Dica XI

O sanscritólogo da Sorbona Eulogio Losada Badía, demonstrou que o Tartésico ou Bástulo-turdetano, o signario ibério ocidental, comum ao Atlántico, notava em realidade uma língua céltica, muito antiga.

O sanscritólogo da Sorbona Eulogio Losada Badía, fundador do IGEC, demonstrou que o Tartésico ou Bástulo-turdetano, o signario ibério ocidental, comum ao Atlántico, notava em realidade uma língua céltica, muito antiga.

Dica XII Dica XII Dica XIII

Dica XIV

Dica XIV

Dica XV

Dica XVI

Dica XVII

Dica XVIII

Dica XIX

1936Em nenhum momento no galeguismo propunha-se uma ruptura com Espanha. Pretendia uma nova arquitectura de Espanha, formada por povos e antigos reinos, convivendo em irmandade num estado plural respetuoso com as nacionalidades históricas. Uma arquitectura similar à contemplada na vigente Constituição Espanhola -dantes do café para todos-, complementada com o desenho de Áreas Culturais de Europa.

Dica XX

n25DICA XXI

DICA XXII

Dica XXIII

n23

É MUITO SINGELO: EU COMANDO E ELES OBEDECEM

O ditador galego ‘listo como um alho’ como seu colega e amigo Fidel -Galiza é desde Teodosio, o mais grande de tudos, berço de formidavels ditadores – criminoso golpista para uns, salvaldor caudillo para outros, alius alia vobis dicet, audaz na guerra, rancuroso na paz,  o caudillo ferrolão do dezaoitesco bairro da Magdalena, em princípio, como a maioria de seus magdalenos vizinhos de então, não deveria saber falar galego

[O vídeo, tomado de YouTube, tem seu humor, mas o verdadeiro é que não se corresponde totalmente com a verdade]

Aprendeu-ou em infância, criando-se como fidalgo, coisas de família, com os raparigos do rural  (meninos vizinhos) da materna casa solariega de Sedes -uma casa com antiquísima e curiosa pedra armeira- no coração da Terra de Trasancos.

Em Sedes dizem que Franco nasceu em a casa solar essa ao pé do castro de Eiravedra,  dizem que o sabem bem porque seus pais ou avôs jogavam com ele de meninos e que o registraram em Ferrol para cobrar o dinheiro do Marqués de Amboaje. Mas Franco nasceu em Ferrol, sei-ou de primeira mão pelo seu curmão, Enrique de la Puente, meu amigo, proprietário da casa de Eiravedra, Sedes. Enrique vinha-me visitar ao Concelho de Narón -trocávamos genealogias, e ele também trazia-me documentação da sua família sobre a Moinheiria Industrial do século XVIII em Narón-. Ás vezes ensinava-me entre outras coisas, textos e fotos de Franco em Sedes. Chamou-me a atenção que Paquito escrevia muito bem e que tinha uma ótima caligrafía. Surpreendeu-me saver também, que o anão de voz aflautada que trazia firmes a seus generais, ‘listo como um alho’, inmisericorde com os vencidos, etc, gostaba de Rosalía e se ria com ‘O Porco de Pé’ de Risco. Nos anos 50 depois do jantar de gala oferescido pela Prefeitura da Crunha saindo Franco ao balcão para ver os fogos artificiais autorizou ao grande mestre e galegista Adolfo Anta Seoane a interpretação do Hino Galego ante os militares e a farándula do movimento; vinte anos depois, já muito velho fechou outro ato, retransmitido em direto a toda Espanha pela TVE 1, em o pavilhão de desporto da Crunha, com o Hino Galego, e se pôs em pé, obrigando a se levantar a militares e concorrentes. O podem imaginar?  O regime proibiu teoricamente o uso do galego, catalão e eusquera. Tinha também um conceito da época da coisa celta como racial .

O filme Raça [ex uma novela escrita por Franco] baseia-se sobre a idéia duma comunidade unida por laços de sangue (as “famílias honoráveis”, que diz a espiã fascista; a “família fidalga” à que alude o guião), na contramão de um baixo povo composto por hordas de duvidosa procedência racial. In Juan Fernández-Mayorales (1997) Do Fascismo ao Anticomunismo. A Evolução do Primeiro Franquismo Através do Cinema,  33 a 40

Por outra parte

As ideias políticas e filosóficas de Franco não eram muito diferentes das do sector mais dereitista do corpo de oficiais do Exército. Era conservador, católico e nacionalista; criação numa política autoritaria […] era pragmático nas suas atitudes políticas… estava decidido a não repetir o que ele mesmo chamou “o erro de Primo de Rivera”: a incapacidade do primeiro dictador espanhol para criar uma nova doutrina e um novo sistema político […] Franco estava convencido de que ele ia jogar um papel providencial na História de Espanha. ex Stanley G. Payne.

Dica XXIV

A COISA CELTA É UMA REALIDADE INSTITUCIONAL

Alheia a vergonzantes manobras políticas a coisa Celta, vigente ainda, é uma realidade institucional à que Galiza pertence.

De pleno direito

 Cláusulas como estas - que ainda que estão escritas em latín,não pertencem ao sistema xurisdicional latino-, assinalando a permanência do sistema jurisdiccional comum Celta, não a disposição das casas, que evolui com os séculos, proclamam a adscripción de Gallaecia à Civilização Celta comum da Europa, e não uma eiva cultural, a vergonha de uma indigena e indigente cultureta castrejeta ensoñada pelo asno, para vender-nos a ideia da mais suposta que real a superioridade do genocida conquistador, mas não civilizador, olho!.


Estas cláusulas não testemunhas uma eiva cultural, a vergonha duma indigena e indigente cultureta castrejeta ensonhada pelo cipaio ‘despiolhante’ de turno para vender-nos a ideia da mais suposta que real superioridade do genocida conquistador, mas não civilizador. Olho!. Cláusulas como estas [não a disposição das casas que evolui com os séculos], proclamam a adscripção de Gallaecia à Civilização Celta da Europa. Ainda que estão escritas em latín,não pertencem ao sistema xurisdicional latino, assinalam a permanência do comum sistema jurisdiccional Celta.

The public and private Galizan Celtic law, rich and subtle, was maintained until the Middle Ages. Obviously we cannot show here a complex system of co-ownership (= irish fintiu); complex systems of emphyteusis; complex systems of locatio / conductio; complex systems of inheritance; the adoption (fosterage); the familiar Tanisty, etc. In all these aspects it presents a clear conjunction with the law of pre-Norman Ireland.

FOLKLORE DOS CASTROS EM NARÓN

Dantes de entrar a diseccionar este marco institucional Celta, considero de interesse, digámolos assim, deter em alguns detalhes do extraordinário folckore do Concello de Narón

“Diciamos en 1991, 97-113

O CASTRO NO FOLKLORE E OUTRAS COISAS

Pela sua forte personalidade Gallaecia é um caso à parte dentro das sociedades [da antiguidade] da Península Ibérica. Um rasgo que não vai perder ao longo da história e que mantém até hoje. Em qualquer parte da Galiza, desde Vegadeo a Tui, desde os Alpes Ecebrarii (O Cebreiro) a Fisterra, por enzima das nossas cabeças sobresaen os Castros.

Cheio de túneis trampeiros, escondem-se neles para imaginação popular, tesouros sem conto: OURO, a máxima riqueza das sociedades não industrializadas.

No castro de Eiravedra uma senhora contou-me que:

[…] num sítio, onde no ano 53 uns missioneiros, que estiveram no castro 18 dias, levantaram uma cruz visível desde Ferrol, havia uma trave de ouro […] Abria-se uma rocha à beira de uma fonte na que havia uma pessoa que não se via, ninguém se podia lavar ali. Um dia um senhor lavou-se nela e fechou-se a rocha, perdendo-se definitivamente a oportunidade de conseguir o tesouro da cova.

No Castro da Ermida, já desaparecido, conta um vizinho de Pedroso:

[…] havia um baúl de xofre e outro de ouro, mas eu sei de dois que vinham pela noite a cavar no couto já há muitos anos e nunca encontraram nada de nada.

O Castro dá motivo nas longas noites de Inverno a muitas histórias de arrepio e cobiça, histórias em alguns casos mais antigas que o próprio castro. Os velhos e veneráveis contos, ainda escutam-se nos Invernos galegos à beira das lareiras. 


Umas mulheres contaram-nos um conto que com só transtornar os nomes das personagens bem poderia escutar-se na Irlanda. Trata de uma variante da história [contida no Leabhar Buidhe Leacáin (Yellow Book of Lecan) ], de amor do [deus, fillo do Daghda] Midir [‘mouro’ dos Tuatha Dé Danann, senhor e] morador do Sídhe de Brig Leith, uma mámoa Portaalém, em geografía mítica [na chamada Ardagh Mountain, Co. Longford] e a formosa Etain, [uma mortal de sangue real] à que a velha esposa de Midir, poderosa meiga, encanta, amargamente ciumenta da beleza da sua rival, e transforma num estanque do que nasce uma serpe que assobia com tristura, antes de se transformar -investindo sete anos em cada metamorfose- num cuil corcrai pequeno dragão ou mosca de asas púrpuras. É o velho conto indoeuropeo da Bela e a Besta. Que nós ofereceremos em versão ‘culta’.

O historiador ante a coincidência que apresentam nossas lendas galegas com as das ilhas Britânicas, poderia supor esses mitos importados da Irlanda pelos irlandeses inmigrados em grande número ao longo do tempo. Contudo, do Folklore Galego, riquíssimo, desprende-se uma clara referência às mais puras tradições Celtas [de non ser, como agora sabemos, berço de parte delas] sem renunciar à originalidade do nosso repertório dentro do patrimônio comum indo-europeu. Oferecemos aqui uma versão culta do conto popular mantendo todos os elementos estruturais originários:

“Havia uma vez, em tempos dos Mouros, um labrador muito rico que vivia com a sua família ao pé do Castro. Este labrador e a sua mulher andavam em boca dos vizinhos porque eram meigos e faziam dano. Este casal tinha uma filha tão formosa e boa, que todos os rapazes do lugar queriam casar com ela, mas os pais não queriam perdê-la e não a deixavam falar com moços nem sair da casa.

Um dia que os pais estavam na feira, um rapaz que passava por ali, ao vela ficou prendado dela, saudou-a e depois de falar, miraram para ver-se em segredo.  Com o passo do tempo os pais deram-se conta de que a filha andava em amores e muito enfadados fizeram-lhe um encantamento, convertendo-a numa cobra que se foi a agachar numa cova do Castro de Eiravedra.

O moço, ao não ver à rapariga durante dias preocupou-se muito, foi onde os pais e perguntou: – Que lhe fizestes à vossa filha? -Tu saberás de ela!-, responderam-lhe os pais.

O tempo passava e o rapaz buscava em vão à sua namorada. Pelas noites sonhava sempre com uma abatida cobra que assobiava na solidão duma cova. Cada noite repetiam-se os sonhos e um dia o jovem disse-lhe ao seu avô:

– Avô, eu não posso encontrar à minha namorada e acho que os seus pais fizeram-lhe algum dano. Vejo em sonhos cada noite uma cobra no castro de Eiravedra.

– Ben sei que é, -disse o avô-, isto é coisa de meigos, seguro que os pais encantarão à tua moça. Entendo do caso, não te preocupes, vou-te ensinar o que hás de fazer.

Depois de escutar as instruções do seu avô, o moço subiu ao castro de Eiravedra e esperou a cobra diante da cova. Quando a cobra saiu não reconheceu ao jovem e pensando que ia fazer-lhe dano, fixo simulacro de atacar. Este esperou a que acalmasse e depois deu-lhe sete beijos no rabo e desencantou-a. Ao romper o encanto apareceu ante ele, completamente despida, uma formosíssima donzela. O jovem cobriu-a com o seu capote e levou-a a casa dos seus malvados pais.  Ao chegar à porta da casa, berrou lhes até que os pais assomaram à janela.

– Conheceis à vossa filha? –perguntou-lhes o moço. – Esta não é a nossa filha, que a nossa filha está encantada-, responderam eles, e dizendo estas palavras se lhes abriram os olhos, reconheceram à sua filha, e, dando um berro terrível, morreram. Os jovens casaram, tiveram muitos filhos e viveram felizes ao pé do Castro de Eiravedra”.

[Esta lenda por nós recolhida ao pé do castro no ano 1988, é hoje representada cada ano pelos vizinhos no castro de Eiravedra].  André Pena 1991

Tempo depois passando case três anos convivendo intensamente com a extraordinária famosa ilustradora Eva Merlán Bollaín para fazer a Historia Ilustrada de Narón, rematado o trabalho, a animei-a para que recolhendo ela o material tradicional da Terra de Trasancos o ilustrasse com seu fabuloso estilo e poder de re-criação. Julguem vocês o resultado

LENDA DO CASTRO DE EIRAVEDRA POR EVA MERLÁN BOLLAÍN

Assim conta a história a genial ilustradora galega de [A]Mouras, Eva Merlán Bollaín. I Contam que ao pé do castro de Eiravedra vivia um lavrador rico com a sua dona e uma filha rapariga tão formosa que não parecia deste mundo e que era o cerne do coração dos pais. A menina vivia apartada de todo o trato, que os pais não lhe permitiam falar com ninguém, pois baixo a aparência de labradores eram meigo da raça [leucoderma] dos Mouros. E de nenhuma maneira queriam que a menina se juntasse com a gente comum e muito menos que tivesse amores com um homem mortal. Uma amanhãcinha cedo, um jovem órfão e pobre da aldeia saiu a experimentar sorte na caça por ver de levar à sua choça algo que comer ele e um seu avô que com ele vivia; chegando à beira da floresta encontrou à menina, que andava a apanhar ervas e flores para a sua mãe fazer mencinhas e feitiços. O jovem saudou com cortesia, que a pobreza não está enfadada com a boa criação. A menina levantou os olhos, e ao vê-lo tão loiro e tão lançal sobre o seu cavalo, esqueceu a proibição dos pais e, sorrindo, respondeu ao saúdo.

Assim narra a história a genial ilustradora galega de [A]Mouras, Eva Merlán Bollaín.
I     Contam que ao pé do castro de Eiravedra vivia um lavrador rico com a sua dona e uma filha rapariga tão formosa que não parecia deste mundo e que era o cerne do coração dos pais. A menina vivia apartada de todo o trato, que os pais não lhe permitiam falar com ninguém, pois baixo a aparência de labradores eram meigo da raça [leucoderma] dos Mouros. E de nenhuma maneira queriam que a menina se juntasse com a gente comum e muito menos que tivesse amores com um homem mortal.

Uma amanhãcinha cedo, um jovem órfão e pobre da aldeia saiu a experimentar sorte na caça por ver de levar à sua choça algo que comer ele e um seu avô que com ele vivia; chegando à beira da floresta encontrou à menina, que andava a apanhar ervas e flores para a sua mãe fazer mencinhas e feitiços. O jovem saudou com cortesia, que a pobreza não está enfadada com a boa criação. A menina levantou os olhos, e ao vê-lo tão loiro e tão lançal sobre o seu cavalo, esqueceu a proibição dos pais e, sorrindo, respondeu ao saúdo. Lenda do Castro de Eiravedra © Eva Merlán Bollaín

II Aconteceu o que tinha que acontecer: os jovenzinhos namoraram-se. Cada manhã eles se encontravam em segredo e apanhados das mãos perdiam na fraga [floresta de carvalhos ou robles], e passavam o tempo fazendo e dizendo todas as coisas que fã e dizem os namorados. Até que, finalmente, passou o que tinha que passar: os pais da menina descobriram os amores e a desobediência da filha. Revestidos do seu verdadeiro aspeto, rodeados de riquezas, escoltados por animais misteriosos, levando nas mãos os mágicos símbolos do seu poder, os pais meigos, chamaram à menina a sua presença. Enfurecidos, reprovaram-lhe o seu comportamento, assanhados amaldiçoaram-na , com coração endurecido anunciaram-lhe o seu castigo: Convertida em monstruosa cobra, viveria agachada entre as pedras do castro ate o fim dos tempos.

II
Aconteceu o que tinha que acontecer: os jovenzinhos namoraram-se. Cada manhã eles se encontravam em segredo e apanhados das mãos perdiam na fraga [floresta de carvalhos ou robles], e passavam o tempo fazendo e dizendo todas as coisas que fã e dizem os namorados. Até que, finalmente, passou o que tinha que passar: os pais da menina descobriram os amores e a desobediência da filha. Revestidos do seu verdadeiro aspeto, rodeados de riquezas, escoltados por animais misteriosos, levando nas mãos os mágicos símbolos do seu poder, os pais meigos, chamaram à menina a sua presença.

Enfurecidos, reprovaram-lhe o seu comportamento, assanhados amaldiçoaram-na, com coração endurecido anunciaram-lhe o seu castigo: Convertida em monstruosa cobra, viveria agachada entre as pedras do castro ate o fim dos tempos. Lenda do Castro de Eiravedra © Eva Merlán Bollaín

III Um dia trás outro dia o jovem à beira da fraga a esperar à menina. E um dia trás outro regressava triste sem ter visto à sua namorada. Pensou que os pais a encerraram e alporizou-se. Pensou que infirmara e inquietou-se, pensou que morrera e chorou. De longe mirava a casa da menina, até que um dia atreveu-se a perguntar-lhes por ela aos pais, mas eles berraran-lhe e ameaçaram-no, e com maus modos proibiram-lhe voltar a acercar-se por ali. Então começaram os pesadelos; todas as noites, em canto o jovem fechava os olhos, sonhava com uma enorme aterradora serpe que o chamava assobiando tristemente desde a boca de uma caverna. Consumido pela pena de não ver à menina e pelo terror dos seus sonhos, o jovem desmelhorava e se debilitava. Por fim um dia não puído aturar mais e contou-lhe os seus sofrimentos ao avô. O avô, que sabia por velho quanto o jovem ignorava por novo, escutou atentamente o relato do moço, de primeiras lhe reprendeu um pouco e fez-lhe ver a loucura que era namorar à filha de família tão rica, sendo ele órfão e tão pobre. Mas logo se compadeceu do neto e cavilando, cavilando, achou a explicação do acontecido.

III Um dia trás outro dia o jovem à beira da fraga a esperar à menina. E um dia trás outro regressava triste sem ter visto à sua namorada. Pensou que os pais a encerraram e alporizou-se. Pensou que infirmara e inquietou-se, pensou que morrera e chorou. De longe mirava a casa da menina, até que um dia atreveu-se a perguntar-lhes por ela aos pais, mas eles berraran-lhe e ameaçaram-no, e com maus modos proibiram-lhe voltar a acercar-se por ali.

Então começaram os pesadelos; todas as noites, em canto o jovem fechava os olhos, sonhava com uma enorme aterradora serpe que o chamava assobiando tristemente desde a boca de uma caverna. Consumido pela pena de não ver à menina e pelo terror dos seus sonhos, o jovem desmelhorava e se debilitava. Por fim um dia não puído aturar mais e contou-lhe os seus sofrimentos ao avô. O avô, que sabia por velho quanto o jovem ignorava por novo, escutou atentamente o relato do moço, de primeiras lhe reprendeu um pouco e fez-lhe ver a loucura que era namorar à filha de família tão rica, sendo ele órfão e tão pobre. Mas logo se compadeceu do neto e cavilando, cavilando, achou a explicação do acontecido. Lenda do Castro de Eiravedra © Eva Merlán Bollaín.

IV “Nem perdida nem morta”, disse o avô, “A menina está enfeitiçada. Tens que encontrar uma cova semelhante a dos teus sonhos e aguardar. Quando a cobra saia há de ser valente e lhe dar sete beijos no rabo. Então a menina ficará livre do encantamento”. O jovem buscou e buscou, e por fim deu com um furado em todo igual ao das suas visões, escondido entre ervas e silvas nos muros de Eiravedra. Seguindo o conselho do avô, ficou esperando ao pé do buraco. No raiar do dia sentiu um tristíssimo e arrepiante assobio. Ao pouco assomou pela boca da cova uma serpe gigantesca que avançava metendo e tirando a língua peçonhenta. Aterrorizado, o jovem quis fugir, mas pensou na sua menina e armando-se de valor abraçou ao monstro. Lutando e se revolvendo para escapar dos venenosos colmilhos, conseguiu dar-lhe os sete beijos no rabo. No ponto acalmou-se o furor da cobra. Abriu-se-lhe a pele, e do seu interior saiu a menina completamente despida e ainda mas formosa. O o jovem cobriu-a com a sua camisa e levou-a consigo à casa dos pais. Quando viram à sua filha os meigos deitaram um grito terrível e caíram morridos ao chão. Os namorados casaram e viveram felizes com as riquezas que encontraram na casa da menina.

IV
“Nem perdida nem morta”, disse o avô, “A menina está enfeitiçada. Tens que encontrar uma cova semelhante a dos teus sonhos e aguardar. Quando a cobra saia há de ser valente e lhe dar sete beijos no rabo. Então a menina ficará livre do encantamento”.
O jovem buscou e buscou, e por fim deu com um furado em todo igual ao das suas visões, escondido entre ervas e silvas nos muros de Eiravedra. Seguindo o conselho do avô, ficou esperando ao pé do buraco. No raiar do dia sentiu um tristíssimo e arrepiante assobio.

Ao pouco assomou pela boca da cova uma serpe gigantesca que avançava metendo e tirando a língua peçonhenta. Aterrorizado, o jovem quis fugir, mas pensou na sua menina e armando-se de valor abraçou ao monstro. Lutando e se revolvendo para escapar dos venenosos colmilhos, conseguiu dar-lhe os sete beijos no rabo. No ponto acalmou-se o furor da cobra. Abriu-se-lhe a pele, e do seu interior saiu a menina completamente despida e ainda mas formosa. O o jovem cobriu-a com a sua camisa e levou-a consigo à casa dos pais. Quando viram à sua filha os meigos deitaram um grito terrível e caíram morridos ao chão. Os namorados casaram e viveram felizes com as riquezas que encontraram na casa da menina. Lenda do Castro de Eiravedra © Eva Merlán Bollaín. In Contos de Trasancos. Baseados en lendas de tradición oral. Textos e ilustracións: EVA MERLÁN BOLLAIN.

SERPENTES E DANÇAS DE ESPADAS. A COBRA DO VAL

“No Castro de Vilasuso, X. Carlos Fernández Caínzos recolheu o seguinte relato de um homem de 56 anos: […] diziam que havia uma grande cobra com asas e conchas perto da pena da Molexa […]

Beltaine em Vilasuso. Narón. Eva Merlán

Beltaine em o Castro de Vilasuso. Desenho de Eva Merlán Bollaín asesorada por André Pena Granha para o projeto Caminhos Milenários de O Val, Narón.

Indagando sobre cobras ficamos admirados da resposta da tia bisavó Angelita Pena Galego (então ca. 1990) de 67 anos: As cobras há que matá-las, há que matá-las! Aos sete anos as cobras têm assas e vão para Babilonia, dizendo: “Para Babilonia vou. Maldito seja quem me viu e não me matou” [expressão devedora da atuação da igreja rejeitando as crenças pré cristianas].

De um homem bem conhecido de Pedroso, (isto nos contou, tia Vicenta e tia Guilhermina, da Abarqueira): “O tio Manolo, o da burra [popular nos anos 30 do século próximo passado], uma vez que foi a Abarqueira, encontrou-se com uma cobra numa ponte (ajudou-lhe a um senhor a abrir uma rega de água, tinha os seus dias de rega) e viu à cobra por enzima do monte. Apanhou uma sacha e golpeou à cobra, mas não pôde matá-la; tentou partir à metade com uma fouce mas não pôde cortá-la. Quando estavam na casa, chamaram à porta e se escutou uma voz misteriosa:  -Tio Manolo vai tirar a cobra do rio!-. O Tio Manolo saiu fora e não viu a ninguém. Foi ao rio e tirou a cobra… Pelo que pudesse passar… Em Vilasuso explicaram-nos que a cobra vinha da praia da Lopesa, e ia sob terra até a casa do Martuxo e ali fazia uma roda com o seu corpo, como uma espécie de dança, e a gente fugiam assustadas. Mas “era uma serpe boinha que não lhe fazia dano a ninguém”. É esta uma alusão às soadas danças de espadas do Corpus, celebradas muito especialmente na Galiza marinheira”. Pena 1991, 98-99

 Este extraordinário  vídeo, em You Toube foi realizado por José Angel Rodríguez González. Reproduzimo-lo, pelo, seu interesse como documento científico.  Aqui segundo viu-o o autor, Andrés Pena, cruzam-se duas tradições diferentes, por um lado a que representa o dance, simulando psvlm. os danzantes uma nave com sua tripulação, encenam a chegada de um barco pirata micénico com um ketos “mascarón” de proa representando um dragão ou serpente, à costa galega; a fugida da população (as penlas), e a posterior rejeição da invação

"<em

[Estas dánzas de espadas, são o eco vivo, a meu modo de ver, da sobredita invasão e re-embarque dos invasores micénicos por um lado; e pelo outro, inserindo-se o dragon no próprio tema do Corpus, porque sobretudo -entre o que é lícito contar-, se entremeteu a velha celebração Celta levada à cena de expulsão do inverno, da obscuridad e da noite, pela força e pujanza da Luz do Sol, com a força e pujanza da Luz do Mundo, representada por Cristo Rei e a , que herdou, sem o saber o tema de Dis Pater ou San Jorge, etc, isto é o tema do cavaleiro da luz, que vence ao dragão, trasunto do inverno, do frio invernal, da escuridão e da noite. Como demonstrei se cruzaram seguramente duas tradições com sendos dragões com a sacramental festa do Corpus Christi, o tema eucarístico levado à cena;  e a Igreja Católica, aproveitando a beleza didática de ambas tradiçõés as integrou magistralmente para festejar o triunfo da Luz, do bem sobre o mal, o triunfo de Cristo sobre as trevas e a morte, porque o Passado dá sabor ao presente. Amen. Amen.]

Comentário da Coca ou Tarasca do desenho Maios do Castro de Vilasuso de Eva Merlán. Narón 2000.

Comentários a cena da Coca ou Tarasca, do desenho ‘Maios do Castro de Vilasuso’ de Eva Merlán. Narón 2000.

[Da] festa da Cobra, da Coca ou da Tarasca […] só nos fica um complicado baile; [penso que] as suas origens, talvez se remontem à Idade do Bronze, [e mesmo poderiam ter ecos de uma invasão de povos do mar, os Saefes (os da serpe), de procedência mediterrânea […] que levavam uma serpe [ou ketos, “dragão”] no “mascarão de proa” das suas naves. A história da cobra de asas e conchas (do Castro de Vilasuso) faz parte dum extenso conto do que não conseguimos por enquanto, mais que fragmentos isolados. In A. Pena 1991, 70ss e também, Narón I (re-ed 2010) 110 ss

A LENDA DA PENA LOPESA

Lenda da Pena Lopesa. O Val, Narón; por Carlos Alfonzo © Carlos Alfonzo. Ex Caminhos Milenários

Lenda da Pena Lopesa. O Val, Narón; por Carlos Alfonzo © Carlos Alfonzo. Ex Caminhos Milenários. A história da cobra de asas e conchas que marchava do Castro de Vilasuso ao castro da Lopesa faz parte dum extenso conto do que não conseguimos por enquanto, mais que fragmentos isolados do contexto geral. Na pena da Lopesa, à que só se pode aceder atualmente com a maré baixa, vivia um rei que passava os montes de Vilarquinte através de uma ponte levadiça. Este rei para confundir aos inimigos que o queriam matar, mudava as ferraduras da sua egua e nunca sabiam se [o rei] vinha da Lopesa a Vilarquinte ou se ia para a Pena desde os montes. No alto da Lopesa, hoje case uma ilha face ao mar aberto, encontramos muita cerâmica da Idade do ferro, que o vento e a água deixaram ao descoberto e fusaiolas, e foi graças ao folclore de Vilasuso que pudemos encontrar o espólio arqueológico na Pena Lopesa: um castro desfeito pelo mar. in  Hª de Narón Vol I (re-ed), 220 a 231

LEGEND OF THE LOPESA’S CRAG

Costa Valexa. Narón

The Val is the only parish in Narón with a view of the Atlantic. And that’s a view!

At the northernmost point of this high and isolated coast, the Pena Lopesa stands above the swirling waters, a rocky escarpment like spindle, battered by the waves.

Pena Lopesa. O Val. Narón. Caminhos Milenários

Another great fissure separated the Pena Lopesa from the Vilarquinte hills, forming a peninsula through the collapse of a cliff with inaccessible vertical walls over 300 feet high.

A Lopesa is one of the hundreds of Atlantic Iron Age forts “castros” destroyed by the forces of the sea in the European headlands, of which the mariners tell traditional tales around Galician dining tables during the long winter nights.

Caminhos Milenários. Costa de O Val. Narón

At the Pena Lopesa [pena is a Galician Celtic word penn meaning “head”, and “rock”, because rocks are like heads, rising on earth], in the times of those wonderful, light-skinned elfin beings from Galician mythology, the Mouros, a powerful king guarded a fabulous treasure.

The king would go hunting in the woods of Vilarquinte, laying down a drawbridge an reversing his horse’s horseshoes to fool his enemies, nefarious kings who sought to rob him of his treasure.

One day those kings gathered a great army, camping out on the woods in front of Lopesa. After years of siege, and on the verge of surrender because of hunger, the Mouro King cleverly threw his last bushel of wheat to the birds. Seeing this, the besiegers lifted their barricades and marched away, convinced that the [*O]Mouro had an abundance of food to last for years.

Pena Lopesa

VERSÃO DE EVA MERLÁN BOLLAÍN DA LENDA DA PENA LOPESA

Mouros. Eva Merlán Bollaín. Contos de Trasancos (2000) © Eva Merlán Bollaín. Frente da escarpada ribeira do mar entre O Vale e Vilarquinte há uma ilhota inçada de restos castrejos: A Pena Lopesa, quando baixa a maré é possível chegar enxuto até o castro, sempre que um se atreva a baixar pelo cantil à praia e subir logo à cimeira da pena: trabalho mais bem singelo para os pássaros que para a gente. Contam que na Lopesa havia um castelo e que no castelo vivia um rei [dos mouros] que guardava um riquíssimo tesouro. Quando a sua ilha se lhe fazia pequena, o rei cruzava a terra por uma ponte levadiça que podia pôr e tirar a sua vontade, e passava o dia alegremente cavalgando e caçando pelos montes até a caída do sol. Então voltava ao seu castelo pela mesma ponte maravilhosa. A fama do rei e das suas riquezas se estendeu com o tempo por todas as terras vizinhas. Um dia, movidos pela inveja e a cobiça, o senhores destas terras conjuraram-se para matar ao rei e se apoderar do seu tesouro.

Mouros. Eva Merlán Bollaín. Contos de Trasancos (2000) © Eva Merlán Bollaín. I Frente da escarpada ribeira do mar entre O Val e Vilarquinte [Narón] há uma ilhota inçada de restos castrejos: A Pena Lopesa, quando baixa a maré é possível chegar enxuto até o castro, sempre que um se atreva a baixar pelo cantil à praia e subir logo à cimeira da pena: trabalho mais bem singelo para os pássaros que para a gente.

Contam que na Lopesa havia um castelo e que no castelo vivia um rei que guardava um riquíssimo tesouro. Quando a sua ilha se lhe fazia pequena, o rei cruzava a terra por uma ponte levadiça que podia pôr e tirar a sua vontade, e passava o dia alegremente cavalgando e caçando pelos montes até a caída do sol. Então voltava ao seu castelo pela mesma ponte maravilhosa.

A fama do rei e das suas riquezas se estendeu com o tempo por todas as terras vizinhas. Um dia, movidos pela inveja e a cobiça, o senhores destas terras conjuraram-se para matar ao rei e se apoderar do seu tesouro.

Mouros. Contos de Trasancos (2000) © Eva Merlán Bollaín.

Mouros. Contos de Trasancos (2000) © Eva Merlán Bollaín.  II Defendido pelas triples muralhas, as rochas e o mar, o rei resultava inalcanzavel no seu ninho da Lopesa. Os conjurados decidiram que cumpria o aprisionar fora do castelo, quando andasse a caçar nos montes, e apostaram guardas na ribeira para vigiarem os seus movimentos. Mas o rei, conhecendo-lhes os intuitos malvados, cruzava nas noites mais escuras pela ponte secreta, e os vigias nunca alcançavam vê-lo entrar ou sair da pena. Os conjurados mandaram então guerreiros que o buscassem seguindo as pegadas do seu cavalo. Mas o rei, antecipando aos pensamentos dos seus inimigos, calçava o cavalo com ferraduras viradas do revés, de maneira que quando parecia ir, volvia, e quando parecia chegar marchava. E burlava com este engano aos seus peseguidores.

Uma noite o rei entretívose demais na Caça, e quando quis regressar já clareaba. As sentinela que vigiavam a Lopesa viram-no passar ao longe galopando. Sairon trás dele e trataram de alcançá-lo com as suas armas, sin conseguí-lo. O rei escapou, mas os guardas já sabiam que estava na ilha.

Mouros. Contos de Trasancos. © Eva Merlán

III Sabedores os conjurados de que o rei estava no Castelo, acudiram com os seus exércitos e puseram-lhe cerco para rendê-lo por fome. Nasceram e devalaron muitas luas, mas o rei não só se rendia, sinon que do alto dos muros fazia zomba dos seus sitiadores porque nas suas adegas amoreábanse a cerveza e o grão, e a carne da caça que ele fora acarrexando nas suas idas e voltas à ilha.
Passaram as estações e voltou a Primavera. Os conjurados teimaban em matar ao rei e roubar-lhe o tesouro. E seguiam aguardando acampados fronte a Lopesa.

Chegou um dia em que o rei viu que não lhe ficava mais que um saco de milho miudo: encheu um caldeiro e subiu às muralhas onde os guerreiros pudessem vê-lo bem. Passou a manhã chamado aos pássaros e ceibando presadas de grão no ar. Assim fixo durante muitos dias, zombando-se mais que nunca dos seus inimigos. Quando guindaba no ar o derrradeiro grão de de milho e se dispunha a morrer, o rei viu como os sitiadores se retiravam. Os conjurados, espantados primeiro e atemorizados depois pelo comportamento do rei, chegaram a achar que era um mouro poderoso e que que os seus feitiços seria quem de resistir eternamente o assédio. Então levantaram o cerco e marcharam e nunca mais ousaram atacar Pena Lopesa. © Eva Merlán Bollaín (2000). Contos de Trasancos. Concello de Narón Ed.

  WOLF’S CRAG (SCOTLAND) AND PENA LOPESA (GALIZA). WE HAVE TWO ROCKS, WITH THE SAME NAME AND THE SAME FOLKLORE? WHAT A COINCIDENCE! 

WOLF’S CRAG

Wolf's Crag (Scotland) & Pena Lopesa (Narón)

Wolf’s Crag (Scotland) & Pena Lopesa (Narón)

The imaginary castle of Wolf’s Crag has been identified by some lover of locality with that of Fast Castle. The Author is not competent to judge of the resemblance betwixt the real imaginary scenes, having never seen Fast Castle except from the sea. But fortalices of this description are found occupying, like ospreys’ nest, projecting rocks, or promontories, in many parts of the eastern coast of Scotland, and the position of Fast Castle seems certainly to resemble that of Wolf’s Crag as much as any other, while its vicinity to the mountain ridge of Lammermoor renders the assimilation a probable one”. Walter Scott  Bride of Lammermoor.

The Lammermuir Hills are a range of moors which divide East Lothian to the north from Berwickshire in the Scottish Borders to the south. The fictional castle “Wolf’s Crag” has been identified with Fast Castleon the Berwickshire coast. [Sir Walter] Scott stated that he was “not competent to judge of the resemblance… having never seen Fast Castle except from the sea.” He did approve of the comparison, writing that the situation of Fast Castle “seems certainly to resemble that of Wolf’s Crag as much as any other”>> Wikipedia, sub vocabulo The Bride of Lammermoor  published in 1819.

PENA LOPESA

Pena Lopesa O Val, Narón

Vasco d’Aponte assinala em a Idade Meia uma lenda que lhe vai muito bem à Pena Lopesa, idêntica a escutada por Sir Walter Scott em Lothiam, como agora veremos.

A escarpada Pena Lopesa, metida no mar, se corresponde com os restos dum castro esborralhado -onde encontramos, entre cerâmica da Idade do Ferro, anacos duma olinha vidrada, medieval-, é foi também Fortaleza de dom Lopo de Lago [Lopo “lobo”, Lago é gentilício da velha linhagem tomado dum topônimo local muito freqüente em Galicia [latín lacus = burato, fosa, tumba e celta antigo comum, loco; em dat. s. Locobo; ].

Castro da Pena Lopesa ou Torre de Lopo de Lago. Caminhos Milenarios O Val. Narón

Castro da Pena Lopesa ou Torre de Lopo de Lago. Caminhos Milenarios O Val. Narón

Assim D’Aponte ao começar o segundo terço do século XVI no “Reconto das casas antigas do Reino da Galiza” anota

‘AY UNA FORTALEZA METIDA EN LA MAR MUY ACERCA DE LA TERRA’

 “Después […] se quenta la de Lago por muy antigua. Diçen que salieron de Françia y por venir de alta sangre, que havía hombres de Don; y créolo porque ay una fortaleza metida en la mar, solar antiguo desta casa, muy acerca de la terra, la cual se llama oi en dia la peña de don Lope”. Narón II (1992),  384, 385

Armeria dos Lago , desenho segundo o Livro do Garda Moor. Torre do Tombo

Armeria dos Lago , desenho segundo o Livro do Garda Moor. Torre do Tombo

D’Aponte sustém que nesta fortaleza Gil Pérez de Lago “Esto sería na Era (psv. error por a. D.) de mil y tresçientos y quarenta o cinquenta años”, matou á mulher propiciando a ruína da casa a meados do século XIV

“Este Gil Pérez de Lago en este tiempo, no se por qué caso, mató a su muger; por lo cual perdió sus tierras y señoríos, y de allí quedó la casa baxada; y perdió el apellido, aunque aún tienen las armas”  Narón II (1992), 370; 384, 385

WOLF’S CRAG

From the times when the ocean’s roar announced to travelers its collision with the cliff, on whose summit hangs its nest, like those of the seagulls, the founder of the fortress […] called Castle of Wolf’s Crag, solitary and naked. It is situated on a rock rising out of the northern sea. On three sides, the rocks are inaccessible. On the fourth, from the land, the entrance was protected in ancient times by means of a moat and a drawbridge.

The imaginary castle of Wolf’s Crag has been identified by some lover of locality with that of Fast Castle. The Author is not competent to judge of the resemblance betwixt the real imaginary scenes, having never seen Fast Castle except from the sea. But fortalices of this description are found occupying, like ospreys’ nest, projecting rocks, or promontories, in many parts of the eastern coast of Scotland, and the position of Fast Castle seems certainly to resemble that of Wolf’s Crag as much as any other, while its vicinity to the mountain ridge of Lammermoor renders the assimilation a probable one”. Walter Scott Bride of Lammermoor.

Wolf's Crag. Scotland

FAST CASTLE OR WOLF’S CRAG CASTLE. ‘I resided for two or three days at a farmhouse in the neighborhood, where the aged goodwife was well acquainted with the history of the castle, and the events which had taken place in it. One of these was of a nature so interesting and singular, that my attention was divided between my wish to draw the old ruins in landscape, and to represent, in a history-piece, the singular events which have taken place in it. Here are my notes of the tale […]
[…] My friend, Mr. Sharpe, gives another edition of the tale. According to his information, it was the bridegroom who wounded the bride. The marriage, according to this account, had been against her mother’s inclination, who had given her consent in these ominous words: “Weel, you may marry him, but sair shall your repent it.”

Compartilhando as duas rochas, paralelas histórias, comum nome (Pena Lopesa e Wolf’s Crag), comum -diríamos hoje- violência de gênero, comum destruição e decadência da Casa…a rocha escocesa inspirou uma grande novela de Sir Walter Scott e várias óperas.

Caminhos Milenários

Nós, por agora recolhemos, estudamos e publicamos a história da Lopesa  Narón II (1992), 370; 384, 385, ilustrada depois por Eva Merlán em Contos de Trasancos e por Carlos Alfonzo para Caminhos Milenários.

E com o coro dos cantiles mais selvagens e belos da Europa elaboramos em Narón a Sinfonía da Natureza. O diretor é o Caminho Milenário, intérprete o esplendente mar.

Os instrumentos põem-nos vocês.

BELLATORES, ORATORES, LABORATORES

Desenho de Carlos Alfonzo (ex A. Pena) © Carlos Alfonzo.Oratores Bellatores Laboratores

“Acarreando en nuestra Arqueología Institucional un pesado fardo de acabadas instituciones, las trebas o toudos, inmenso mosaico de la Europa Céltica: Brigantini, Nemetati, Belgae, Attributi /Contributi, Contrebiae… etc, etc.,podrían compartir algo más que una común denominación en la antigua lengua. Comparten  tres grados u ordines: bellatores, oratores, laboratores tripartición presente en la Vieja Europa hasta (pasando por la Edad Media), el final del Antiguo Régimen” [Pena Graña 2011]

BELLATORES

Caesar BG VI, 13  clase representada de abajo a arriba, por la legítima línea nunca interrumpida [progenie Melusínica ocasionalmente remontable al Neolítico] de Reges de Terra, de Principes de Terra, del rí túath, “rey del estado, treba o territorio”, ora rigiendo la célula del estado treba, toudo o túath; ora rigiendo confederaciones similares a los condados medievales attrebates, “agregación de trebas” por voluntaria atribución; at/tributi; o  por obligada contribución, con/tributi.

ATREBATES ex WIKIPEDIA sub vocabulo "Atrebates"

At/tribuere consiste (Pena 1991)por parte del conquistador en atribuír ,“juntar tribus”, trebas o Territorios Políticos tal vez hostiles o sospechosos a los ojos de Roma y entregarlas o aponerlas a civitates de confianza y a sus príncipes clientes afectos.
Con/tribuere, otra palabra que fue probablemente el origen de la hispana Con/trebia -y acaso de lagalesa can/tref, (Pena 1991)aunque esto último con alguna reserva pues la etimología hace sin embargo derivar can/tref de cen “cien”, y tref, “Casa” (psb. similar al cenfogos gallego)- y su homónimo latino contributus, podría, por el contrario, indicar el curso de otro tipo de dependencia dentro de la dinámica interna de las comunidades, una verdadera encomienda -lo que en Irlanda se llamaban aitech-túatha “gentes vasallas” de los fortúatha “principadosdependientes”- determinada ésta quizás por la demanda por parte de la comunidad débil de protección y por la seguridad brindada a la treba o toudo encomendada por la poderosa treba receptora. Los fortúatha o contributi nacen ora por concesión al apremio del más fuerte de los más pequeños o pusilánimes, ora viablemente – como así nacieron también muchos estados modernos europeos- por una patrimonial concentración en la tanistry derivada de los enlaces y alianzas matrimoniales entre los terratenientes príncipes, herederos de Territorios vecinos, adfines.
Las tribus Ibéricas, confirman nuestro aserto informándonos César como estas, noticiosas de la victoria naval ante Marsella de Décimo Bruto, se le allegaron masivamente: Interim Oscenses et Calagurritani, qui erant cum Oscensibus Contributi, mittunt ad eum (Caesar) legatos seseque imperata facturos pollicentur [Caesar: De Bello Civili I, 60]. Los más madrugadores, los Calagurritani, Loarre al Norte de Huesca, estaban vinculados como contributi (= Contrebia = cantref) con los Oscenses, habitantes de Osca, hoy Huesca). Posiblemente este vínculo se habría celebrado y escenificado en el seno de alguna de las feis, “ferias o asambleas”, que conocemos en el Noroeste, en la Gallaecia, con el nombre de Oenach / Forum, sacrificándose en estas ocasiones quizás los caballos, como sucede con los cántabros [Horacio Carm. III, 4, 34; Silio Itálico, III, 361], no excluyéndose junto al sacrificio de caballos la ejecución de algunos proditores, como la probada en Bletisama, “Ledesma” [ Livio: Per. 48] y el sacrificio de puercos, forma que adopta la tessera hospitalis del año 14 de Herrera del Pisuerga [A. Garcia Bellido: “Tessera hospitalis del año de la era hallada en Herrera del Pisuerga BRAH 69].
A menudo vemos representarse estas encomiendas feudovasalláticas en los hospitia celtibéricos junto a la expresiva forma del sacrificial puerco, también en forma del explícito “apretón de manos” representando, no ciertamente el saludo equipolente al que hoy acostumbramos, sino la expresión del cierre de un acuerdo o trato entre un patrón y un cliente, la expresión de la consumación de la clientela, la expresión plástica de la dependencia, del vínculo y el vasallaje, de la protección, fides patroni, dispensada por el dominus al cliens, reflejando la institución de la encomienda que aún nos recuerda la popular expresión “estar en buenas manos”, y en un gesto expresivo que pervivió en la plástica feudal de la Edad Media.Mediante estos antiguos pactos de hospitalidad, a través de una especie de adopción, como hombres “libres” pero sometidos a la jurisdicción de un patronus, liberi = “hijos legítimos” en un sentido equivalente a los etera etruscos o a los ambactisatellites” celtas, los sometidos, los in fidem acceptos, entraban en la familia del patronus.

Existió como en Irlanda en Gallaecia un Rey al frente de la treba, conservándose todavía a comienzos del siglo XIII cuando en las cláusulas cronológicas de un diploma, tras el Rey de Galicia, confirma Pedro Arteiro como “Rex de [la Terra de] Melide”

Regnante rege A[defonso] in Legione et in Asturiis et in Gallaecia. Gundissalvo Nunit tenente Monte Roso et medio de Transtamar. Petro Suarii archiepiscopo […] Petrus Arteiru Rex de Milide. 16 de Agosto de 1205. Loscertales de Valdeavellano, P (1976) T. II Sobrado dos Monxes, fol. 62 v.

[aunque en este periodo los señores de terras o territorios se denominan principes o imperantes (a, 40-45; b 40-41; m, 263-283)].

IKURIO

Ikurio <Ikurigo ou Brennos, “General” celtogalaico com possível lorica squamata galega reconstruida por Carlos Alfonzo. Desenho de Carlos Alfonzo assesorado por A. Pena. (c) Carlos Alfonzo. A voz aparece em uma das claúsulas da lousa da Villa galaico-romana de Nobille [Nobilius], Mugardos, Terra de Bezoucos. Excavada por Fermín Pérez Losada, nos anos 1988 e 1989: IKEOTO-NEQVAM CCCV IKV[r]/IO-NEQVAM L […] texto “cecais em nexo com signos que poideran ser numerais” – observa o descubridor da lousa Fermín Pérez interpretando a cláusula e o epígrafe máxicamente- “como um desexo de maldição para estes dous personaxes Ikeoto e Iku[r]io” Inserida a clausula de caracter contable e administrativo da villa com outros epígrafes do mesmo tenor, na placa que Fermín, catalogou com precipitação ’em o contexto das coticulae, como losetas para preparar medicamentos’ e interpretou, obscura per obscuriora, como texto “profilático ou terapêutico, o qual” -diz ele- “nos ajudaria a compreender o por que de que se tivesse escolhido um elemento instrumental médico como base”. Mas dito elemento, como sinalei hai máis de vinte anos, similar as ‘pizarras’ empregadas para escrever có ‘pizarrinho” pelos nenos galegos nas escolas ata finais dá segunda metade dos anos 50 do século passado- contendo outros rexistros e cláusulas de tipo econômico por min estudadas noutro lugar, não é unha coticula. O texto acima reproduzido não é máxico, sinala, seguramente, o prezo, expressado com numerais, de compra ou venda de dois cabalos para um nobre provincial, non provinciano (Nobilius?), o senhor provincial, não provinciano, galaico -romano dá villa eponima. Sen dúbida sub uocabulo IKURIO “Rei de Cabalos” poderiamos aludir ao proprietário um Brennos ou Xeral da cavaleiria [Capitão de Cavalos era Alonso Pita da Veiga] da treba de, ou dos, *Besoncos, “Bezoucos”; mas tambén poderiamos aludir ao nome do prezado animal.

Sin embargo hasta hoy, el registro epigráfico latino de Gallaecia no recoge reges, sino principes acaso por el conocido rechazo de Roma a esta institución: NICER CLUTOSI PRINCIPIS ALBIONUM); (VE)CIUS VEROBLI F(ILIUS) PRINCEPS [COPORUM], psb. CAISAROS CIICCIQ PR. ARGAILO [Caisaros Ceccig(um?) Pr(inceps?) Arcailo(rum)] en la segunda de las téseras de Paredes de Nava (S. I dC), del Museo de Palencia.

ríg, princeps

“Conocemos a un príncipe: ‘Nicer Clutosi, del castro Cariaca, [ de la casa ] del príncipe de los Albiones‘, por un epígrafe de Vegadeo [AE 1946, 00121], podemos afirmar que al frente de la ciuitas está un noble o princeps, título del cargo que emplea el señor o principe del territorio hasta el siglo XII tal y como muestran los diplomas medievales” (Pena a, 115-6 ; c, 32-45; b, 54-56; g, 37-76) . Sostuvimos también: “Estamos en condiciones de poder afirmar que el la Gallaecia antigua un rey, cuya figura permanecería fosilizada en la Terra de Melide aún a comienzos del siglo XIII cuando un noble gallego, Petrus Arteiru, en las cláusulas cronológicas confirma un diploma tras el Rey de Galicia y de León como Rex de Milide [año 1205, agosto 16. in Pilar de Loscertales de Valdeavellano (1976) AHN TII Sobrado f 62v.], ejerce la soberanía sobre un Territorio Político autónomo llamado en lengua prerromana treba o toudo (= teuta), aunque en el registro epigráfico latino de tiempo de la dominación romana, por el rechazo a esta institución, no aparezcan los grandes señores ya como reyes (reges) sino como principes: Nicer Clutosi […] [en g. de s.] Principis Albionum (Procedente de A Corredoira. Vegadeo. AE 1946, 121, ERA 14); Caisarus Ceccig(um) Pr(inceps?) Arcailo(rum); (Ve)cius Verobli f. Princeps (Coporum) [CIL 02, 02585, Lugo] . […] conserva[rí]an al menos en ciertos casos, el título de corono (de corio, “tropa”; –no, “señor”, “jefe de tropas”) –similar al de [princeps, o de ] imperante, “jefe del ejército”, del territorio político medieval-. En Coroneri Camali Domvs. / En este contexto sería aventurado traducir el precedente escrito como «Casa del Coronel de Camalo» cuando el epígrafe nos indica la mansión del hijo de Camalo, llamado Coronero, un antropónimo de prestigio similar al Coronos (Ili. II 745) y al Teutamos (Ili.. II 834) de la Ilíada (préstamo céltico al griego arcaico), o al Ambactus peninsular[de donde viene nuestro actual Embajador (Ambassador)], señalando el epígrafe sobre un dintel profusamente decorado, tanto el palacio, verdadera domus regia, cuanto la condición de espacio central o capital del Territorio Político de la citania y oppidum de Briteiros –Todavía en las cláusulas cronológicas de estos diplomas y cartas [ …], y así hasta las postrimerías del siglo XII […] los condes gallegos, [conservando] los títulos y los mismos territorios (trebas) heredados de la Edad del Hierro, [aparecen] mencionados en sus territorios patrimoniales como principes o imperantes de la terra o Territorio Político. Además del ejercicio de una plena jurisdicción […] tienen en estas comarcas designadas como terrae, terras, territorios [en realidad, nunca, o casi nunca, se emplea el pl. n. territoria], funcionarios territoriales llamados uicarii – un uicarius terrae/e, o de terra y un maiorinus de terra/e, así como una numerosa corte, aula comitis, de pequeños hidalgos locales (milites, satellites, infanzones) a los que […] instalan en uillae (uillae quae ego dabo ad meos infanzones) escuetos espacios jurisdiccionales donde esta […] hidalguía, […] base de la caballería del Princeps de Terra, tiene bajo su jurisdicción como infantería personal a campesinos [propietarios de la pareja de bueyes y de tierras, base del estatus legal de hombres libres], percibiendo a un tiempo de estos últimos, ya directamente, ya a través de un administrador o uillicus, tasas jurisdiccionales y rentas [derivados del ejercicio de la jurisdicción] […] al ser la uilla, como espacio jurisdiccional demarcado, un bien indivisible (pro indiviso) del que la unidad de parentesco es mancomunadamente copropietaria (como en el fintiu irlandés)>>. Este sistema, como he descubierto en este estudio de larga duración,  es común a todo el mundo céltico,  por las razones que expondremos más abajo (Pena i, 38-39). Once años después esta trillada materia  nuestra resultaba toda una novedad para un sorprendido [no más que nosotros] García Quintela: “Existe una pequeña serie de epígrafes latinos del Noroeste de Hispania que reflejan la presencia de principes con nombres indígenas y en un contexto muy poco romanizado” García Quintela, M. V. (2002) TAPA 28 p 33.  ¡vaites, vaites!

En las cláusulas de los diplomas medievales en pergamino, el cabeza de cada principesco clan, casa o familia nobiliar gallega, (= tánaiste irlandés, tànaiste escocés, tanistagh, en Man, del gaélico tana “Señoría, Autoridad”) retiene todavía hasta el final del siglo XII y comienzos del XIII el título de principis de terra (= treba, toudo, ciuitas, populus), y, como vimos, la posesión de esta, con la misma extensión territorial y limites que en la Edad del Hierro (a, 146-150; m 210-235, 248-267).

Rex de Milide e Principes de Terra (Pena 1992)

Rex de Milide e Principes de Terra (Pena 1992)

FIR COIRI OU PENA CALDARIA DIREITO COMUM CELTOATLÁNTICO

Esta ilustração do Pleito Liuva-Antino, famoso caso dos anos centrais da Idade Média, realizada por Eva Merlán baixo minha direção para Narón, unha História Ilustrada na Terra de Trasancos [1ª ed. maio 1995; 2ª ed. Maio 2009, p 50. E. Merlán; A. Pena; A. Filgueira, autores. Concello de Narón Editor], mostra a aplicação segundo o universal direito Celta do FIR COIRI ou PENA CALDARIA no Monasterio de Juvia, Concello de Narón no dia 1º de Agosto de 1069, revelando a injustiça e a opresión exercida “pela cara bonita (sic)” dos poderosos .

FIR COIRI O PENA CALDARIA DERECHO COMÚN CELTOATLÁNTICO POR EVA MERLÁN asesorada por A. PENA


FIR COIRI OU PENA CALDAR. DEREITO COMUM CELTOATLÁNTICO Tratei no II volume da História de Narón do abuso contra Liuva, rico proprietário [de classe némita ‘sagrada’, nobilis], ao falar do casal (II 202-214), e ocupei-me também do caso (II, 209-214) examinando sub epígrafe ‘FALSIFICAÇÃO DE DOCUMENTOS’ diversas espécies de pressão legal e mezquindades a fazendados do mosteiro de Juvia.
Liuva era dono de um pomar em ‘A Macinheira’ e outras heredades na Gatoira (Gatão) (144-149), lugar próximo do monasterio de S. Martinho, panteón dos Petriz [prosápia dos condes de Trava e Trastámara]. Ambicionando o abade e os monges de San Martinho de Juvia as maçãs, ou a sidra, falsificarão um documento notarial -segundo o qual Dona Aragunta as teria doado num testamento ao mosteiro- demandando a Liuva. Nasce assim um litigio que nossos diplomas nomeiam intentio [Orta est intentio…] com voz prestada do direito privado romano nascida segundo D’ors [Direito Privado Romano 1983, 119 e 120] “das ações encaminhadas a dividir uma coisa comum”, onde o juiz supostamente “não se limita a condenar ao pagamento duma determinada quantidade de dinheiro, senão que deve produzir uma divisão ou partilha entre os litigantes. O direito pretendido pelo demandante se substância naquela cláusula da que se chama intentio”. Mas que em realidade aplica o Direito Celta, a consuetam rationem da Terra de Trasancos, vigente -como hoje o Direito Canónico na Igreja Católica – em todo o Atlântico e na Europa Celta continental -compilado para Irlanda em 1978 de várias fontes por Binchy: Collectio Canonum Hibernensis (c. 720); ou a (Consueta Ratio Maior) Senchas Már “Grande Tradição” (ca 730) . Cópia do século XIII. A.H.N., Cód. 1047 B [= 1041B em 1992], n. 69 fol. 15 fol. 15 v. regras 13 a 41, e 16 r., regras 1 a 6. Ofereço minha lectio directa de 1992 já que a transcripción de Montero Díaz (ob. cit. Doc. IV, pág. 59 e 60) apresenta alguma deturpación e saltos de regras grandes (por exemplo as núm. 27 e 28). In Era ICVII et quot Kalendas Auggusti. Orta fuit intento inter Antinus abba et fratres sancti Martini, et Liuva super hereditates et pumares de monasterio sancti Martini. Intendentes et contendentes unus con alios, Antinus abba et Liuva ic in monasterio Sancti Martini, ante dominus noster et iudex, et alii multorum proli bene natorum, dicentel ille abba et fratres monasterii ad Liuba pro hereditate que tenebat de Gataon, que est testata de monasterio cum suas adjuntiones et suos pumares : “tercia portione integra quantum me compotet inter meos germanos uel heredes”. Et testabit ipsas hereditates et ipso Kasale cum suas adjunciones ad ipso monasterio sancto Martino domina Aragunti, per sua anima, de Gatone quod superius nominabimus. Et est ipsa villa et pumare Territorio Trasanquos, villa quos vocitant Neixa, in loquo predicto, inter Kasa de Eika Duminizi, et de ipse Liuva, et vocitant ibi Kasale de Gaton prope rivulo que discurre sico pro ad Superato et intra ibi in llomare discurrentes ad monasterio sancti Martini. Dicente in concilio ille abba domino Antino et frates ipsius monasterio ad Liuva quos tenebat subcitatas hereditates et pumares de Sancto Martino et de suos testamentos ibidem in ipsa villa de Neixa, respondente Liuva a ipso abbate et fratres quia tenebat sua veritas, et non de sancto Martino, et dicebat mentira supposita et pro tali actio devenerunt inde in concilio ille abba ab aralia et ad iudicio ante domino nostro et iudex froila Vermudiz, et alii multorum, et elegerunt et iudicaverunt hic in sancto Martino, pro ipsas hereditates pro ipsos pumares de ipso monasterio que iurasse Liuva pro se cum duas testimonias, et eleccisse de pena caldaria pro ipsas hereditates et pumares de Gatone que mitebat in contensa quia non erant testatas in monasterio Sancto Martini, nec non erat sua veritas et pro alias hereditates et testaciones ipsius monasterii que non celabat de illas nec celasset et iurasset ille cum una testimonia et si eixise illa penam ostulata, que pariasset illas hereditates et illos pumares qua modo lex et iudices hordinassent pro veritate, et timente Liuva penam, et parit et cognovit se in veritate, et fabulabat cum homines bonos et suos amicos et subicitabat se ad pedes ad ille abba domino Antino et ad fratres ipsius monasterii, que leixasent illo de Iura et de pena, et sic leixarunt propter Deum et suas animas, et pro tali actio rei posito juidicio adsignabat Liuva ad ille abba post partem ipsius monasterio illo Kasale et illa hereditate de Gaton et iii de illo pumares quos mittebat in contensa et ipso pumare in loco predicto inter illo Rio Sico que discurre pro ad Superato, et iusta illo sauto de iii ad illa fonte de Guail, damus atque concedimus vobis fratres et ad ipso monasterio atque consignamus et agnitio facimus et confirmamus de illo pumare ut habeatis illo semper firmiter in illo monasterio et fratres ibi habitantes et invita sancta perseverantes, uel qui illo monasterio obtinuerit habeant  et posideant iuri quieto evo et pereni. lta ut de hodie die uel tempore de iuri meo adrrasa et in vestro dominio ipsus monasterio et fratres tradito atque confirmato et habeant et possideant in toto tempus uel tempore usque in finem seculi. Si quis tamen, quod fieri non credo, aliquis homo ex generis nostris, propinquis uel extraneis, filiis uel nepos a irrumpendum venerit uel venero contra hanc scripturam agnitionis testamenti pariat contra partem ipsius monasterii sancto Martino uel a quis voci sue pulsaverit, ipsa villa cum suas aiutiones et pumares duplato uel triplato uel quantum ad vobis fuerit melioratum et vobis perpetim habitura. Facta scriptura agnitionis testamenti quot et Era de super. Ego Liuva et omnis vox mea in hanc scripturam agnitionis testamenti uel comparationis manus meas roboravi (Signum) qui presentes fuerunt: Gondisendo testis, Gondemarus testis. Antinus, abba, confirmat. Item Gondemarus confirmat. Andreas confirmat. Eremosendo confirmat, Danungius? confirmat. Osario testis et confirmat. Donninus confirmat. Eika confirmato Gondisindus confirmat. Ero confirmat. Fernandus confirmat. Willerlan qui dinumerat-  (Signum

O pleito Liuva – Antino mostra o vernáculo direito Celta comum Galaico ‘com barnices tomados do mundo romano ou germánico’, usualmente considerado ora romano, ora germánico, ora um híbrido romano-germánico. Amoldando o desejo à realidade “No direito processual astur-leonés [E galego!] baralhavam-se e confundiam” -diz Sánchez Albornoz- “as duas tradições germana e romana” -para ele não existe um tradição consuetudinaria celta em Espanha porque desconhece a existência das galaicas trebas/toudos, e sua continuidade nas terras, comisos, territorios, etc. Pena 1991 e 1992- “como em tantos outros ordens da vida jurídica da época. De um modo evidente predominaba o sistema oral, formulista, público do processo germano, sobre o sistema escrito, inquisitorio do processo romano”. In História de Espanha de D. Ramón Menéndez Pidal (diretor) volume VII pp. 467 e ss. E ainda também não conhecia direito público romano. O Conde Froila Vermúdez o primeiro de agosto de 1069 ia presidir um julgamento em seu monasterio. O Conde era algo mais que proprietário em Xuvia de um monasterio, era Senhor de muitas terras, entre elas Trasancos, Labacengos, Arrós, Bezoucos e Terra de Nemitos. Nunca melhor dito as bases de seu ‘condado’ eram territoriais. A Terra, chamada ut supra no mundo céltico galego da idade do ferro Treba ou Toudo -ing. Treba; irl. Túath/(Trebad); gal. Cantref- era ainda a base da articulación política, econômica, religiosa e social. Desde suas origens em que um *corono, rí, princeps, chefe de homens armados, ocupava a função soberana e até o século XII em que os condes se nomeiam principes ou imperantes da Terra, o Território Político não perdeu seu caráter. Mais de um milênio separa a Nicer Clutosi Principis Albionum dos netos de Froila Bermúdez, D. Fernando Pérez, Conde de Trastámara e D. Bermudo Pérez também intitulados principes nas terras de Prucios, Faro e Ortigueira. Como um rí túath irlandês Froila Bermúdez, príncipe ou imperante () da treba ou toudo (túath) celtogalaico chamada agora terra, era responsável da ordenação dos conflitos internos e externos da Terra de Trasancos.

Reve Trasanciuce

Radical de Trasancos *Ters+ an+i+cos psvl. “os que queimam o monte para cultivar” [Pokorny 1078 (1870/47)]*ters-, idg., V., Sb.: nhd. trocknen, verdorren, dürsten, Durst; ne. dry (V.), thirst (N.); RB.: ind., iran., arm., gr., alb., ital., kelt., germ.; Hw.: s. *tr̥su-, *tr̥si̯ā, *tr̥sto-; W.: gr. τέρσεσθαι (térsesthai), V., trocken werden; W.: gr. τερσαίνειν (tersaínein), V., trocken machen, abtrocknen, abwischen; W.: s. gr. τρασιά (trasiá), tarsim̥ (tarsiá), F., Darre, Flechtwerk zum Trocknen; W.: s. lat. terra, F., Land, Erdboden; vgl. ae. fel-terr-e, sw. F. (n), Erdgalle (eine Pflanze); W.: lat. torrēre, V., dörren, braten, backen, rösten, sengen, versengen, entzünden; […] germ. *þarzjan, sw. V., trocknen, dörren; an. þerr-a, sw. V. (1), trocknen; W.: germ. *þarzjan, sw. V., trocknen, dörren; a.irl Tart “sede”. Cf. comparativamente Tartessos onde por queimar o monte quedarão sem portos e Tartares, Tártaro, etc.

Trasancos é solar patrimonial de Froila Bermúdez que em realidade é rí, príncipe ou imperante  de um celta mór-túath, de moitas trebas ou terras com freqüência englobadas no conceito de condado, seu valor penal ou wergeld, é muito superior ao de um rí túath, ‘príncipe de uma única treba’, com freqüência seu vassalo. [cf. Jean Michael Picard, “Les procédures judiciaires em Irlande au haute Moyen Age] Actes des congrès des historiens médiévistes de l’enseignement supérieur public (2000, vol. 31, p 71)]. [Isto o publiquei faz, nada mais e nada menos, 24 anos em 1992.  Hoje pode ir a missa, então soava a arameo] O julgamento teria lugar na igreja do monasterio o primeiro de agosto quiçá de acordo com os usos da terra. [A data para o breth julgamento fixou-se para o 1º de Agosto de 1069, acho que nesse dia foi domingo, em princípio deveria cair em sábado. O tratado jurídico Críth Gablach (literalmente ‘Forked purchase’, ‘L’achat Fourchu’, ‘Merca Aforcada’) menciona entre os deveres do rei a responsabilidade de julgar duas vezes por semana: Lúan do berithemnach, do choccertad túath [Críth Gablach § 41] “Na segunda-feira [dedicado] às decisões arbitrales, e assuntos relativas às Terras (Trebas ou Toudos) […] e no Sábado [dedicado] aos julgamentos Picard ex Binchy (1970). Normalmente (Pena 1992) em ausência do senhor actuavam seus juízes (Brithem, pl. Brithemainn, ingl. Bregon); mas neste pleito o (rí túath) principe seu imperante de terra preside. A presença no julgamento do principe ou imperante de Trasancos o conde Froila Bermúdez – os tratados referentes à função real no território político celta, assinalam para sua prosperidade a importância de um príncipe justo-, indica que o julgamento Liuva Antino, tinha muita importância.

Froila Petriz Vermudez

Esta bellísima lámina realizada por Eva Merlán Bollaín para a História Ilustrada de Narón, referente em seu gênero, mostra a volta milagrosamente salvada por intercesión de San Martinho -depois de perder a cruenta batalha da cristiandad ontra os Almorávides em Sacralinas o 23 de Outubro do ano 1086 – do conde Froila Petriz Bermúdez. Chegou 18 dias despues da derrota piedoso conde a seu monasterio e panteón familiar de Juvia  a cumprir a promessa e voto, doando a uilla domini Mironi, “Domirón” -hoje os bairros de “San José Obrero”  e A Faisca-, sua mais preciosa posse.
Homem dedidido nosso Froila Bermúdez, uns anos dantes pôs fim a uma ‘insignificante’ qüestão jurisdiccional com a Diócesis de Santiago de Compostela, por tocar-lhe umas uillas e herdades do Tambre e do Ulla, e com seu sobrinho o bispo Gudesteo. E assinando como precaução na cuaresma de 1089 pace inter eos fidei juramento firmata, mando a parentela ao amparo de Paz de Deus, recebida com os braços abertos, ao retiro do prelado em Iria Flavia. Esta, quando todos dormian franqueou a porta ao conde, que entrou; e matando a seu sobrinho o bispo Gudesteo o descuartizó, repartindo os despojos pelo caminho. Diz um refrán galego:                                                                                                                 Meti-me num pleito com um crego
por um problema dum rego.
Perder, perdi o que tinha.
Mas amolar, amolei-o

Junto ao Conde estava seu juiz para Trasancos, o oficial condal de maior rango no Território e assinalamos a Johan Asqueliz qui est vigario de domnus Froila Vermudiz [Tumbo II de Sobrado, núm. 391, fol. 138 v.] que interviria o 28 de agosto de 1063 num julgamento entablado para dirimir um pleito entre Fernando Vistrimiz e o rico Paio Menendes marido de Sona Munia Froilaz, uma disputa de heredades, em ausência do Conde Froila Bermúdez logicamente favorável a seu genro [Eva Merlán no-lo representa sentado como um rei à direita do seu armiger com seu escudo e espada [eu pus como convencional homenagem à prosapia a armaria dos Bermúdez de Mandiá de Trasancos, os senhores da Casa do Monte], assistido por Johan Asqueliz sua mão direita,  brithem túaithe, vicarius terrae (siue, maiorinus terre) ‘qui est avant toute lhe juge officiel du peuple du royaume, interprète ultime da loi et arbitre de tous lhes hommes livres, mais quie est aussi um proche du rei et são fidèle conseiller’ (Picard) como homem de confiança, conselheiro e signifer] O vicario da Terra de Trasancos não via neste caso [ocupava um lugar secundário] por estar presente em seu monasterio familiar [onde 22 anos depois seria enterrado] este Conde Froila Bermúdez, pai do conde de Trava Pedro Froilaz, titor do imperador galego Alfonso Raimúndez A escassos metros da igreja de Santa María se encontrava a pequena igreja prerrománica monástica de San Martinho, desaparecida a princípios do século XII para ser substituída pelo espléndido monasterio da atualidade. Ali, dentro da igreja do monasterio, constitui-se esta assembléia judicial [ainda reconocible no papel desenvolvido pelo júri dos países anglosajones] composta por uma seleção do leque social dos homens livres, restringido aos camponeses bó áire, proprietrarios, bonos homines e aos filii bene natorum nobres do clã Petriz . Acusado, Liuva tem a obrigação de defender publicamente sua inocência e o acusado adota o nome de defensor. O julgamento faz-se como os atuais em várias fases se interrompendo a sessão na cada uma; repõe-se o tribunal para continuar o processo. Liuva ao inteirar-se da reclamação injusta tinha sérios motivos de preocupação. O saión, ou allón servidor público judicial, cuasi verdugo judicial penator, tortor, qui réus protrahit in judicium ia a sellar cautelarmente a casa e propriedades em litigio. Desde o momento que se produz a acusação e se aceita ir ao julgamento, as duas partes assinam um placitum ou acordo, bem através de fiadores bem tomando cautelarmente em árach ‘fiança’ as heredades em litigio previamente marcadas com o caracter regis ou sigilum comitis neste caso, até que se via a causa. O primeiro de agosto um grande número de gente vai de toda a comarca para assistir ao julgamento presidido pelo Senhor da Terra todo um acontecimento social, e fator de animação que rompe a rutina diária. Liuva não sabia escrever. Suas avenencias fazia-as de palavra, velhos contratos sinalagmáticos de bona fides, de boa fé, entre bons homens; ficavam firmes só com um apertão de mãos. Liuva era um bono homine, “bom homem”, um labriego, e era honrado, possivelmente seus contatos com as letras estiveram limitados a precisar de um escribano ou notário para comprar ou vender uma herdade ou a assistência como testemunha, ante um notário, por uma cessão testamentaria, mesmo pro remedio, ao monasterio da melhor parte do quinto de livre disposição do peculio de algum vizinho piedoso. Sua rutina estava apartada das letras.

Os monges pelo contrário – e Xuvia é um monasterio excepcional tutelado e primado por um clã muito poderoso, com bispos da família em Santiago, fazem seus próprios livros, contam com seu notário (como Pedro Luz) e, o que é mais importante, sabem escrever e também a história nos mostra um montão de exemplos, falsificar cirógrafos. Não há médios para distinguir entre uma carta falsa e uma autêntica. Só o depoimento dos vedraños (os velhos do lugar) pode, em ocasiões, desvelar a verdade. A reclamação vem do abad de Xuvia, e convento, e todos sabem que quiçá não seja o Conde alheio à trapalhada. Liuva vai estar praticamente só.

Os  da Terra de Trasancos foram sempre ‘botados para adiante’ com seus direitos, não falamos por falar, e o comprovaremos, plenamente, tantas vezes quantas seus pequenos direitos foram conculcados. Ainda mais, os veremos morrer lutando por eles Eis nossa estirpe! e crendo na justiça até o último momento. Liuva ia ao julgamento convencido de aclarar sua inocência. Ele tinha plantado com suas próprias mãos os pomares reclamados pelo monasterio. (20) Seus vizinhos sabem-no; das uillae mais distantes chegariam talvez resmusmús que tinham feito circular os monges semeando a dúvida. Chegam tabém o Conde e seus parentes, entram os membros escolhidos para a assembléia judicial de Trasancos. Dentro o abad Antino e os monges do monasterio. Entra Liuva, começa o julgamento. Todos declaram dizer a verdade e começam a debater as duas partes intendentes et contendentes uns cum alios de pé, no interior do monasterio, ante o Conde Froila Bermúdez que sentado numa cadeira, leva uma espléndida vestidura  e insígnias condales. A cena similar nos séculos IX, X e XI, conhecemo-la pelas formosas miniaturas dos beatos de Liébana. De pé rodeiam ao conde sua aula de bene natorum e labriegos bó aire, proprietários da xugada de bois, homines bonos. Liuva e Antino gesticulan. O julgamento é oral.

As formas de direito romano apud iudicem sofrem inevitavelmente a interpretatio […] [celtogalaica] comum a todas as instituições e é impossível assinalar se permanecia algum elemento céltico nestes usos -o sentido comum nos diz que sim, o rigor ‘científico exige [dizia eu então em 1992] os considerar germánicos-. [Sánchez Albornoz sustenta que predominaba o sistema oral, formulista, público do processo germano sobre o sistema escrito, inquisitorio do processo romano, coisa inexplicavel sem dúvida pois no direito clássico romano todas as atuações apud iudicem são orales]. Os procedimentos [celtas] não se apartam do tudo das ações e provas judiciais do direito privado romano. Fala em primeiro lugar a parte acusadora. O abad Antino mostra, entre as probationes, o cirógrafo aos presentes na assembléia judicial, quiçá poucos sabem ler, e menos latim, mas todos em seu papel observarão a prova de apresentação de documentos (instrumenta) como verdadeiros experientes. Lê o abad Antino o testamento suposto de Dona Aragunta e assinala que essa nobre tinha cedido sua cuota  (fintiú) ‘a terça parte de quanto me corresponde entre meus irmãos e herdeiros’ pro remedio a San Martiño este quinhão compreendia o casal de Gatón, as heredades em litigio e a terça dos pomares. Numerosas testemunhas contribuídas por representantes legais de ambas partes em julgamento (a.irl. breth) depois de prestar juramento sobre o altar tocando com a mão sobre os evangelhos abertos na página com o signo da cruz maior, declaravam com valor diretamente proporcional a seu estatus social. O mínimo legal são duas testemunhas, considerando-se inválido o depoimento de só uma. Ainda sendo público e notorio que o pomar o plantasse Liuva com suas próprias mãos -como faz constar in articulo mortis o 13 de maio de 1084  “e já déssemos outra terza […]” – doando ao monasterio pro remédio “a terza de um pumar que plantamos por nossas mãos, vo-lo damos com seu terreno”] ninguém em seu são julgamento, nenhum vizinho, ousaria declarar nos tribunais como testemunha da defensa. A Lei outorga enorme valor probatorio às escritura, o documento tinha um peso demoledor -o compilador do Gúbreta Caratniad ‘julgamentos falsos de Caratnia`’, as chama em Irlanda com o termo legal ail anscuichte ‘rocha inamovivel’ (Picard). Liuva, depois de examinar também a grafía inútil do pergameo que não entende, expressa suas razões ante o juiz e dono do monasterio, o nobre mais irascible da Urbe Gallaecia, o imperante de Trasancos: Froila Petriz Bermúdez. A declaração de sua parte baseia-se no juramento. [Em direito celta contribuem os representantes legais de ambas partes numerosos testemunhas que depois de prestar em modo devido de direito juramento tocando com a mão sobre a página do evangeliario aberto sobre o altar pelo signo da cruz de maior tamanho, declaravam com valor diretamente proporcional a seu estatus social. O mínimo legal de testemunhas a apresentar num julgamento são dois. Considera-se inválido o depoimento de uma única testemunha]. Fala Liuva com duas únicas testemunhas, poucos se atrevem a depor em seu favor por medo a represálias.

A partir de agora o procedimento judicial passa [‘de novo’] a ser de direito ‘germánico’ [Celta!] Liuva sustenta sua posição, então ‘dizia uma mentira suposta’ dicebat mentira supposita e por isso mesmo o julgamento entrava numa segunda fase. [Quando, não sendo neste caso pelas razões acima alegadas, uma das parte não apresenta no Julgamento (a.irl. Breth) o depoimento de nenhum fiadu, “testemunha ocular” o direito celta exige que se recorra a uma ordalía, coisa que ocorre também em caso de um empate. Isto é quando as provas a favor ou na contramão não permitiam se pôr de acordo ao tribunal, saber se Liuva dizia a verdade ou se mentia] A gente semi-asfixiada na pequena igreja monástica, voltaria a ela depois de um receso aproveitado pela assembléia judicial trasanca para deliberar que novas provas convinham. A partir de agora é muito provável que Liuva esteja exposto de se resistir (infitians) a ter que pagar o duplo das heredades. Muda o palco. Dispostos em torno da ara do monasterio de San Martinho de Juvia olim de tempo sacrato,  (pedra de grão com um buraco que recolhia reliquias de infinidad de santos que faziam famoso o lugar; cobiçada ara da que, a escondidas, homens de todas as classes sociais arrancavam, de vez em quando, pequenos trozos portadores de infinitos  poderes para bem e para mau) coberta pelo mantel litúrgico de linho. Acima do altar, um evangelho de ‘pulgameo de coyro’ abria-se mostrando o sinal da cruz. Formoso livro, sem dúvida, quiçá saído do mesmo escritorio que falsificou o cirógrafo de Dona Aragunta. Liuva jurou, estendendo a mão e tocando o sinal da cruz com os dedos, mas os juízes creram mais no valor do cirógrafo que nas aseveraciones de Liuva e dos dois ‘conjurados’ ou testemunhas, que, desafiando o perigo, seguindo o mesmo procedimento prévio a qualquer declaração, falaram a seu favor. Os juízes considerando insuficientes [ou não concluintes] as provas -ante as preferências legais conforme ao princípio de ‘prova tasada’ que da maior validade ao documento que à testemunha- de inocência de Liuva recorreu ao procedimento habitual, uma velha ordalía celta a FIR COIRI ou PENA CALDARIA [bem documentada também entre os germanos, mas não exclusiva deles]: a pena de água quente ou pena caldaria. Pedem ao sagio, homem vil, polícia judicial e verdugo, cujo valor penal enorme garantia que não fosse assassinado por seus numerosos inimigos, que traga lenha e lhe prenda fogo, pondo sobre ela um caldero cheio de água. Liuva sabia o que lhe esperava de continuar com sua reclamação. Quando o borbolhante água fervera o sagio jogaria devagar pedras minúsculas que saltariam velozes no água. A FIR COIRI “pena de água quente”, suporia o fim para as esperanças de Liuva e também o fim de sua estúpida cega confiança na também cega justiça. Os juízes, fizeram prevalecer a tese do abad Antino: O pomar e herdades não podiam ser de Liuva pois este (¡que o tinha chantado com suas próprias mãos!) que non celabat de illas nec celasset ‘não as cuidava nem as tinha cuidado nunca”. Liuva é condenado, mas a condemnatio não deixa a Liuva sem direitos. Se quer continuar Liuva teria que manter o braço no caldeiro, melhor dito, conseguir um voluntário que o faça por ele, buscar um innocentens (sic) -o povo conservou até hoje esta tradição popular de ‘uma mão inocente’ para a introduzir num recipiente do que se saca um objeto a esmo dependendo da providência-. Este innocentens deverá, caso de continuar o processo, deixar que o sagio lhe meta o braço no caldeiro de água fervendo. Verificariam o procedimento umas testemunhas chamadas fideles. Se Liuva seguisse adiante o processo público se converteria num Show , o Conde Froila Bermúdez, bene natorum, homines bonos, fideles, vizinhos de Liuva e multidão de circunstantes, todos excepto a família de Liuva, desfrutariam de um bom espetáculo sem dúvida, enquanto ajudado pelo sagio o braço do innocentens se escaldaba de vagar ante os olhos pendentes da demora das escurridizas pedras, recolhidas pela mão do innocentens, no fundo do recipiente. Conseguido isto os fideles vendarían depois mão e braço. Se selavam os nodos com o sigilum comitis Froilani Petriz Beremundit’ e três dias depois, reposta a assembléia, comparecia o innocentens e com a extração das vendas, a vista publicaria a mentira de Liuva -supondo que o braço não tivesse sofrido queimaduras, Liuva ficaria livre de todos os cargos-. E ocorreu o que tinham previsto os monges de Xuvia, que temendo Liuva a pena se reconheceu culpado: et timente Liuva penam, et parit et cognovit se in veritatem. Que temia Liuva? Compartilhava o terror geral pela pena caldaria? pois perder um braço- supõe, para um labrego, numa economia autárquica, ficar sem a ferramenta do seu sustento. Liuva não temia isto, pois o braço não era seu. Temia à sanção pecuniaria recolhida nas cláusulas testamentarias depois das conminações e exorcismos mágicos: in super pariat ipsa hereditas duplata uel triplata, sanção pecuniaria que o direito privado ‘romano’ recolhia com a fórmula poena temere litigantium. Liuva foi afortunado, outros não tinham oportunidade de recusar a pena, e inteligente, muitos camponeses crendo no apoio divino caíam vítimas da providência divina que, pelo contrário, nunca desasistía à cidade de Deus (comunidade de monges congregados em vida santa deo servientibus, contribuindo a encher a tulla monástica in subsidis pauperum). Os expoliadores de Liuva, Antino, os monges e o Conde foram também razoáveis. O abad Antino chegou com Liuva para além da clemência. Depois de recusar a pena caldaria e declarar-se culpada, tendo medo à sanção pecuniaria, jogava-se Liuva aos pés do abade e monges de Xuvia, suplicando piedade e publicando seu crime. Disse que tinha inventado falsas histórias com os labregos e seus amigos, fabulabat cum homines bonos et suos amicos, e suplicaba que o deixassem livre de iura et de pena. Não é tão fácil traduzir estas duas palavras: iura quiçá há que o entender como ius in iure loci pois não pertence neste contexto ao direito romano, Constitui o pagamento de uma sanção por atentar contra a tranqüilidade de uma posse testamentaria ao senhor territorial; uma forma consuetudinaria?, não o sabemos. A pena, ut supra, não é a caldaria, é a sanção pecuniaria consistente em duplicar ou triplicar o valor das heredades que figuravam doadas ao monasterio no falso testamento de Aragunta.

Liuva podia ficar totalmente arruinado, apesar de ser como vimos mais que um médio proprietário. O monasterio conforma-se com roubar-lhe uma boa migalha. Liuva assina uma agnitio,  um acordo com a parte demandante: O abad Antino e monges de S. Martinho, comprometendo-se a respeitar daqui por diante. O direito do monasterio. Na agnitio recolhem-se aspectos do procedimento judicial já tratado. [desculpem as gralhas]

ORATORES DRUIDS/*DURVEDES/DRUVEDES

The ‘Celtic fringe’ is not limited to music, to language, to religion, to art and crafts… it is basically a rigid theocratic and jurisdictional system, a pyramidal complex regulating rights and obligations in the Toudo or Treba.

[Addenda]

[/Addenda]

A theocracy, with a common universal law and institutions, guarded, applied, developed and interpreted by a  universal clergy: the druids / druvides or durvedes.

Piaculum da Entronização Real segundo André Pena

A  Arqueologia  -coisa muito diferente é que o pretenda Ai!-, é incapaz de definir uma sozinha instituição da Pré História. No entanto a Arqueologia Institucional que proponho [paradigma desenvolvido em Treba e Territorium], as instituições e os usos institucionais da Pré História e Proto História dos Celtas, como o mostra este promptema da  Entronização Real Celtoatlântica podem, de de modo inter e multi disciplinar, ser desveladas.  A mais programática ou literária das seis peças desta serie de bronzes votivos figurados, é, sem duvida, a de Monforte de Lemos conservada no Instituto de Valencia de Don Juan [que Xosé Lois ARMADA PITA y Oscar GARCÍA VUELTA descreverão nuns recentes papeis, pero desconhecendo a função da peça, descrita por eles como “objeto de funcionalidade duvidosa” [quando eu já assinalara eu seu papel entronizatório, em 1995 (e de novo em Treba e Território em 2004, sendo esta nota unha tradução literal dum dos seus capítulos)]. Pero ARMADA e GARCÍA, fotografam na meritória publicação os bronzes com detalhes de grande qualidade e, particularmente, as suas fotos do bronze do Instituto nos foram utilíssimas para realizar, pela minha parte, um minucioso debuxo, aclarando o significado de todos os demais bronzes: um esquema narrativo claro e completo duma entronização real Celta. No bronze entronizatório sacrificial atlântico de Monforte de Lemos (Instituto de Valencia de Don Juan) -aproximando aqui um desaparecido oficiante á cena um ursinho ou mato-, o que não deixa de ter a sua importância capital, aparece dirigido por dois celebrantes de desigual rango, co seu torques um, e o outro sem ele, unha celta suovetaurilia, muito anterior á conquista romana, entre os séculos II e IV a. C., um sacrifício e unha representação para teatral da investidura dum torquato futuro soberano que, por essa ração, tem aos seus pés outro torque, gigantesco este para que não colham dúvidas, despregado sobre o machado ou brossa sacrificial símbolo e motivo central [com o prótomos do touro] de todos os bronzes que lhe serve de chão. A idéia dum sacrifício maior, simbolizado no bronze de Monforte de Lemos (no Instituto de Valencia de Don Juan) pelo machado sobre o que descansa um grande torque [o cerimonial, muito grande, pensado para ser depositado sobre a trebopala, toudo pata ou  crougintoudadigo, “croio teutático“, aos pés dum torquato [o aspirante a rei], representado [pars pro toto] em todos os bronzes, funde com a reiterada presença em todos os ditos bronzes votivos entronizatórios, dos torques dos reis e dos deuses junto a um grande caldeiro [As in Ireland, in Galiça, the concept of kingship is rooted in mythology]. Onipresente, nos bronzes entronizatórios se representa com grande detalhe o grande caldeiro, semelhando desenvolver um relevante papel protocolar. Algo estase a cocer ou coció nele, pero O que? Restos destes grandes e remachados potes ou caldeiros da Idade do Ferro, como os figurados, ocasionalmente depositados sobre carros votivos com rodas, foram achados junto a grandes garfos, como o que compartilha vitrina com o carrinho de Guimarães, comuns a toda a Céltica, utilizados no banquete para sacar dos caldeiros a carne. Não seria disparatado pensar pelo que más adiante diremos, que um dia, em tão apartado lugar, contiveram os caldeiros o singular guiso do ashvamedha entronizatório, um cocido de carne de cabalo, ilustrado e descrito com todo detalhe para Irlanda por Gerardo de Gales, numa cerimônia similar a também possivelmente documentada na inscrição  de Cabeço das Fraguas: Commaian Iccona Loimmina “Uma Crinosa [Egua] para a Luminosa Iccona/Epona” [PENA 1994, p. 33-78], e representada no Atlântico continental pela crina, «coma», mencionada, pars pro toto, e reiterada en tódolos nossos bronzes. Confirma nosso aserto no bronze do Instituto de Valencia de Don Juan, e não obscura per obscuriora, a certificada presencia, marginal, dum jovem ursinho arrastado ao centro da cena sacrificial com a soga ao pescoço –tanto no bronze de Monforte de Lemos quanto na sítula de Bisenzio-  desde o extremo distal ao caldeiro, por um desaparecido [mais não  sem nos deixar como o ‘gato de Cheshire’ a impronta ou pegada dos seus pés] personagem. É de manual de peto que o urso ie. *arctos e categoria divina expressada pela Dea Artionis é, entre os celtas, conhecido símbolo da soberania. “[…] Cando un galo se chama Matugenos ou un irlandés Math gamhaim, fillo do oso […], non é porque se imaxine descer dun oso […] senón porque pretende relacionarse co simbolismo real do oso” H. Hubert. Ao Ursinho do bronze votivo de Monforte de Lemos vem-lhe ao peluche a observação (HUBERT) de que um galo ou um irlandês pretendia simbolizar -e essa é, segundo o penso, a simbologia da historia de Math nos galeses Mabinogi- a sua pertença á nobre estirpe ou á linhagem real entre os Celtas; a sua prosápia, não uma aberrante descendência dum urso, se chamando Matugenos ou Mathgamhainn ‘filho do urso’,  do galego português  ‘mato’ [fronte ao  brit. mangan ‘urso’], termo equivalente a dizer sem o nomear: ‘o animal do mato’ [esp. ‘matorral’], ‘bicho do mato’ -e lembremos que não só os nossos Matos e Matosinhos, mancheia de topônimos e antropônimos do galego-português cós que intitulo, em choqueiro, este apartado [Bicho do Mato], poderão significar pars pro Toto, ‘urso’, senão  também, e como real probe do nosso asserto, como sinônimo de urso a verba (sic) ‘bicho-do-mato’, empregasse e pervive ainda ata os nossos dias no brasileiro e no português -E nos movendo da hipótese ao terreno da poesia, acaso a derradeira vez que aparece mato coma sinônimo de urso em galego-português, “o esquivo mato registrando vai [o vento ]” na típica atitude de erguer a cabeça para cheirar o ar em posição bípede (como fazem os ursos), o foi no poema Feros Corvos de Xalhas dedicado aos ‘seres vagamundos’ que sempre intrigou ao que subscreve estes papeis de Eduardo Pondal Abente (1835-1917)]. (Desculpem as gralhas)

Chamados Durvedes em Gallaecia com a voz original, os “Druidas” eram a classe mais poderosa da sociedade Celta. Em todas as trebas, “bisbarras/tribos”, de Europa as famílias nobres acostumavam, era uma honra, mandar os filhos segundos a famosos centros de Inglaterra ou da Gália escolhidos pelo prestigio dos professores, estudarem para Druidas durante vinte anos – como conta César-. Depositários da cultura, da poesia, da ciência, da medicina, da religião, do direito  “Celtic Common Law”, de aplicação universal -como sucede co direito canônico na igreja católica -, exerciam nas trebas ao voltar a casa o verdadeiro poder sobre reis, nobres, camponeses e servos.

Assim todas as trebas, “tribos” Celtas, da Gallaecia  á Britania; e da Irlanda á Galacia de Ásia Menor (atualmente Turquia), compartilhavam idéntica organização política e comum direito: a “Celtic Common Law” (A. Pena Granha, 2010-11),  e um común  calendário e as festas e tradições Os Durvedes elegiam uma suprema autoridade moral – similar o papa- cabeça visível e infalível representando a unidade. PROPONHO PARA FACILITAR-TE O ACESSO A ESTE ARTIGO, ALGO DIFÍCIL DE CARREGAR JÁ, O CONTINUAR NUM NOVO POST SUB EPÍGRAFE  DRUIDAS/DRUVIDES/*DURVEDES  

WARNING: this post is still under [de]construction – it probably contains lots of typos and errors Check it again in about 630 days and it should be fixed.

AD CONTINUANDUM…

Posted in Institutional Archaeology | 4 Comments

A Caça Selvagem nos Petróglifos e Registro Arqueológico Atlântico (Pena 2004). A [A]Moura e o Príncipe (Cavaleiro) Revisitados. Por André Pena.

La Caza Salvaje en los Petroglifos y Registro Arqueológico Atlántico (Pena 2004).  La [A]Moura y el Príncipe [Caballero] Revisitados. Por André Pena. 

The Wild Hunt, an issue prevalent across Northern, Western and Central Europe,  subject of many interesting approaches from many points of view of many authors,  has captured in one way or another curiosity of scholars, painters’ attention and  the poet’s interest, even today it is an ancient folk myth, very useful to us for its archaeological application.

 Tal vai o meu amigo, com amor que lh’eu dei, / come cervo ferido de monteiro d’ el-rei. / Tal vai o meu amigo, madre, com meu amor, /come cervo ferido de monteiro maior. / E se el vai ferido, irá morrer al mar; / si fará meu amigo, se eu del nom pensar./ […] E guardade-vos, filha, ca já m’eu atal vi / que se fez[o] coitado por guaanhar de mim./ E guardade-vos, filha, ca já m’eu vi atal / que se fez[o] coitado por de mim guaanhar. Pero Meogo [ex Paulina Ceremuzynska]

caça selvagem Cópia (3)

Promptema de A. Pena monstrando o ‘Big Bang’ Atlántico do tema da Caça Selvagem. Desde o Neolítico, como mostra este dólmen chamado Anta da Queiriga em Orca dos Juncais, a alma do Cavaleiro celtoatlântico acede ao Além, na modalidade que eu chamo Transito Vertical, caçando um animal sobrenatural, geralmente um cervo, e logo seguindo seu rastro.  Os remotos antecedentes possibilitam temas melusinos e a alcunha de Pwyll  Pen Annufwn, “Pena ou Cabeça do Além” na primeira história da primeira rama dos Mabinogui

ORIXE PALEOLÍTICA E DESENVOLVEMENTO NEOLÍTICO DO TEMA

Construção de um grande dólmen no Monte do Seijo - Monte de Nenos. Pintura de Eva Merlán Bollaín asesorada por Andrés Pena, para Narón, Uma História Ilustrada na Terra de Trasancos (Concello de Narón)

Construção de um grande dólmen no Monte do Seijo – Monte de Nenos. Pintura de Eva Merlán Bollaín asesorada por Andrés Pena, para Narón, Uma História Ilustrada na Terra de Trasancos (Concello de Narón)

A ‘Continuidade Paleolítica’ ficaria ilustrada [A. Pena e M. Harris, 2007] no conceito arquitectónico do monumental dólmen ou anta [cf. A. Pena, “O Caminho ao Fisterra dos celtas” Galegos III (2008)], respondendo este, a meu modo de ver, á deliberada tentativa de reproduzir uma gruta com galeria e câmara em um lugar onde dominando o esquisto e o granito não as há. Assim formando longos subterrâneos corredores  e amplas e orientadas câmaras com grandes lajas graníticas ou esquistosas, decoradas muitas vezes com pinturas, quase sempre perdidas, e com gravados, se tentou recrear de maneira intencionada, segundo o penso, um esquevomorfo do mundo das grutas caliças, com suas longas galerias e câmaras baixo terra, da orografia cárstica.

Figuração ideal (com Sutti) da câmera funerária dolmênica do grande túmulo ou mamoa do Monte do Seixo - Monte de Nenos (Narón). Pintura de Eva Merlán Bollaín asesorada por Andrés Pena, para Narón, Uma História Ilustrada na Terra de Trasancos (Concello de Narón)

Figuração ideal (com Sutti) da câmera funerária dolmênica do grande túmulo ou mamoa do Monte do Seixo – Monte de Nenos (Narón). Pintura de Eva Merlán Bollaín asesorada por Andrés Pena, para Narón, Uma História Ilustrada na Terra de Trasancos (Concello de Narón)

“La llamada ‘Continuidad Paleolítica’ quedaría ilustrada [A. Pena y M. Harris, 2007] en el concepto arquitectónico del monumental dólmen [cf. El Camino al Fisterra de los celtas Galegos III (2008)], respondiendo, a mi modo de ver, a un deliberado intento de reproducir una cueva con su galería y cámara en un sitio dónde por dominar el esquisto y el granito no las hay, formando largos corredores subterráneos y amplias y orientadas cámaras con las grandes lajas graníticas y esquistosas decoradas muchas veces con pinturas, casi siempre perdidas, y con gravados se intentó recrear de manera intencionada, segun lo pienso, un esquevomorfo del mundo de las cuevas calizas con sus largas galerías y cámaras bajo tierra, de la orografía cárstica.

 LASCAUX. ENTRADA E SAÍDA PELAS GALERIAS DE ANIMAIS DO ALÉM (SÍDHE 

Por que? Porque a gruta foi privilegiado habitat da população paleolítica européia, durante muitos milênios. As subterrâneas galerias e espetaculares câmeras, acordaram sem dúvida o recolhimento e admiração do homem paleolítico, que as teria imaginado construídas por seres feéricos habitantes dum subterrâneo Paraíso de difícil acesso: O Outro Mundo, O Além, diferente ao nosso, morada de espíritos, de fantásticos seres e sobrenaturais animais de belo porte, dotados da faculdade de entrar e sair dele: o que se representa, ao meu modo de ver, na gruta de Lascaux.

¿Por qué? Porque la cueva fue privilegiado hábitat de la población paleolítica europea, durante muchos milenios. Las subterráneas galerías y espectaculares cámaras,  despertaron sin duda el recogimiento y admiración del hombre paleolítico, que las habría imaginado construídas por seres feéricos habitantes de un subterráneo paraíso de dificil acceso: El Otro Mundo, distinto al nuestro, morada de espíritus, de fantásticos seres y sobrenaturales animales de bello porte, dotados de la facultad de entrar y salir de él, es lo que se representa a mi modo de ver en la gruta de Lascaux.  

Quando em 1881 Lippert observou que a “Mesnada” estava integrada por defuntos e relacionou o argumento da Caça Selvagem com a sobrevivência da alma depois da morte, sentou as bases que me permitem registar na Arqueologia Européia Atlântica este tema pela primeira vez, em Portugal. Penso que seguindo o rastro de um destes sobrenaturais animais feridos, a alma do caçador poderia com facilidade encontrar o escondido Caminho ao Paraíso. Por minha parte, como mostrei faz algum tempo, vejo  parentesco e correlação entre algumas cenas pintadas e gravadas nas grutas paleolíticas atlânticas -respondendo a verdadeiros programas iconográficos- e algumas cenas representadas no Neolítico, nas câmaras dos dólmens da Área Cultural Atlântica, ou no Calcolítico e o Bronze, particularmente as que recolhem o popular tema da Caça Selvagem […] “Fixando a mirada em afines e vizinhos países celtoatlânticos, as cenas, concitadas em um compendiado promptema [do lat. promo- prompsi, promptum “fazer-se evidente”, “disclose, bring forth”] podem-se compreender [em clave de Continuidade Paleolítica] com meu método de Arqueologia Institucional  AI [Pena 2004 , 58-98].

Cuando en 1881 Lippert observó que la “Mesnada” estaba integrada por difuntos y relacionó el argumento de la Caza Salvaje con la supervivencia del alma tras la muerte, sentó las bases que me permitieron registrar en la arqueología europea atlántica este tema. Pienso que siguiendo el rastro de uno de estos sobrenaturales animales heridos, el alma del cazador podría, con facilidad, encontrar el escondido Camino al Paraíso.  Por mi parte, como mostré hace algún tiempo, veo  parentesco y correlación entre algunas escenas pintadas y grabadas en las cuevas paleolíticas atlánticas  -respondiendo sin duda a verdaderos programas iconográficos- y algunas escenas representadas en el Neolítico, en las cámaras de los dólmenes del área cultural atlántica, o en el Calcolítico y el Bronce, particularmente las que recogen el popular tema de la caza salvaje […] “Fijando la mirada en afines y vecinos países celtoatlánticos, las escenas concitadas en un compendiado promptema [del lat. Promo- prompsi, promptum “hacerse evidente”, “disclose, bring forth”] se pueden comprender en clave de Continuidad Paleolítica, CP con mi método de Arqueología Institucional  [Pena 2004, 58-98].

Orca dos Juncaes

Orca dos Juncaes, interpretatio de A. Pena, 2004 sobre desenho dos Leisner

Assim aparece em Orca dois Juncais como mostrei em 2004 em Treba y Territorium  59 ss, concretamente em uma cena de caça pintada no interior de uma câmara dolmênica sobre o ortóstato que lhe serviria de cabeceira [se reproduzindo em Lubagueira, Viseu uma similar caçada -em pintura vermelha em suporte de dólmen-], ainda que desgraçadamente estas pinturas tenham desaparecido e só nos fique o detalhado desenho feito por George e  Vera Leisner, que eu com fim didático, tenho reconstruído em o desenho acima reproduzido. Acompanhados de cinco cães dirigem-se para a caça três [fantasmais, no contexto funerário] caçadores com arcos e setas de roma ponta, pretendendo ferir, sem matar a suas presas, duas cervas e três cervos, para que os animais sobrenaturais – [os cervos feridos, de novo] no contexto funerário- fugindo a seu mundo mostrem o caminho e as portas de aceso [o mar, o rio, a fonte, a rocha, a anta, etc],  do Além ou Sídhe, aos caçadores.

O tema do as almas em procura do caminho da salvação pela caça é recorrente ao longo de milhares de anos, período no que os cavaleiros caçam animais psychopompos [Pena, 2004; 2007 , 239]. Confirmando a continuidade vejo um claro precedente paleolítico do tema em um célebre painel de Lascaux onde a alma em forma de passarinho [reparem em a expressão ‘ficou como um passarinho’] abandona o corpo  deitado frente ao ferido Bisonte.

Así aparece en Orca dos Juncais como mostré en 2004 en Treba y Territorium (2oo4, 59 ss), concretamente en una escena de caza pintada en el interior de una cámara dolménica sobre el ortostato que serviría de cabecera [reproduciéndose en Lubagueira Viseu una similar cacería -en pintura roja en soporte de dolmen-], aunque desgraciadamente estas pinturas hayan desaparecido y sólo nos quede el detallado dibujo hecho por George y  Vera Leisner,  que yo con fin didáctico, hé reconstruído. Acompañados de cinco perros se dirigen hacia la caza tres [fantasmales, en el contexto funerario] cazadores con arcos y flechas de roma punta, pretendiendo herir, sin matar a sus presas, dos ciervas y tres ciervos, para que los animales sobrenaturales – [los ciervos heridos, de nuevo] en el contexto funerario- huyendo a su mundo, muestren el camino del Além o Sídhe, a los cazadores.

El tema del las almas en busca del camino de la salvación por la caza es recurrente a lo largo de miles de años, periodo en el que los caballeros cazan animales psychopompos [Pena, 2004, p.  y 2007. Confirmando la continuidad, creo ver un claro precedente paleolítico del tema en un célebre panel de Lascaux donde el alma en forma de pajarito abandona el cuerpo del difunto y sigue a un rinoceronte, frente al herido Bisonte.

Le Panneau de l’omme blessé. Lascaux

[A]MOURA, CAVALEIRO, CAÇA SELVAGEM

Inscrevemos como hipótese de trabalho, revisitando nosso estudo de 2004, nosso primeiro discurso ou promptema:  O Tema da Caça Selvagem e da [A]Moura e O Cavaleiro –  um Príncipe com mais propriedade -, no Berço dos Celtas, no Neolítico da costa atlánticas de Iberia, com epicentro na Kaltia ou Gallaecia.

A expansão dos celtas, no Mesolítico e Neolítico, até a Época Clássica, como o demonstram a Genética e a Arqueologia Institucional, se produz de ocidente a oriente: Costa Atlánticas de Iberia -com sua epicentro em Kaltia ou Gallaecia-, Irlanda, Grã-Bretanha, Europa continental e, por último, Ásia Menor.

A expansão dos celtas, no Mesolítico e Neolítico, até a Época Clássica

*Inscribimos, revisitando nuestro estudio de 2004, nuestro primer discurso o promptema  El Tema de la Caza Salvaje y de la Moura y el Caballero – un Príncipe con más propiedad -, como hipótesis de trabajo, en la Cuna de los Celtas: el Neolítico de las costas atlánticas de Iberia, con epicentro en  Kaltia o Gallaecia.

*[SABES QUE A EUROPA CELTA É UMA REALIDADE INSTITUCIONAL?SABES QUE TODA A EUROPA CELTA SE ORGANIZA DA MESMA MANEIRA? PODES IMAGINAR OS DISPARATES QUE SE DIZEM SOBRE OS CELTAS? 

¿SABES QUE LA EUROPA CELTA ES UNA REALIDAD INSTITUCIONAL? SABES QUE TODA LA EUROPA CELTA SE ORGANIZA DE LA MISMA MANERA? PUEDES IMAGINAR LOS DISPARATES QUE SE DICEN SOBRE LOS CELTAS?

TUDO POR NÃO COMPREENDER ALGO TÃO SIMPLES COMO QUE BASICAMENTE RESPONDEM A UM COMUM SISTEMA ARTICULATIVO, Celtic Universal Law , 142-159, CRIADO E APLICADO EM TODA A EUROPA CELTA PELO VERTICAL E UNIVERSAL CLERO COLEGIADO DOS DRUIDAS OU *DURVEDESORGANIZADOS COMO A IGREJA CATÓLICA; OS CELTAS COMPARTILHAM (PENA) IDÊNTICA ORGANIZAÇÃO SOCIAL E POLÍTICA, IDÊNTICAS LEIS, UM COMÚM DIREITO PÚBLICO E PRIVADO, A MESMA RELIGIÃO, ASSIM NO NEOLÍTICO, NO BRONZE, NO FERRO…

TODO POR NO COMPRENDER ALGO TAN SIMPLE COMO QUE BÁSICAMENTE RESPONDEN A UN COMÚN SISTEMA ARTICULATIVO Celtic Universal Law , 142-159, CREADO Y APLICADO EN TODA LA EUROPA CELTA POR EL VERTICAL Y UNIVERSAL CLERO COLEGIADO DE LOS DRUIDAS O *DURVEDES, ORGANIZADOS COMO LA IGLESIA CATÓLICA; LOS CELTAS COMPARTEN (PENA) IDÉNTICA ORGANIZACIÓN SOCIAL Y POLÍTICA, COMPARTEN IDÉNTICAS LEYES, UN COMÚM DERECHO PÚBLICO Y PRIVADO, LA MISMA RELIGIÓN, ASÍ EN El NEOLÍTICO, EN El BRONCE, EN EL HIERRO…
Ilustração de Eva Merlán, asesorada por André Pena para a História Ilustrada de Narón (1995)Todas as trebas/toudos celtas da Europa se organizam da mesma maneira

Ilustração de Eva Merlán, asesorada por André Pena para a História Ilustrada de Narón (1995) Todas as trebas/toudos “territórios Políticos Celtas “da Europa se organizam da mesma maneira Ríg/Rex/Princeps /Corono/Imperante e Druida/Durvede/Episcopus.

Com epicentro ou eixo na Kaltia, nome que recebia em a Idade do Bronze Gallaecia, a Costa Atlântica de Ibéria  é também berço dos Celtas, berço de indo-europeias instituições sociopolíticas: duma Lei Celta Universal, comúm, base do Sistema Feudal, como demonstrei e é importante contribuição, Lei mantida na Europa Céltica, aplicada e desenvolvida sem solução de continuidade de modo uniforme durante a Idade do Bronze e a Idade do Ferro, e desenvolvida em a Galiza da ‘romanidade’ e a da ‘germanização’, assim ata Idade Média, em um secular e milenário processo [isto explica a ilusão da CelticidadeAcumulativa], por um cultivado clero universal, verticalmente organizado, os druidas ou *durvedes do passado pagão.

  Con su epicentro o eje en la Kaltia, Gallaecia, la Costa Atlántica de Iberia es también   Cuna de los Celtas, cuna de indoeuropeas instituciones sociopolíticas: la Ley Celta Universalbase del Sistema Feudal, -como demostré y es importante contribución-, Lei mantenida aplicada y desarrollada de modo uniforme durante la Edad del Bronce y la Edad del Hierro en la Europa Celtica, sin solución de continuidad  -desenvuelta en Galicia de la ‘romanidad’ y de la ‘germanización’ a la Edad Media-, en un secular y milenário proceso [esto explica el espejismo de la Celticidad Acumulativa]por un cultivado clero universal, verticalmente organizado, los druidas o durvedes. 

Durvede o Druida por Carlos Alfonzo, asesorado por A. Pena (c) Carlos Alfonzo

Durvede o Druida por Carlos Alfonzo, asesorado por A. Pena (c) Carlos Alfonzo

A ‘tonta’ circunstância, de que o Direito Celta, tudo, tudo, tudo, [Pena Granha] tanto o Direito Publico como o Direito Privado [amém da Ciência, o cultivo das Letras e a Religião], fosse comum (de modo similar ao Direito Canônico) e administrado de maneira idêntica em toda a Europa Céltica pelos druidas – e vos aviso que a influência que teve, e herdou, logo a vertical e colegiada Igreja Católica em seus melhores tempos da Alta Idade Média, foi um pálido reflito do poder que teve na Europa, também durante milhares de anos, a vertical e colegiada Igreja druídica -. Esta circunstância faz que o estudo total de uma Treba ou Toudo, “território político, principado ou comarca celta”, do ocidente atlântico Europeu desde o Neolítico à Idade Média equivalha, lhes dou minha palavra de honra, às estudar todas. Tive o privilégio de fazê-lo com profundidade no ‘Concelho de Narón’, Terra de Trasancos, parte extrema noroccidental da Galiza. Mais de vinte anos de investigação plasmada em três densos volumes Narón Un Concello con História de Seu I; ibid. volume II; e Volume III.

Todas as trebas/toudos celtas da Europa têm esta organização social, pois o Direito Celta, é comum e de universal aplicação em todas elas, criado e administrado por uma igreja colegiada à frente de druidas doutores

Todas as trebas/toudos celtas da Europa têm esta organização social, pois o Direito Celta, é comum e de universal aplicação em todas elas, criado e administrado por uma igreja colegiada à frente de druidas doutores” baixo a autoridade de uma cabeça visível e infalível. Um sistema clonado -Jesus não inventou aos curas, abades, bispos, arcebispos e papas- logo (São Pedro iuuante) por nossa Igreja Católica.

La ‘tonta’ circunstancia, de que el derecho celta, todo, todo, todo, (Pena Granha) tanto el derecho, publico y privado (amén de la ciencia, el cultivo de las letras y la religión), fuese común (de modo similar al Derecho Canónico) y administrado de manera idéntica en toda la Europa Céltica por los druidas  – y os aviso que la influencia que tuvo, y heredó, luego la vertical y colegiada Iglesia católica en sus mejores tiempos de la Alta Edad Media, fue un pálido reflejo del poder que tuvo en Europa, también durante miles de años, la vertical y colegiada Iglesia druídica -. Esta contingencia  hace que el estudio total de una Treba o Toudo, “territorio político o comarca celta”,  del occidente atlántico Europeo, desde el Neolítico a la Edad Media, equivalga, les doy mi palabra de honor,  a estudiarlas todas. Tuve el privilegio de hacerlo con profundidad en el Concello de Narón, Terra de Trasancos, parte extrema noroccidental de Galicia. Más de veinte años de investigación plasmada en tres densos volúmenes [Narón Un Concello con História de Seu I; ibid. volume II;Volume III]].

 CAÇA SELVAGEM. CAZA SALVAJE

Campolameiro. Parada. Cervo Ferido na Caça Selvagem. Segundo o penso, os animais do Sídhe ou Além, representaram para os Celtas (A 'sobrenatural' albina Cirva dada pelos Lusitanos a Sertorio) a oportunidade de encontrar as escondidas portas que comunicam este com o Outro Mundo. O Sobrenatural Cervo, ferido, revela ao caçador a oculta entrada na rocha o a alocada fugida a seu Mundo em busca de refúgio.

Campolameiro. Parada. Cervo Ferido na Caça Selvagem. Segundo o penso, os animais do Sídhe ou Além, representaram para os Celtas (A ‘sobrenatural’ albina Cerva dada pelos Lusitanos a Sertório) a oportunidade de encontrar as escondidas portas que comunicam este com o Outro Mundo. O Sobrenatural Cervo, ferido, revela ao caçador a oculta entrada na rocha na alocada fugida a seu Mundo em busca de refúgio e acobilho.

A Caça Selvagem, um tema que desde o século XVI tem captado de uma ou outra forma a curiosidade dos estudiosos, a atenção dos pintores e o interesse dos poetas é ainda em nossos dias, desde muitos pontos de vista de numerosos autores, objeto de múltiplos e interessantes enfoques do maior interesse para nós por sua aplicação arqueológica. Inscrevemos, como de hipótese de trabalho, nosso primeiro discurso ou promptema no marco das Comuns Instituições Atlânticas, que originadas no Neolítico Indo-europeu, sem deixar de crescer e sem solução de continuidade durante a Idade do Bronze, e a Idade do Ferro, passando através da ‘romanidade’ e da ‘germanização’, se desenvolvem e maduram na Idade Média no que conhecemos como Sistema Feudal ou Senhorial.

La Caza Salvaje, un tema que desde el siglo XVI ha captado de una u otra forma la curiosidad de los estudiosos, la atención de los pintores y el interés de los poetas, es aún en nuestros días, desde muchos puntos de vista de numerosos autores, objeto de múltiples e interesantes enfoques del mayor interés para nosotros por su aplicación arqueológica. Inscribimos, como de hipótesis de trabajo, nuestro primer discurso o promptema en el marco de las comunes instituciones Atlánticas, que originadas en el Neolítico indoeuropeo, sin dejar de crecer y sin solución de continuidad durante la Edad del Bronce, y la Edad del Hierro, pasando a través de la ‘romanidad’ y de la ‘germanización’, se desarrollan y maduran en la Edad Media en lo que conocemos como sistema feudal o señorial.

Porta do Além Oburíz, Lugo. Galiza. Uma rocha levanta-se no meio dum campo arenoso, uma areia não muito grossa e amarela -circunstância que se pode apreciar quando se lhe observa recém arado- e em um lugar central da Galiza, o Concelho de Oburíz. A pedra esta ocupada por um muito velho petróglifo, talvez, senão anterior, Calcolítico, representando, sem dúvida alguma, o arco de uma gruta com súa correspondente galería. Até este lugar conduzia um caminho de peregrinação precristiã, que deixou duas aras, uma delas conservada junto ao fragmento duma estela com representação da tríada celta, no adro da igreja de São Pedro de Oburíz. Estava o velho caminho inçado de cruzeiros, hoje concentrados em um campo imediato à Igreja de São Pedro de Oburíz. Tolkien plasmóou -cf. Gandalf na Porta de Moira magistralmente o horizonte cultural e os problemas de apertura deste tipo de Acesso Vertical-: Em definitiva, uma Porta aberta ao Alén (para quem a pode e a sabe abrir)

Porta do Além. Oburíz. Uma rocha levanta-se no meio dum campo arenoso, uma areia não muito grossa e amarela -circunstância que se pode apreciar quando se lhe observa recém arado-, o outeiro é um ónfalos, “embigo”, sito em um lugar central da Galiza: o Concelho de Oburíz, atípico com  uma peculiar forma alongada. A pedra esta ocupada por um muito velho petróglifo, talvez, senão anterior, Calcolítico, representando, sem dúvida alguma, o arco de uma gruta com sua correspondente galeria. Até este lugar conduzia um caminho de peregrinação pré-cristã, que deixou duas aras, uma delas conservada junto ao fragmento duma estela com representação, seguramente, da tríada celta, no adro da igreja de São Pedro de Oburíz. Estava o velho caminho a o outeiro sinalizado com cruzeiros, hoje concentrados em o campo imediato à Igreja de São Pedro de Oburíz. Tolkien plasmóu -cf. Gandalf na Porta de Moira-, magistralmente o horizonte cultural e os problemas de apertura deste tipo de Acesso Vertical-: Em definitiva, uma Porta aberta ao Além ou Sídhe [para quem a pode e a sabe abrir, como os sobreditos cervos p.e.]

O registro do promptema etnoarqueológico ao que chamaremos Trânsito Vertical, isto é o acesso ao outro mundo cruzando um umbral, uma “porta do Hades” [ou como lhe chamou Tolkien, não por acaso, ‘de Moria’] aberta no solo, sobre uma rocha, baixo um rio, etc., relaciona-se com verdadeiro imobiliário e mobiliário arqueológico, como gravados ou pinturas rupestres do Neolítico, do Calcolítico e do Bronze, sobre diversos suportes, com bronzes, com relevos e baixo relevos, e com objetos diversos que compartilham venatórias cenografias protagonizadas por caçadores, ou pela fugida do sobrenatural venado ferido, se associando esta evidência arqueológica a uma trama de aparente caráter psychopompo, indefectivelmente unida ao motivo mitológico da Caça Selvagem, a Chasse Sauvage ou l’Armée Furieuse, e à entrada das almas através da caça em O Além.

Aplicando a conjuntos sistêmicos evidentes meu método […] similar ao utilizado pela Lingüística Comparada, muito apropriado para o estudo do mito e das instituições, identificaremos, analisaremos e organizaremos em “segmentos coerentes uma matéria, talvez destinada pese a nós a ser renegada ainda por longo tempo [ …]

El registro del promptema etnoarqueológico al que llamaremos Tránsito Vertical, es decir el acceso al otro mundo cruzando un umbral, una “puerta del Hades” abierta en el suelo, sobre una roca, bajo un río, etc., se relaciona con cierto inmobiliario y mobiliario arqueológico, como grabados o pinturas rupestres del Neolítico, del Calcolítico y del Bronce, sobre diversos soportes, con bronces, con relieves y bajo relieves, y con objetos diversos que tiene en común venatorias escenografías protagonizadas por cazadores, o por la huida de un sobrenatural venado herido, asociándose esta evidencia arqueológica a una trama de aparente carácter psychopompo, indefectiblemente ligada al motivo mitológico de la Caza Salvaje, la Chasse Sauvage o l’Armée Furieuse, y a la entrada de las almas a través de la caza en el Más Allá.

Aplicando a conjuntos sistémicos evidentes mi método […] similar al utilizado por la lingüística comparada, muy apropiado para el estudio del mito y de las instituciones, identificaremos, analizaremos y organizaremos en “segmentos coherentes” una materia, acaso destinada pese a nosotros a ser negada aún por largo tiempo [ …]”

Promptema do Tránsito Horizontal ao Além seguindo o ronsel solar

Promptema do Tránsito Horizontal ao Além seguindo o ronsel solar

The wild hunt: Åsgårdsreien (1872) by Peter Nicolai Arbo (Wikipedia)

The wild hunt: Åsgårdsreien (1872), por Peter Nicolai Arbo

O Caminho que segue o curso do sol, o Caminho escrito pela noite no céu, a Via Láctea: um Trânsito Horizontal, do Leste ao Oeste, é um caminho penitencial, O Caminho de Fisterra -como seu apéndice, O Caminho de Santo André de Teixido – é em realidade o caminho empreendido pelas ánimas dos deserdados para atingir o Paraíso [Os auténticos peregrinos -e as ánimas- não se detêm em Santiago de Compostela, cruzando a carvalheira de São Lourenço, em frente a minha casa, prosseguem a Fisterra (Finisterre)]; Mas o transito vertical, Sul =”Sol” – Norte =”O Além”, Paraíso sito baixo terra), é o caminho VIP, o acesso pela exclusiva porta é privilégio dos reis, dos príncipes e dos nobres, da crase dos bellatores,  dos cavaleiros (‘cavaleyros’, em medieval galego-português).

El Camino del curso del Sol, Camino escrito por la noche en el cielo: la Via Láctea: el tránsito horizontal del Este al Oeste, es en realidad un camino penitencial, O Caminho de Fisterra, como el de San Andrés de Teixido. El Camino Mágico de los Celtas, es un Camino emprendido por las almas de los desheredados  en pos de la playa (Aguas Santas, Arenas del Paraiso) y puerto de embarque al Paraíso [Los auténticos peregrinos – y las almas- no se detienen en Santiago de Compostela, cruzando, frente a mi casa, la carballeira de San Lourenzo prosiguen a Finisterre]; Pero el transito vertical, Sur (Sol) – Norte (el Alén, bajo tierra), es el camino VIP, el acceso de los nobles a través de una exclusiva puerta.

 SANTA COMPANHA/SANTA COMPAÑA; MENIÉ HELLEQUIN; WILDES HERR, ETC. 

Adolf Hirémy-Hirschl, Ánimas no río do Acheronte

Ainda que ao falar da Santa Companha (15) Vicente RISCO(16) sustentava que “a procissão de animas pode oferecer certo paralelismo com representações pagãs, mais todo ou que se leva dito dá sua semelhança coa Mesnie Hellequin, e mais com o séquito do Wild Jaeger e outros exércitos de pantasmas non nos chega a convencer” (17). Por nossa parte, sem pretender desautorizar a Dom Vicente RISCO, a sua monumental obra da que somos sinceros admiradores e devedores tentaremos demonstrar, pelo contrario, que a “Sociedade do Osso [siue potius do Oso, ‘do Urso’?]” e a “Santa Companha” da Galiza (18), se relacionando com a gênese da Menié Hellequin, da Wildes Herr, etc. e com os rituais de expulsão do inverno nas confrarias indo-europeias, fazem parte do que denominaremos Trânsito Horizontal. Poremos também o caráter psychopompos, “hermínio” ou “mercurial” deste tema em relação com o que denominamos “segundo passo crepuscular do sol”, quiçá representado pela primeira vez na Europa sobre o ortóstato dum dólmen de Portugal, se reiterando depois em numerosos petróglifos galegos ou hispano atlânticos do Calcolítico e da Idade do Bronze.

Aunque al hablar de la Santa Compaña (15)  Vicente RISCO(16) sostenía que “a procesión de ánimas pode ofrecer certo paralelismo con representacións pagás, mais todo o que se leva dito da súa semellanza coa Mesnié Hellequin, e máis có séquito do Wild Jaeger e outros exércitos de pantasmas non nos chega a convencer” (17). Por nuestra parte, sin pretender desautorizar a Don Vicente RISCO, a su monumental obra de la que somos sinceros admiradores y deudores, intentaremos demostrar, por lo contrarío, que la “Sociedade do Oso [siue potius ‘do Urso’]” y la “Santa Compaña” de Galicia (18), relacionándose con la génesis de la Menié Hellequin, de la Wildes Herr, etc. y con los rituales de expulsión del invierno en las cofradías indoeuropeas, forman parte de lo que denominaremos Tránsito Horizontal. Pondremos también el carácter psychopompos o “mercurial” de este tema en relación con lo que denominamos “segundo paso crepuscular del sol”, quizá representado por primera vez en Europa sobre el ortostato de un dolmen portugués, reiterándose luego en numerosos petroglifos gallegos o hispano atlánticos del Calcolítico y de la Edad del Bronce

Das wutendenheer

Wütendes Heer, Druck Basel 1569

A Caça Selvagem, e sigo a WALTER, a ‘Chasse fantastique‘, Caça Fantástica (19), a Harlequin, a Hannequin, a Herlatingui ou a Menié Hellequin chamou a atenção em 1933 de A. ENDTER (20) quem, relacionando-a com crenças primitivas confeccionou sobre este tema uma teoria animista (21) tendo como antecedente a L. LAITSNER (22), que a fins do século XIX, considerava estas histórias expressão legendaria de revelações e de sonhos. No caminho das crenças populares sobre a alma, vendo na “Mesnada Selvagem” os fenômenos atmosféricos e os sonhos, podem consultar-se sínteses como a de H. PLISCHKE (23). Phillippe WALTER (24) assinala o interesse acordado pela Caça Selvagem desde o ano 1835, data em que aparece a monografia de K. MEISEN(25) recolhendo uma ampla bibliografia antiga e como, cinquenta anos depois, em a Deutsche Mythologie (26)  Jacob GRIMM se fez a sua vez eco da Caça Selvagem, Wütendes Herr ou Wildes Heer lhe dedicando especial atenção e relacionando ao caudillo deste exército com uma forma ou aspecto de Odin ao que o cristianismo teria degradado até um rango fantasmal. Desde então, associando-se pouco a pouco a cada vez mais o tema da Selvagem Caça a uma divindade crepuscular ou psychopompa, foram-se perfilando e contextualizando os rasgos de toda uma ampla série de rituais de expulsão do inverno levados a cabo pelas confrarias de guerreiros indo-europeias, muito singularmente entre os Celtas. Segundo indica-o Phillippe WALTER, este conceito dum Odín psychopompos se estenderia em 1857, com  J. W. WOLF (27) ao deus Donar (Thor), em um ano dantes de que com um alto grau de fiabilidade, coincidindo com  F. LIEBRECHT (28) estabelecesse  W. MANNHARDT (29), em 1858 a relação desta matéria de psychopompos caballeros e Caça Selvagem com as sobreditas confrarias de guerreiros indoeuropeus.

La Caza Salvaje, y sigo  a WALTER, la “Chasse fantastiqueCaza Fantástica (19), la Harlequin, la Hannequin, la Herlatingui o la Menié Hellequin llamó la atención en 1933 de A. ENDTER  (20) quien, relacionándola con creencias primitivas confeccionó una teoría animista (21) teniendo como antecedente  a L. LAITSNER (22), que a fines del siglo XIX, consideraba estas historias expresión legendaria de revelaciones y de sueños. En el camino de las creencias populares sobre el alma, viendo en la “mesnada salvaje” los fenómenos atmosféricos y los sueños, pueden consultarse síntesis como la de  H. PLISCHKE (23). Phillippe WALTER (24) señala el interés despertado por la Caza Salvaje desde el año 1835, fecha en que aparece la monografía de  K. MEISEN (25) recogiendo una amplia bibliografía antigua y como, cincuenta años después, en su en su Deutsche Mythologie (26)  Jacob GRIMM, se hizo a su vez eco de la Caza Salvaje,  Wütendes Herr o Wildes Heer dedicándole especial atención y relacionando al caudillo de este ejército con una forma o aspecto de Odin al que el cristianismo habría degradado hasta un rango fantasmal. Desde entonces, asociándose poco a poco cada vez más el tema de la Salvaje Caza a una divinidad crepuscular o psicopompa, se fueron perfilando y contextualizando los rasgos de toda una amplia serie de rituales de expulsión del invierno llevados a cabo por las cofradías de guerreros indoeuropeas, muy singularmente entre los Celtas. Según lo indica Phillippe WALTER, este concepto de un Odín psychopompos se extendería en 1857, con   J. W. WOLF (27) al dios Donar (Thor), un año antes de que con un alto grado de fiabilidad, coincidiendo con F. LIEBRECHT (28) estableciese  W. MANNHARDT (29), en 1858 la relación de esta materia de psychopompos caballeros y Caza Salvaje con las cofradías de guerreros indoeuropeas.

DEFUNTOS / DIFUNTOS

São Pedro de Castrelo de Minho. Pinturas da absida. Foto de Alicia Paz Súarez-Ferrín

São Pedro de Castrelo de Minho. Pinturas da absida. Foto de Alicia Paz Súarez-Ferrín

No ano 1881 LIPPERT (30), observou que a mesnada da Caça Selvagem estava integrada por defuntos, sentando a relação ou vínculo do argumento com a sobrevivência da alma depois da morte, nos consentindo em 2004 em Treba y Territorium (p 52-98), registrar arqueologicamente pela primeira vez na Europa este tema, no Neolítico Atlântico, em a sobredita cena de caça, pintada em Orca dos Juncaes (31) sobre o ortóstato que serviria de cabeceira no interior de uma câmera dolménica, ainda que desgraçadamente as pinturas tenham desaparecido e só nos fique o detalhado desenho feito por George e Vera LEISNER.

En el año 1881 LIPPERT (30), observó que la mesnada de la Caza Salvaje estaba integrada por difuntos, sentando la relación o vínculo del argumento con la supervivencia del alma tras la muerte, consintiéndonos en 2004 en Treba y Territorium (p 52-98), registrar arqueológicamente por primera vez en Europa este tema, en el Neolítico Atlántico, en una escena de caza pintada en Orca dos Juncaes (31) en el interior de una cámara dolménica sobre el ortostato que serviría de cabecera, aunque desgraciadamente estas pinturas hayan desaparecido y sólo nos quede el detallado dibujo hecho por George y Vera LEISNER.

ARI. ARISTOCRACIA GUERREIRA CELTA

Ritual de expulsão do Inverno [Coca ou Tasasca] pelo corio [de *co

Ritual de expulsão do Inverno [Coca ou Tasasca] pelo corio [de *co “reunião”, *wiros “homens (armados)”] do Castro de Barnoha (fragmento do quadro a Celebração da Beltené ou Primeiro de Maio no Castro de Baronha do artista Carlos Alfonso, asesorado por A. Pena). (c) M. Harris

No século XX, associando-se plenamente o tema psychopompos (32) ao contexto dos ritos nas confrarías de guerreiros,  Otto HÖFLER (33) desenvolverá a ideia de Lily WEISER-AALL assinalando que depois da Caça Selvagem, em estreita comunhão com os defuntos, se encontram as aventuras de uma aristocracia guerreira, detentadora das funções sociais e religiosas, ao passar a iniciação  dos guerreiros por uma fictícia morte (WALTER 1992, p. 15).

En el siglo XX, asociándose plenamente el tema psychopompos (32) al contexto de los ritos en las cofradías de guerreros,  Otto HÖFLER (33) desarrollará la idea de  Lily WEISER-AALL señalando que tras la Caza Salvaje, en estrecha comunión con los difuntos, se encuentran las aventuras de una aristocracia guerrera, detentadora de las funciones sociales y religiosas, al pasar la iniciación de los guerreros por una ficticia muerte (WALTER 1992, p. 15).

Sí an Bhrú, New Grange, Dolmen de Corredor (Foto A. Pena) 2011

Sí an Bhrú, New Grange, Dolmen de Corredor (Foto A. Pena) 2011

O Neolítico Atlântico Europeu é plenamente nosso horizonte e referente cultural, na medida em que o podem ser conceitos ainda artísticos e sociopolíticos internacionais como o Gótico, como o Renascimento ou como o Romantismo. José María BELLO DIÉGUEZ, Fernando Javier COSTA GOBERNA e Antonio da PEÑA SANTOS, cheios de razão, advertiram-me  sobre o perigo que implica o uso do meu método comparativo quando este procede de alheios contextos culturais (34), mas não devem se preocupar pelo que a nós se refere, pois não é esse meu caso,  me mantendo eu sempre na senda do Complexo Cultural Atlântico [E CELTA, MEUS CAROS COLEGAS, CELTA DA EUROPA ATLÂNTICA!!!! E NO BERÇO DOS CELTAS, MAU QUE LHE PESE A ALGUM CELTOFOBOBO], ao que, bem que a cada vez menos, ainda pertencemos.

El Neolítico Atlântico Europeo es plenamente nuestro horizonte y referente cultural, en la medida en que lo pueden ser conceptos aún artísticos y sociopolíticos internacionale, como el Gótico, como el Renascimento o como el Romanticismo. José María BELLO DIÉGUEZ, Fernando Javier COSTA GOBERNA y Antonio de la PEÑA SANTOS, llenos de razón, me advirtieron sobre el peligro que implica el uso de mi método comparativo cuando este procede de ajenos contextos culturales (34), pero no deben preocuparse por lo que a nosotros se refiere, pues no es ese mi caso, manteniéndome yo siempre en la senda del complejo Cultural Atlântico [Y CELTA, MIS CAROS COMPAÑEROS, CELTA!!!! Y EN La CUNA DE Los CELTAS DE La EUROPA ATLÁNTICA, MAL QUE LE PESE A ALGUNO], al que, bien que cada vez menos, aún pertenecemos.

Em 1850 Wilhem SCHWARTZ (35) surpreendeu-se ao constatar o amplo alcance e a universal extensão do tema sobre a Caça Selvagem entre os povos indo-europeus e sete anos depois, Franz Xaver von SCHÖNWERTH (36), relacionando a enorme difusão,  em longitude e latitude, do tema com as invasões Arias, seguindo a pauta interpretativa dos mitólogos lingüistas (37), creu de boa fé – e, segundo parece, só teria equivocado a direção das setas -ao fixar o epicentro na Alemanha, ou em qualquer caso na Europa Central, e não onde o tinha que fixar: na Costa Atlânticas de Ibéria, com seu eixo em Gallaecia-, segundo estabelece hoje a dinâmica e o atual estado dos conhecimentos- contemplar o fóssil diretor da grande migração.

En 1850 Wilhem SCHWARTZ (35) se sorprendió constatando el amplio alcance y la universal extensión del tema sobre la caza salvaje entre los pueblos indoeuropeos y siete años después Franz Xaver von SCHÖNWERTH (36),relacionando la enorme difusión, en longitud y latitud, del tema con las invasiones arias, siguiendo la pauta interpretativa de los mitólogos lingüistas (37), creyó de buena fe – y, según parece sólo habría equivocado la dirección de las flechas, al fijar el punto de partida en Alemania, o en cualquier caso en Europa Central, y no dónde acaso lo tendría que fijar, en las Costas Atlánticas de Iberia – con su epicentro en Gallaecia- ,según establece ahora la dinámica de poblaciones y el estado actual de nuestros conocimientos- contemplar el fósil director de la gran migración.

O enorme ensanchamento -dizia eu em 2004- geográfico dos estudos, e estudiosos do tema, fez que já faz dois séculos muitas autópsias, “visões”, e autores da Caça Selvagem reparassem nas formidáveis possibilidades “arqueológicas” da trama no cenário da Urheimat, e a generalizada vigência do modelo ou dogma invasionista estabelecido [ontem] pela Lingüística e a Mitologia comparadas, [hoje, no presente estado de nossos conhecimentos, pela Genética e clinas da dinâmica de populações]. Cedo Ludwig VENIGER, 201-47 (38), demonstrando a antiguidade do motivo da Caça Selvagem, por sua extensão na geografia da Europa indo-européia, desbordaria com ampla base o terreno do germânico faz quase cem anos. Suas idéias viveram longo tempo alheias a outras varas de medir – e  residualmente vivem alimentando no albor do século XXI, na Galiza o lume invasionista -.

El enorme ensanchamiento -decía yo en 2004- geográfico de los estudios y estudiosos del tema hizo que ya hace dos siglos muchas autopsias, “visiones”, y autores de la Caza Salvaje reparararan en las formidables posibilidades “arqueológicas” de la trama en el escenario de la Urheimat y la generalizada vigencia del modelo o dogma invasionista establecido [ayer] por la Lingüística y la Mitología comparadas, [hoy, en el presente estado de nuestros conocimientos, por la Genética y las clinas de la dinámica de poblaciones]. Pronto Ludwig VENIGER, 201-47 (38), demostrando la antigüedad del motivo de la Caza Salvaje, por su extensión en la geografía de la Europa indoeuropea, desbordaría con muy centrada y amplia base el terreno de lo germánico hace casi cien años. Sus ideas vivieron largo tiempo ajenas a otras varas de medir – y aún residualmente viven en el albor del siglo XXI, alimentando en Galicia la llama invasionista -.

Ladeando outras visões possivelmente não menos felizes, estabeleceremos como sem necessidade dum recurso invasionista, ao menos próximo, a extensão e difusão do tema se poderia explicar perfeitamente de forma acumulativa, e ainda osmótica, como introduzindo gizes em um frasco cheio de tinta, isso sim, sobre prévio um substrato Neolítico comum, com toda segurança já plenamente indo-europeu, ou – quem queiram prefixo escolham o que mais gostem- Proto-Celta ou Pré-Celta]. Ainda que não chegaram a se publicar estas idéias ata o ano 2004, as tinha exposto no ano 1999 com motivo dum congresso internacional sobre os Celtas organizado pela Universidade da Corunha baixo o epígrafe “Trânsito Vertical e Trânsito Horizontal”.

Ladeando otras visiones posiblemente no menos felices, estableceremos cómo sin necesidad de un recurso invasionista, al menos próximo, la extensión y difusión del tema se podría explicar perfectamente de forma acumulativa, y aun osmótica, como introduciendo tizas en un frasco lleno de tinta, eso si sobre un substrato Neolítico común con toda seguridad ya plenamente indoeuropeo, escojan el prefijo que más les guste: proto-, pre- Celta]. Aunque no llegaron a publicarse, estas ideas, bajo el epígrafe “Tránsito Vertical y Tránsito Horizontal”, las habíamos expuesto en el año 1999 con motivo de un congreso internacional sobre los Celtas organizado por la Universidad de La Coruña.

MOUROS, ANÕES, GIGANTES, SELVAGEM CAÇA MOUROS, ENANOS, GIGANTES, SALVAJE CAZA

Lenda de Eiravedra por Eva Merlán Bollaín (c) Eva Merlán. Desencanto dunha [A]Moura convertida em serpe

Lenda de Eiravedra por Eva Merlán Bollaín (c) Eva Merlán. Desencanto dunha [A]Moura convertida em serpe

Provavelmente identifiquei (2004) pela primeira vez na Arqueologia Européia o tema da Caça Selvagem com as cenas representadas nas câmeras dolmênicas Atlânticas de Espanha e de Portugal, veremos reiterar-se o motivo nos petróglifos do mobiliário e imobiliário Atlântico do Bronze Antigo e Médio, e continuar na plástica Atlântica da Idade do ferro -no Caldeiro de Gundestrup achado na Dinamarca mas de contidos e fatura celta, no lusitano carro votivo de Mérida, em multidão de estelas funerarias, sinaladamente galaico romanas, etc. etc.-, e já com contribua factográfica (39) na Literatura Européia Medieval. Convém assinalar como mostra do alcance do poderoso instrumento da Etnografia Comparada, que especializados também em trânsitos horizontais, e estreitamente consubstanciais com esse fantasmal exército, estão nossos Lares Viales, estudados por Fernando ACUÑA CASTROVIEJO em uns papéis dos que somos devidores (40).

Probablemente identificaremos por primera vez en la arqueología Europea el tema de la Caza Salvaje con las escenas representadas en las cámaras dolménicas Atlánticas de España y de Portugal, veremos reiterarse el motivo en los petroglifos del mobiliario e inmobiliario Atlánticos del Bronce Antiguo y Medio, para continuar en la plástica Atlántica de la Edad del hierro, en el caldero de Gundestrup hallado en Dinamarca pero de factura celta, en el carro votivo de Mérida, en multitud de estelas funerarias, señaladamente galaico romanas, etc. etc., y ya con aporte factográfico (39) en la Literatura Europea Medieval. Conviene señalar ahora como muestra del alcance del poderoso instrumento de la etnografía comparada, que especializados también en tránsitos horizontales, y estrechamente consubstanciales con ese fantasmal ejército, están nuestros Lares Viales, estudiados por Fernando ACUÑA CASTROVIEJO en unos papeles de los que somos deudores (40).

MOUROS

Família de Mouros em sua subterrânea residência. Por Eva Merlán Bollaín. Contos e Lendas de Trasancos. Magnífico livro e ilustrações que tive a honra de prologar- (c)Eva Merlán

Família de Mouros em sua subterrânea residência. Por Eva Merlán Bollaín. Contos e Lendas de Trasancos. Magnífico livro e ilustrações que tive a honra de prologar- (c) Eva Merlán

A voz Os Mouros (41), céltica, [[A]Moura poderia significar  “The inhabitant of the under-sea world”. Following Koch:  cf. tartessian *omuŕika*[ [J.16.2] < *u(p)omorikā ‘the under-sea world’, cf. Gaulish Aremorica ‘the land by the sea’, Welsh arfor-dir ‘coast’. [J. T. COCH ActPal = PalHisp 9, 343]], designando a seres míticos similares aos “elfos de Tolkien”, gente imortal, belíssima, de pele clara e cabelos de ouro, seres ‘élficos’ ou feéricos de bom porte, com jóias e roupa de grande valia, não se pode traduzir por “mouros africanos” nem muito menos por “negros” (42). Os Mouros galegos, galeses e bretões, sem relação genética nenhuma com os mouros africanos, muslimes que ocuparam Al Ándalus, “são donos dos tesouros da Galiza”, de fabulosas jóias e pedras preciosas, sendo inclusive de ouro até os jugos de seus bois, as guarnições  de seus arreios e seus aperos de lavrança, um ouro que sacam de vez em quando ao sol, a assolhar, sobretudo as Mouras, talvez para que este metal conserve seu perfeito brilho.

Com sua esbeltez e sua formosura, os mouros são também gente poderosíssima. Entram ou surgem a vontade do Outro Mundo, mas só se deixam entrever por certas pessoas, saem a comprar aos mercados das aldeias ou aparecem nos pórticos de suas segredas entradas ao Outro Mundo [a fonte, a pena ou rocha, a anta, etc]; ainda que disponham baixo terra de seu próprio gando e de cultivos traficam com os camponeses lhes comprando a hiperbólico preço animais e mercadorias a condição de que se mantenha em silêncio este intercâmbio, castigando com crueldade, usualmente com a cegueira, aos delatores.

Possuindo maravilhosos poderes mágicos e descomunal força os feéricos seres deslocam montanhas, dum a outro lado, sem nenhum esforço. Os Mouros transfiguram também a seu desejo a pessoas e animais […].

La voz Os Mouros (41), posiblemente de origen céltico, designando a seres míticos similares a los “elfos de Tolkien”, gente inmortal, bellísima, de piel clara y cabellos de oro, seres élficos o feéricos de buen porte, con joyas y ropa de gran valía, no se puede traducir por “moros” ni mucho menos por “negros” (42). Los mouros gallegos, galeses y bretones, sin relación genética ninguna con los moros africanos que ocuparon Al Andalus, “son dueños de los tesoros de Galicia”, de fabulosas joyas y piedras preciosas, siendo incluso de oro hasta los yugos de sus bueyes, las guarniciones de sus monturas y sus aperos de labranza, un oro que sacan de vez en cuando al sol, a “asollar”, sobre todo las mouras, tal vez para que este metal conserve su perfecto brillo.

Con su esbeltez y su hermosura, los mouros son gente poderosísima. Entran o surgen a voluntad del Otro Mundo, pero sólo se dejan entrever por ciertas personas, salen a comprar a los mercados de las aldeas o aparecen en los pórticos de sus entradas al Otro Mundo aunque dispongan bajo tierra de su propio ganado y de cultivos, trafican con los campesinos comprándoles a hiperbólico precio animales y mercadurías a condición de que se mantenga en silencio este intercambio, castigando con crueldad, usualmente con la ceguera, a los delatores.

Poseyendo maravillosos poderes mágicos y una descomunal fuerza que les permite desplazar montañas de un lado a otro sin ningún esfuerzo, estos seres feéricos transfiguran a su antojo a personas o animales, merced a un especial poder […].

As I think, A Moura would not be the correct form. Possibly, the voice comes – as J. T. Koch saw it in the so-called Tartessian:

And this is the case here. Probably, from Omórika > Amorika > *Amora, meaning “The Lady inhabitant of the “Other World under the Sea” surely an aspect of the Celtic Mater. Passing our Celtic patrimonial voice: “AMora”, ex corruptione linguae, to “A Moura”; maintaining when its sense was lost,  the Galician folklore, her leucodermic ‘Elfic being’ characteristic aspect.

*MORO > MOURO por coincidir, seguramente, a voz Celta A MORA, O MORO, con a voz castelán homónima para o muslime.

ANÕES E GIGANTES

Fonte da [A]Moura, por Sor Demetria (2004)

Fonte da [A]Moura, por Sor Demétria (2004)

Contrastando com as mais preteridas histórias nas que são protagonistas nossos míticos anões e gigantes, os contos dos Mouros (43) parecem exercer um monopólio na mitologia popular galega. Este fato poderia fazer-nos pensar, pese à abundância de relatos, que os pequenos, deformes, ou multiformes, povoadores do subsolo são menos importantes que os Mouros; que justifica menor distinção a desproporcionada corpulência discorde com a clara beleza dos Mouros, e as gráceis e gentis maneiras, contrapostas aos ásperos modais e inquietante presença física de anões e gigantes. Sobre os gigantes relatam os fístores –nome que recebem nas aldeias os “conta contos” (*fili-s-, possivelmente com sufixo latino -tor)-, longas fábulas nas noites de inverno e são descritos na Galiza em diversas histórias:

En contraste con las más preteridas historias en las que son protagonistas nuestros míticos enanos y gigantes, los cuentos de los mouros (43) parecen ejercer un monopolio en la mitología popular gallega. Este hecho podría hacernos pensar, pese a la abundancia de relatos, que los pequeños y deformes, o multiformes, pobladores del subsuelo gallego son menos importantes que los mouros, pues sin duda justifica una menor distinción la desproporcionada corpulencia de enanos y gigantes discorde con la clara belleza de los mouros, y las gráciles y gentiles maneras de estos seres contrapuestas a los rudos modales e inquietante presencia física de aquéllos. Sobre los gigantes los fístores, nombre que reciben en las aldeas los “cuenta cuentos” (*fili-s–  posiblemente con sufijo latino -tor) relatan largas fábulas en las noches de invierno y son descritos en Galicia en diversas historias:

O MOURO GAITEIRO

Gaiteiro da Pena Molexa. Detalhe por Carlos Alfonzo (ex A. Pena) para Caminhos Milenarios

Gaiteiro da Pena Molexa. Detalhe por Carlos Alfonzo (ex A. Pena) para Caminhos Milenários

Na croa (castro) de Santa Cristina de Lobeira uma mulher que apascentava a suas ovelhas levava um cãozinho com um cascavel, que começou a correr de acima abaixo pela “croa”, se meteu por uma porta e passados três dias foi a sair no rio da Lima, por embaixo de Banhos de Bande. Quando se meteu, a mulher se pôs a olhar pelo buraco, e viu a um gaiteiro (44) e [a] uns gigantes (45) que estavam dançando.

GIGANTES DO FIM DO MUNDO

Os quatro ginetes do Apocalipsis por Alberto Durero ca. 1497

Os quatro ginetes do Apocalipsis por Alberto Durero ca. 1497

RISCO menciona gigantes relacionados com vários relatos do Fim do Mundo:

De Nocelo do Val procede a notícia seguinte: No Fim do Mundo se ouvirá um estrondo aterrador e sairão de embaixo da Terra uns homens montados a cavalo de imensa estatura (exatamente vinte e cinco quartas) os quais calcarão e passaram a faca a toda a gente em batalha campal enquanto dizem: já que dantes estivestes acima de nós agora estareis embaixo […]. No centro da terra existe um mundo bem mais grande e mais formoso que este mundo que habitamos. Nele vivem homens de grande estatura e mulheres cruéis que não querendo dar o peito a seus filhos os atiram a um monte, onde vivem comendo ervas. O Anticristo tem de nascer desta linhagem. Sairá ao mundo pela boca de um vulcão que há na orla do Tejo, e se criará alimentando dos peixes do rio (46).

En la croa (castro) de Santa Cristina de Lobeira una mujer que apacentaba a sus ovejas llevaba un perrito con un cascabel, que empezó a correr de arriba abajo por la “croa”, se metió por una puerta y pasados tres días fue a salir en el río de A Limia, por debajo de Baños de Bande. Cuando se metió, la mujer se puso a mirar por el agujero, y vio a un gaitero (44) y [a] unos gigantes (45) que estaban bailando”.

RISCO menciona gigantes relacionados con varios relatos del Fin del Mundo: “De Nocelo do Val procede la noticia siguiente: En el Fin del Mundo se oirá un estruendo aterrador y saldrán de debajo de la Tierra unos hombres montados a caballo de inmensa estatura (exactamente veinticinco cuartas) los cuales pisarán y acuchillarán a toda la gente en batalla campal mientras dicen: ya que antes estuvisteis por encima de nosotros ahora estaréis debajo […]. En el centro de la tierra existe un mundo mucho más grande y más hermoso que este mundo que habitamos. En él viven hombres de gran estatura y mujeres crueles que no queriendo dar el pecho a sus hijos los echan a un monte, donde viven comiendo hierbas. El Anticristo ha de nacer de este linaje. Saldrá al mundo por la boca de un volcán que hay en la orilla del Tajo, y se criará alimentándose de los peces del río” (46).

RUDOS ANÕES

Caça Selvagem na Porta do Paraíso [Azabacheria] da Catedral de Santiago. Pelo Mestre Estevam. Hoje está na Porta de Praterias, despropriada de seu programa iconográfico original.

Caça Selvagem na Porta do Paraíso [Azabacheria] da Catedral de Santiago. Pelo Mestre Estevam. Hoje está na Porta de Praterias, despropriada de seu programa iconográfico original.

A Caça Selvagem aparece usualmente relacionada com os estranhos seres anões, generosos, hospitalários e humoristas, mas de instável euforia, rudos e feios. Têm estes corpulentos hominhos em nosso mundo indo-europeu fama de trabalhadores, virtude que o povo galego estima em extremo, os enriquecendo de forma exagerada seu trabalho subterrâneo consistente em explodir os auríferos e argênteos filões. Não é raro que ao minar as terras os anões causem moléstias ou problemas aos camponeses do mundo superior agrietando o solo ou provocando o afundamento das casas.

Na Mina da Rodela, em Couso de Avião, há um castro, e ali era onde os anões guardavam o ouro em saquetes e o iam lavar ao rio. Em Canabal, na parte plana do Val de Lemos, há um monte chamado o Cotarro que tem a forma de um montão de centeio. No subsolo deste monte ‘dizem que há uns antigos habitantes anões, cujo trabalho é ir enchendo cubas de prata, porque do outro lado do monte acham que há um filão de dito mineral. Estes anões têm muitos subterrâneos que se estendem a 200 metros à redonda, e quando alguma cabra cai, supõem que é devido a que eles vão cavando por abaixo. Estes anões têm que sair das grutas sem que ninguém lhes veja, e se conta deles a história da rapariga roubada por deambular por onde ela os podia ver (47).

Os animais selvagens que povoam o mundo destes seres míticos sem comparação com os animais deste mundo, ao igual que seus animais domésticos, são também facilmente reconhecíveis pelos seus sobrenaturais portes, belos pelames e esquisitas cores.

La Caza Salvaje aparece usualmente relacionada con los extraños seres enanos, bonachones, hospitalarios y humoristas, pero de inestable euforia, rudos y feos. Tienen estos corpulentos hombrecillos en nuestro mundo indoeuropeo fama de trabajadores, virtud que el pueblo gallego estima en extremo, enriqueciéndolos de forma exagerada su trabajo subterráneo consistente en explotar los auríferos y argénteos filones. No es raro que al minar las tierras los enanos causen molestias o problemas a los campesinos del mundo superior agrietando el suelo o provocando el hundimiento de las casas.

En la Mina de la Rodela, en Couso de Avión, hay un castro, y allí era donde los enanos guardaban el oro en saquetes y lo iban a lavar al río. En Canabal, en la parte llana del Val de Lemos, hay un monte llamado el Cotarro que tiene la forma de un montón de centeno. En el subsuelo de este monte ‘dicen que hay unos antiguos habitantes enanos, cuyo trabajo es ir llenando cubas de plata, porque del otro lado del monte creen que hay un filón de dicho mineral. Estos enanos tienen muchos subterráneos que se extienden a 200 metros a la redonda, y cuando alguna cabra cae, suponen que es debido a que ellos van cavando por abajo. Estos enanos tienen que salir de las cuevas sin que nadie les vea, y se cuenta de ellos la historia de la muchacha robada por deambular por donde ella los podía ver (47).

Los animales salvajes que pueblan el mundo de estos seres míticos sin parangón con los animales de este mundo, al igual que sus animales domésticos, son también fácilmente reconocibles por sus sobrenaturales portes, bellos pelajes y estaños colores.

Pwill caça um sobrenatural cervo

Pwill caça um sobrenatural cervo. In http://www.donaldcorrell.com/mabinogn/pwyll.html

Y MABINOGI

A chamada “Primeira Rama” de Y MABINOGI toma seu nome de Pwyll Pendeuic Dyfed ou Pendfvig Dyfet, “príncipe de Dyfed”, território compreensivo de sete comarcas ao sudoeste do País de Gales. Começa cando Pwyll (soa algo bem como “pug” com gheada galega), príncipe de Dyfed, depois de alçar nos bosques de Glyn Cuch uma presa de caça surgida do Além, o Outro Mundo, peça (48) levantada por Arawn, rei do Annwfn “O Além”, muito viltado e desonrado pelo seu envergonhado comportamento, decide como compensação lhe prestar a este ajuda contra seu rival Hafgan (49).

Imitando Pwyll a forma de Arawn , entra conduzido por este no reino de Annwfn, O Além (50), passando o ano inteiro governando com justiça e vivendo em castidade com a esposa de Arawn, que ignorante da mudança, e sem suspeitar nada, se maravilha da estranha conduta conjugal do que crê seu esposo. Esgotado o prazo, ao cabo de um ano e em um dia, Pwyll, restaurando para Arawn a unidade do reino do Além, ou Sídhe, cumpre sua promessa e derrota em combate singular a Hafgan fazendo-se merecedor por suas façanhas duma alcunha (51): “Pena (Cabeça) de Annwfn”.

Os Mabinogi não se reduzem a um inocente compilatório de contos e lendas populares, são relatos, temas  melusinos, criados para legitimar a imemorial e pacífica possessão da Terra pela linhagem galesa soberana: a aventura de Pwyll é em palavras de Katherine McKENNA “um relato essencialmente construído sobre o mito da Soberania mas com uma mensagem facilmente inteligível e exemplarizante para os governantes galeses do período de sua redação” (52). A gesta de Pwyll é uma história de muita ajuda a essência do promptemada Caça Selvagem, para aceder ao significado e intenção de alguns de nossos petróglifos e Representações Prehistóricas com Cenas de Caça no Noroeste Peninsular.

La llamada  “Primera Rama” de Y MABINOGI toma su nombre de Pwyll Pendfvig Dyfet, “príncipe de Dyfed”, territorio comprensivo de siete comarcas al suroeste del País de Gales. Comienza como Pwyll (suena algo así como “pug” con geada gallega), príncipe de Dyfed, deshonrado por su comportamiento vergonzoso tras alzarle en los bosques de Glyn Cuch una presa de caza surgida del Más Allá (48) levantada por Arawn, rey del Otro Mundo, Annwfn acuerda como compensación prestarle a éste ayuda contra su rival Hafgan (49). Tomando Pwyll la forma de Arawn y conducido por éste, entra en el reino de Annwfn, el Otro Mundo (50) pasando el año entero gobernando justamente y viviendo en castidad con la esposa de Arawn que ignorante del cambio y sin sospechar nada se maravilla de la extraña conducta conyugal del que cree su esposo. Agotado el plazo, al cabo de un año y un día, Pwyll, restaurando para Arawn la unidad del reino del Mas Allá, cumple su promesa y derrota en combate singular a Hafgan haciéndose merecedor por sus hazañas de un sobrenombre (51): “Cabeza de Annwfn”. Los Mabinogi no se reducen a una compilación inocente de cuentos y leyenda populares galeses, son relatos orientados para legitimar como en los temas melusinos un linaje soberano, la aventura de Pwyll es en palabras de Katherine McKENNA “un relato esencialmente construido sobre el mito de la soberanía pero con un mensaje fácilmente inteligible y ejemplarizante para los gobernantes galeses del período de su redacción” (52). La gesta de Pwyll es una historia que nos sirve de mucha ayuda para determinar el promptema que aproximándonos al sentido de las representaciones prehistóricas con escenas de caza en el Noroeste peninsular podría revelarnos acaso el significado e intención de algunos de nuestros petroglifos.

HERLA KING, REI HERLA

Ainda que o primeiro relato da Caça Selvagem na Europa Medieval talvez o seja o encontro de Pwyll e Arawn , e a entrada em Anwm no primeiro ramo da história galesa dos Mabinogui, se consideram possivelmente as mais antigas (53) narrações do tema as histórias de Herla, mencionadas de Orderic Vidal e por Gautier Map. Este último refere-no-la assim:

Um anão depois de assistir aos casamentos do rei Herla convida-lhe depois a seus próprios casamentos dentro de seu reino, uma caverna (54). Cobertos de presentes, Herla e seu séquito despedem-se do anão que lhes entrega um pequeno cão e lhes pede que enquanto não tenha saltado o animal não ponham pé a terra baixo a luz do sol. O cão não salta jamais e Herla prossegue suas rondas aloucadas com seus homens, e com esta tropa fantástica que se chama Herlatingui (De Nuguis Curialium I, 11).

O Rei HERLA, como nosso  Trezenzonio ou  Santo Amaro, com origem antiga, se lhe supondo rei dos Britãos, relato que forma hoje parte dos contos e lendas do país de Gales, foi um conto popular da Idade Média. Restaurados, ou recompostos fragmentariamente em alguns casos, geralmente com extremado rigor, pelos mitólogos comparatistas do século XIX ou do XX, como têm feito entre nós os irmãos CARRÉ ALVARELLOS, os contos populares não têm desaparecido nunca dos Países Celtas, nos referindo às vezes com muito detalhe velhas histórias.

Aunque el primer relato de la Caza Salvaje en la Europa Medieval tal vez lo sea el encuentro de  Pwill y Arawn y la entrada en Anwfn en la primera rama de la historia galesa de Los Mabinogui, se consideran posiblemente las más antiguas (53) narraciones de la Caza Salvaje las historias mencionadas de Orderic Vidal y las de Gautier Map. Este último nos la refiere así:

Un enano tras asistir a las bodas del rey Herla le invita luego a sus propias bodas dentro de su reino, una caverna (54). Cubiertos de regalos, Herla y su séquito se despiden del enano que les entrega un pequeño perro y les pide que mientras no haya saltado el animal no pongan pie a tierra bajo la luz del sol. El perro no salta jamás y Herla prosigue sus rondas alocadas con sus hombres, y con esta tropa fantástica que se llama Herlatingui (De nuguis curialium I, 11)

. El Rey HERLA, como nuestro Trezenzonio o San Amaro, con origen antiguo, suponiéndosele rey de los Britones, relato que forma hoy parte de los cuentos y leyendas del país de Gales, fue un cuento popular de la Edad Media. Restaurados, o recompuestos fragmentariamente en algunos casos, generalmente con extremado rigor, por los mitólogos comparatistas del siglo XIX o del XX, como han hecho entre nosotros los hermanos CARRÉ ALVARELLOS, los cuentos populares no han desaparecido nunca de los países llamados celtas, refiriéndonos a veces con mucho detalle viejas historias.

Promtema do Labirinto e da Caça Selvagem segundo André Pena

Promtema do Labirinto e da Caça Selvagem. As tres imagens numeradas com labirintos, de Tintagel, Valcamónica, e Suécia, são da revista “Muy Interesante”.  O Além está baixo terra e baixo o mar. Os peixes são pois habitantes do Além, do Outro Mundo, do lugar da Mourindade. Assim os pescadores nórdicos constroem hoje efêmeros labirintos com pedrinhas que percorrem logo para sair ao mar sem perigo. O último cavalo em sair do Além leva um labirinto para proteger os cavaleiros no retorno do Outro Mundo, nesta particular versão estrusca de Tragiatela do tema da Caça Selvagem por mim identificada [os Etruscos são vizinhos dos Celtas], o labirinto sela a entrada ilhando ambos os dous Mundos. Esta é ao meu modo de ver a função dos labirintos nos petróglifos galegos e atlânticos. ” Um anão trás assistir às vodas do rei Herla convida-o logo às suas próprias vodas dentro do seu reino, uma caverna. Cobertos de agasalhos, Herla e o seu séquito despedem do anão que lhes entrega um pequeno cão e pede-lhes que enquanto não salte o animal não ponham pé a terra baixo a luz do sol. O cão não salta jamais [conserten no pequeno cão sentado na grupa do cavalo no desenvolvimento do motivo decorativo central do copo etrusco, a esquerda] e Herla prossegue os seus turnos aloucados com os seus homens, e com esta tropa fantástica que se chama Herlatingui (De nuguis curialium I, 11)”. 

SOBRENATURAL ENCONTRO NO BOSQUE

Certa tarde, após duras jornadas de cavalgada na espessura do grande bosque milenário de seu reino, Herla, o sábio rei dos Britões, deixou a seus homens e retirou-se a descasar em um claro entre as velhas árvores. Dormitava quando o crepitar de algo que passava entre as árvores lhe acordou. Instintivamente levou sua mão à espada, e foi surpreendido por um aparecimento certamente estranho. No claro se adentrava um grande bode, sobre o que se sentava um hominho não maior que um menino, mas de grande corpulência; tinha seus músculos exageradamente desenvolvidos e uns enormes pés. Seu tosco e velho rosto luzia uma espessa e hirta barba.

Cierta tarde, después de duras jornadas de cabalgada en la espesura del gran bosque milenario de su reino, Herla, el sabio rey de los Britones, dejó a sus hombres y se retiró a descasar en un claro entre los viejos árboles. Dormitaba cuando el crepitar de algo que pasaba entre los árboles le despertó. Instintivamente llevó su mano a la espada, y fue sorprendido por una aparición ciertamente extraña. En el claro se adentraba un gran chivo, sobre el que se sentaba un hombrecillo no más grande que un niño, pero de gran corpulencia; tenía sus músculos exageradamente desarrollados y unos enormes pies. Su tosco y viejo rostro lucía una espesa e hirsuta barba.

[ADDECET EXPLANATIO: uma coisa é a aturdida interpretatio medieval do conto e outra coisa bem diferente, como mostra o promptema, o é no imaginário cavaleiresco Celto Atlântico da Idade do Bronze ou a Idade do Ferro, a grande oportunidade de se fazer de ouro, que pelo seu fortuito encontro com um anão – em realidade com o rei dos anões ao que surpreendeu saindo a passear do Outro Mundo, ao Mundo dos homens- tinha Herla. Não é necessário explicar que como sabe todo mundo os anões são donos de imensas riquezas; alguns sabem também que os anões são bastante avaros, vamos, que o tio do Pato Donald, Uncle Scrooge comparado com os anões esses é um despitorrado. O que cecais ninguém sabe, até ler este promptema, é que o rei Herla olhando no encontro uma oportunidade de ouro, nunca melhor dito, ideou e argalhou um ‘ótimo’ plano para aliviar ao anão de parte dos seus tesouros. Não me cabe dúvida que foi Herla, descansando no claro da floresta, comendo e bebendo, quem convidou ao anão, que aceitou comer e beber -o convite selava um pacto de amizade- sem suspeitar mau engano. Mas o convite estava envenenado, Herla pretendia convidar ao anõe a seu casamento, que se visse obrigado a aceitar. Qualquer Celta, mesmo sem filtro, sabe que inda sendo de natureza poupadora e tacanha, os anões e leprechauns, são pródigos agasalhando os amigos. Herla cometeu um erro de calculo crendo-se mais inteligente que o anão. O anão preparou sua vingança: consentiu em assistir ao casamento de Herla… a condição de que Herla assistisse depois o seu. Não há inimigo pequeno]

MÚTUA OBRIGAÇÃO. MUTUA OBLIGACIÓN

Deteve-se sorrindo ante o rei e disse-lhe: “Tenho ouvido falar de vossa sabedoria e justiça como Rei, eu sou rei de meu próprio reino e gostaria de pactuar um compromisso com vos. Se vos me dais o gosto de convidar a vosso casamento eu por minha parte vos convidarei ao meu”, lhe oferecendo a seguir ao rei um corno de bronze de maravilhosa lavra e lhe convidando a beber. O rei vacilou por um momento considerando a conveniência de aceitar um pacto com O Além, mas aceitou o corno e bebendo apressou até o fundo seu conteúdo, depois do qual o anão se despediu e desapareceu rapidamente.

Se detuvo sonriendo ante el rey y le dijo: “He oído hablar de vuestra sabiduría y justicia como Rey, yo soy rey de mi propio reino y me gustaría pactar un compromiso con vos. Si vos me dais el gusto de invitarme a vuestra boda yo por mi parte os invitaré a la mía”, ofreciéndole a continuación al rey un cuerno de bronce de maravillosa labra e invitándole a beber. El rey vaciló por un momento considerando la conveniencia de aceptar un pacto con el Otro Mundo, pero aceptó el cuerno y bebiendo apuró hasta el fondo su contenido, tras lo cual el enano se despidió y desapareció rápidamente.

PAGAMENTO BILATERAL DA DÍVIDA PAGO BILATERAL DE LA DEUDA

Ao ano seguinte o rei tomou esposa, e no dia de seu casamento quando todos os convidados se achavam dispostos para o banquete no salão real, nas grandes portas de roble ressoou uma chamada de corno depois da que entrou uma hoste de anões portando ricos presentes, copas de ouro, cornos de extraordinária lavra, cadeiras de madeira lavrada com intrincados desenhos, e muitos outros presentes de considerável valor. A festa foi esplendorosa, as viandas e o vinho que o hóspede anão tinha trazido nunca pareciam se esgotar, no ponto de que as reservas do castelo mal se tinham sido tocadas. Ao final da noite os anões marcharam-se e o rei dos anões recordou-lhe a Herla seu pacto e mútua promessa. Ao ano de sua noite de casamento, o rei recebeu uns heraldos de seu amigo do Além, “Otro Mundo”. Reunindo a seus melhores cavaleiros, e grande abundância de nupciais presentes, partiu para o perigoso país no que poucos homens se ousaram aventurar.

Al año siguiente el rey tomó esposa, y el día de su boda cuando todos los invitados se hallaban dispuestos para el banquete en el salón real, en las grandes puertas de roble resonó una llamada tras la que entró una hueste de enanos portando ricos presentes, copas de oro, cuernos de exquisita labra, sillas de madera labrada con intrincados diseños, y muchos otros regalos de considerable valor. La fiesta fue esplendorosa, las viandas y el vino que el huésped enano había traído nunca parecían agotarse, al punto de que las reservas del castillo apenas sí habían sido tocadas. Al final de la noche los enanos se marcharon y el rey de los enanos le recordó a Herla su pacto y mutua promesa. Al año de su noche de boda, el rey recibió unos heraldos de su amigo del Otro mundo. Reuniendo a sus mejores caballeros, y gran abundancia de nupciales presentes, partió para el peligroso país en el que pocos hombres se osaron aventurar.

CAMINHO DO ALÉM E APERTURA DA PORTA

Depois de viajar durante muitos dias por serpenteantes caminhos do denso bosque a procura do longínquo reino, finalmente chegaram a uma sólida e impenetrável parede de pedra. Quando ao pé da grande tapume estavam pensando como resolver essa dificuldade, se escutou um som como de um sino e se abriu um caminho no meio do pétreo muro, por cuja abertura passaram os cavaleiros se achando em uma grande gruta, alumiada por flameantes tochas dispostas nas paredes de arenisca a intervalos. Um passadiço conduzia desde a caverna até o mais profundo da terra. Guiados pela luminosidade das tochas seguiram-no por algum tempo até que lhes pareceu perceber o ruído de risos e o regozijo de uma festa, encontrando ao final do túnel ante uma gigantesca caverna resplandecida por milhares de fachuços (55) que, sem necessidade de combustível algum, pareciam arder como com luz própria. No centro da caverna alçava-se uma formidável mesa de roble, ante a que estavam sentados uma multidão de anões. Quando o rei Herla brindou os presentes de casamento ao rei dos anões começou a festa.

Tras viajar durante muchos días por serpenteantes senderos del denso bosque en pos del lejano reino, finalmente llegaron a un sólido farallón de piedra asperón. Cuando al pie del gran antepecho estaban pensando cómo solventar esa dificultad, se escuchó un sonido como el tañer de una campana y se abrió un camino en medio del farallón, por cuya abertura pasaron los caballeros hallándose en una gran cueva, iluminada por flameantes antorchas dispuestas en las paredes de arenisca a intervalos. Un pasadizo conducía desde la caverna hasta lo más profundo de la tierra. Guiados por la luminosidad de las antorchas lo siguieron por algún tiempo hasta que les pareció percibir el ruido de risas y el regocijo de una fiesta, encontrándose al final del túnel ante una gigantesca caverna resplandecida por millares de hachones (55) que, sin necesidad de combustible alguno, parecían arder como con luz propia. En el centro de la caverna se alzaba una formidable mesa de roble, ante la que estaban sentados una multitud de enanos. Cuando el rey Herla brindó los regalos de boda al rey de los enanos comenzó la fiesta.

RELATIVIDADE TEMPORAL NO ALÉM RELATIVIDAD TEMPORAL EN EL OTRO MUNDO

L'Oinochoe di Tagliatela

A história do rei Herla, ou, melhor dito, o ambiente sugerido pela história, pintada, segundo penso-o, no motivo central do oinochoe, “copo” etrusco de Tragliatella do 600 aC. quando os etruscos eram vizinhos dos celtas. Penso, pois eu também tenho direito a me equivocar, que a ação como numa banda desenhada transcorre em três partes diferenciadas, a esquerda se mostra o cavaleiro; no centro se desenvolve o tema “melusino”, explicitando se com muito detalhe a consumação do matrimonio com a *[A]Moura -Mater, “Deusa Mai”, encarnação da Soberania, que escolhe e legitima ao rei que vai reinar-, a esquerda se representa, segundo o penso, a saída do cavaleiro e seu séquito do Além, o primeiro com o cão no lombo do seu cavalo; o derradeiro em sair porta um labirinto atlântico [o motivo, sem dúvida de berço galego (Mogor) é, como mínimo calcolítico (ca. 3200 a.C.)], seguramente separando o mundo dos vivos da *Amórica, Além ou Outro Mundo. Penso (Pena 2004) que entorpecendo a entrada ou saída em ambas as direções, o labirinto cumpre eficaz função ilhante e protetora, assim os pescadores escandinavos empregam hoje estes labirintos propiciando bom tempo, sucesso na captura e, sobre tudo, proteção dos perigos do mar. A inscrição etrusca “troy” associa, também em muitos lugares e no atlântico, este labirintos á matéria de Troia. Fonte: GIGLIOLI, G. Q. “L’Oinochoe di Tragliatela” Studi Etruschi Vol. III, Tav. 26. Firenze 1929

Fazia já três dias que tinham partido ainda que o tempo lhes parecia ter passado em um instante. Ao final a companhia decidiu-se a marchar carregada de preciosos presentes que lhes deu o rei dos anões, um deles era um pequeno cão (56) vermelho como o sangue. O rei dos anões chamando privadamente ao rei Herla confiou-lhe que nunca mais poderia estar em seu mundo a salvo sobre o chão, e lhe rogando em vão que ficasse com ele, lhe explicou que até que os cãozinhos presenteados saltassem a terra nem sua pessoa nem seus homens poderiam desmontar.

Hacía ya tres días que habían partido aunque el tiempo les parecía haber pasado en un instante. Al final la compañía se decidió a marchar cargada de preciosos regalos que les dio el rey de los enanos, uno de ellos era un perrillo (56) rojo como la sangre. El rey de los enanos llamando privadamente al rey Herla le confió que nunca más podría estar en su mundo a salvo sobre el suelo, y rogándole en vano que se quedara con él, le explicó que hasta que los perrillos regalados saltaran a tierra ni su persona ni sus hombres podrían desmontar.

CATASTRÓFICAS CONSEQÜÊNCIAS  CATASTRÓFICAS CONSECUENCIAS

Chegando à áurea porta do Paraíso, sito no alto da picuda montanha da ilha atlántica, e não podendo entrar por sua condição de vivo, San Amaro, autorizado por São Pedro a o guichar pelo buraco da pechadura, mal o contemplou um momento. No entanto o que ele pensou que mal tinha sido um breve instante resultou ser quase um milênio em realidade. Portada da edicição da Vida de San Amaro por Juan de Junta. Burgos (1552, 3ªed.)

Chegando à áurea porta do Paraíso, sito no alto da picuda montanha da ilha atlántica, e não podendo entrar por sua condição de vivo, San Amaro, autorizado por São Pedro a o guichar pelo buraco da pechadura, mal o contemplou um momento. No entanto o que ele pensou que mal tinha sido um breve instante resultou ser quase um milênio em realidade. Portada da edicição da Vida de San Amaro por Juan de Junta. Burgos (1552, 3ªed.)

 

O rei agradeceu-lhe seu conselho e continuou seu caminho. Quando os ginetes saíram da gruta ao pé da parede de pedra lhes surpreendeu enormemente uma visão pouco familiar. Os campos cultivados tinham substituído aos grandes bosques e em vales onde dantes só tinha tido árvores se alçavam agora pequenas aldeias por todas partes. Ao ver a um idoso que de pé cuidando seu rebanho de ovelhas estava não longe de ali, o rei Herla se dirigindo para ele lhe perguntou se sabia onde estava o reino do rei Herla. Depois de um longo silêncio o idoso contestou-lhe: […]

El rey le agradeció su consejo y continuó su camino. Cuando los jinetes salieron de la cueva al pie del farallón les sorprendió enormemente una visión poco familiar. Los campos cultivados habían reemplazado a los grandes bosques y en valles donde antes sólo había habido árboles se alzaban ahora pequeñas aldeas por todas partes. Al ver a un anciano que de pie cuidando su rebaño de ovejas estaba no lejos de allí, el rey Herla dirigiéndose hacia él le preguntó si sabía dónde estaba el reino del rey Herla. Tras un largo silencio el anciano le contestó: […]

MILENÁRIO DESFASE  

Falando-lhe de forma estranha explicou-lhe que o reino do que falava o conhecia pela lenda ainda que tinha desaparecido fazia 300 anos, dantes de que os Saxões tivessem conquistado as terras. Contou-lhe como as histórias do lugar narravam que um rei tinha desaparecido, e como sua mulher tinha morrido buscando seu amor perdido.

Hablándole de forma extraña le explicó que el reino del que hablaba lo conocía por la leyenda aunque había desaparecido hacía 300 años, antes de que los Sajones hubieran conquistado las tierras. Le contó cómo las historias del lugar narraban que un rey había desaparecido, y cómo su mujer había muerto buscando su amor perdido.

PROTETORA AÇÃO DOS CAVALOS E DOS CÃES PROTECTORA ACCIÓN DE LOS CABALLOS Y DE LOS PERROS

Oinochoe etrusco de Tagliatella

Oinochoe etrusco de Tragliatella com (detalhe) de ilhantes cavalos, ilhante cão e labirinto. 600 a.C.

Enquanto alguns cavaleiros do rei trataram de desmontar, mas ao tocar o solo converteram-se instantaneamente em pó. Então o rei Herla ordenou a seus homens permanecer em suas selas até que os cãozinhos vermelhos como o sangue saltassem ao chão (57). Conta-se que o rei e seus homens ainda cavalgam pelo país até hoje esperando o momento no que os vermelhos cães saltem  e os devolvam a suas terras.

petroglifo de mogor

Sem dúvida a história não é muito diferente no primeiro labirinto arrastrado por um cavalo, o de Mogor, que, fechando a entrada ao Além, seguramente precede ao de Tragliatella em dois mil anos

Entretanto algunos caballeros del rey trataron de desmontar, pero al tocar el suelo se convirtieron instantáneamente en polvo. Entonces el rey Herla ordenó a sus hombres permanecer en sus sillas hasta que los perrillos rojos como la sangre saltaran al suelo (57). Se cuenta que el rey y sus hombres aún cabalgan por el país hasta hoy esperando el momento en el que los rojos perros salten al suelo y los devuelvan a sus tierras.

APLICAÇÃO ARQUEOLÓGICA DO PROMPTEMA APLICACIÓN ARQUEOLÓGICA DEL PROMPTEMA

Celebração do Corio do Magosto o Samhain no Castro de Vilasuso. O Val. Narón (Narão).Desenho de Carlos Alfonzo dirigido por A. Pena para o projeto Caminhos Milenários

Celebração do Corio do Magosto o Samhain no Castro de Vilasuso. O Val. Narón (Narão). Desenho de Carlos Alfonzo (2001) dirigido por A. Pena para o projeto Caminhos Milenários

O relato Gautier Mapp se enquadra em uma matéria que se recolhendo baixo o epígrafe da “Caça Selvagem”, a “Mesnada”, a “Herlatingui” ou a “Menie Hellequin”, com amplas variantes, ocupa na mitografia européia destacado lugar. A análise dos elementos contidos nesta matéria, primordialmente um discurso consistente em relatos ou histórias conservadas na literatura oral e escrita, ou em mascaradas representadas em antigos rituais que em muitos casos ainda vivem, como as celebrações infantis do Samhain ou de Todos os Santos, como os Carnavais, etc., igual que as representações plásticas da Pintura e da Escultura Européia, nos contribuem o rastro, o aroma e as andainas representando o caos e a conseguinte expulsão do inverno do *corio  indo-europeu, das licenciosas bandas de pantalhas e moços mascarados, que teriam originado os carnavais e ainda o teatro de arlequím na Europa, bem como também nossa Santa Companha ou Estadinha e a Sociedade do Urso [psvl. não do Osso, como se pensa]. Aos arqueólogos galegos as impressões destes excessos ou moinantadas interessam-nos sobremaneira: ao ter sido objeto de complexas e muito temporãs representações, em ocasiões pictóricas, nas grutas e nas câmeras dolmênicas, permitem-nos a elaboração do primeiro promptema deste motivo constitutivo do eixo central em nossos petróglifos cinegéticos do Calcolítico e ainda do Neolítico Final, com enorme persistência no tempo e sua aplicação interpretativa ao registro arqueológico.

El relato Gautier Mapp se encuadra en una materia que recogiéndose bajo el epígrafe de la “Caza Salvaje”, la “Mesnada”, la “Herlatingui” o la “Menie Hellequin”, con amplias variantes, ocupa en la mitografía europea destacado lugar. El análisis de los elementos contenidos en esta materia, primordialmente un discurso consistente en relatos o historias conservadas en la literatura oral y escrita, o en mascaradas representadas en antiguos rituales que en muchos casos todavía perviven, como las celebraciones infantiles del Samain o de Todos los Santos, como los Carnavales, etc., igual que las representaciones plásticas de la Pintura y de la Escultura Europea, nos aportan el rastro, el aroma y las andanzas escenificando el caos y la consiguiente expulsión del invierno del *corio indoeuropeo, de las licenciosas bandas de mozos enmascarados, que habrían originado los carnavales y aun el teatro de arlequín en Europa, así como también nuestra Santa Compaña y la Sociedade do Oso [posiblemente del oso, no del hueso]. A los arqueólogos gallegos las huellas de estos excesos o “moinantadas” nos interesan sobremanera: al haber sido objeto de complejas y muy tempranas representaciones, en ocasiones pictóricas, en las cuevas y en las cámaras dolménicas, nos permiten la elaboración del primer promptema de este motivo constitutivo del eje central en nuestros petroglifos cinegéticos del Calcolítico y aun del Neolítico Final, con enorme persistencia temporal y su aplicación interpretativa al registro arqueológico.

Desenvolvida por  HÖFLER (58), a ideia de  WEISER-AALL, do cursus honorum iniciático na hoste de confrades indoeuropeus depois de passar uma dolorosa prova (59), e sua figuração o primeiro de Novembro da morte da terra, é o nodo das histórias da Caça Selvagem, do relato de Gautier Mapp, da “Menié Hellequin”, da “Wildes Herr”, de nossa “Sociedade do Urso [psvl. melhor que “do Osso”]” e da “Santa Companha”, da Herlatingui, ocupando como o viu WALTER (60) evocando o quadro mitográfico indoeuropeu de Jovens aristocratas à beira da lei celebrando em Seu Ano Novo dos Celtas em novembro, a festividade cristã de Todos os Santos e de Defuntos, os calacús, “cabaças”, os magustos, “asado de castanhas”, os afinados desfiles em dezembro de moços cantando pelas portas.

Numerosos autores (61) continuaram esta linha de investigação e no final do século XIX J. LIPPERT (62) centrou o elemento principal do tema: os componentes desta mesnada eram os mortos e a sobrevivência da alma depois da morte. Foi questão de tempo, indica Philipe WALTER (63), que seguindo estes passos W. MANHARDT (1858) (64) e F. LIEBRECH (65) encontrassem-se ante os rituais da expulsão do Inverno e a profundidade do caos espaço-temporário que supõe a morte do Sol, e da Terra desde o primeiro de novembro até a Candelária o 1º de fevereiro, rituais relacionados na Galiza com celebrações como as dos meninos, a “Véspera de Todolos Santos” e no Dia de Defuntos, os magustos, as canções de natal e de reis, e ainda os carnavais com suas mascaradas, peles de animais e seu urso, com ecos entronizatórios.

Desarrollada por HÖFLER (58), la idea de WEISER-AALL, del cursus honorum iniciático en la hueste de cofrades indoeuropeos tras pasar una dolorosa prueba (59), y su escenificación el 1º de Noviembre de la muerte de la tierra, es el nudo de las historias de la Caza Salvaje, del relato Gautier Mapp, de la “Menié Hellequin”, de la “Wildes Herr”, de nuestra “Sociedade do Oso” y de la “Santa Compaña”, de La Herlatingui y de la Menie Hellequin ocupando como lo vio WALTER (60) evocando el escenario mitográfíco indoeuropeo de Jóvenes aristócratas al borde de la ley celebrando su Año Nuevo de los Celtas en noviembre, la festividad cristiana de Todos los Santos y su día después de Difuntos, los calacús, “calabazas”, los magostos, “asado de castañas”, los afinados despliegues en diciembre de mozos cantarines por las puertas.

Numerosos autores (61) continuaron esta línea de investigación y a finales del siglo XIX J. LIPPERT (62) centró el elemento principal del tema: los componentes de esta mesnada eran los muertos y la supervivencia del alma tras la muerte. Fue cuestión de tiempo, indica Philipe WALTER en su estudio del mito de la Caza Salvaje en la Europa Medieval (63), que siguiendo estos pasos W. MANHARDT (1858) (64) y F. LIEBRECH (65) se encontraran ante los rituales de la expulsión del Invierno y el trasfondo del caos espacio-temporal que supone la muerte del sol, y de la tierra desde el primero de noviembre hasta la Candelaria el 1º de febrero, rituales relacionados en Galicia con celebraciones como las de los niños, la “Víspera de Tódolos Santos” y el Día de Difuntos, los magostos, las canciones de navidad y de reyes y aun los carnavales con sus mascaradas, pieles de animales y su oso, con eco entronizatorio.

IGREJA CATÓLICA INTEGRADORA IGLESIA CATÓLICA  INTEGRADORA

Jesús e Esus, carpinteiros.O oficio de carpintero resultou-lhe muito útil ao celta Esus, para cortar os maderos da Árvore da Vida, para confeccionar com eles a cruz, na que, sponte sua, non invitus, foi suspendido (fincado a cruz)

O Bom Jesús e Esus “O Bom”, carpinteiros. O oficio de carpinteiro resultou-lhe muito útil ao celta Esus, para cortar os madeiros da Árvore da Vida , de Hy Brasil, e confeccionar com eles a cruz, na que, sponte sua, non invitus, foi suspendido [fincado a cruz]. A feliz circunstância  ajudou à conversão dos Celtas ao Cristianismo.

Integrando habitualmente no santoral e ainda na liturgia elementos úteis e positivos da espiritualidade anterior, a Igreja Católica soube associar admiravelmente ao presente cristão piedosas funções dos deuses do passado pagão extraindo da  sua mitologia elementos e simbologias úteis. Não é disparatado pensar, como veremos ao longo destes papéis, que um importantíssimo elemento da  Religião Celta como o galo, atributo do Mercurio celto-romano, pudesse conferir a São Pedro pelo escutar cantar três vezes, dantes do amanhecer, impensáveis aspectos psychopompos e a potestade de abrir ou de fechar com umas chaves, como Caronte ou como Epona, as portas do Paraíso.

Integrando habitualmente en el santoral y aún en la liturgia elementos útiles y positivos de la espiritualidad anterior, la Iglesia Católica supo asociar admirablemente al presente cristiano piadosas funciones de los dioses del pasado pagano extrayendo de su mitología elementos y simbologías útiles. No es disparatado pensar, como veremos a lo largo de estos papeles, que un importantísimo elemento de la  Religión Celta como el gallo, atributo del Mercurio celto-romano, pudiera conferir a San Pedro por escucharlo cantar tres veces, antes del amanecer, impensables aspectos psychopompos y la potestad de abrir o de cerrar con unas llaves, como Caronte o como Epona, las puertas del Paraíso.

Um só Deus. Três pessoas diferentes. Infinitos epítetos para referir-se a elas

Um só Deus. Três Pessoas diferentes. Infinitos epítetos para referir-se a Elas. Assim o passado pagão integrou-se no presente cristão

Ainda que imprudente, não é disparatado inferir casuais concomitâncias entre o ritual indoeuropeo –presente no October Equus  ou no Asvamedha -, na descrição entronizatória da Topographia Hibernica de Gerardo de Gales, onde se banhando o monarca no caldo da egua que previamente conheceu  se representa seu místico matrimônio com a Deusa Mãe, comendo na sua carne e no seu sangue, seguido de seus camaradas-  por um lado, e pelo outro o gesto de Cristo convidando a seus discípulos (66) a comer e a beber sua carne e seu sangue, vulnerado e derramado por todos, na instituição Eucarística. Também a coroação de espinhas que, elevando o valor penal da Paixão voluntariamente aceitada e o poder redentor da Crucifixão, proclama como rei ao Dying God, a Cristo e o senta depois na Pedra Fria; ou o Sagrado Coração de Jesus, com a ferida de lança no custado, ilustram o caminho, a quem conheça os lances de Esus e de Odín, duma admirável integração.

Mas são muitas também as ocasiões em que a Igreja se viu forçada a entrar em conflito com determinados aspectos de uma divindade do passado pagão, por problemas insolúveis de encaixe no sistema teológico triunfante, foi o caso dos repugnantes sacrifícios humanos entre os aztecas, rejeitados em nosso dogma católico. Os aspectos pagãos problemáticos, colocando no lado escuro da religião, no lugar que o mau ocupa, se integram no execrável repertorio de seres maléficos e escuros do imaginário popular.

Aunque imprudente, no es disparatado inferir casuales concomitancias entre el ritual indoeuropeo del October Equus, el Asvamedha, la descripción entronizatoria de la Topographia Hibernica bañándose el monarca en el caldo de la yegua que previamente conoció representando su místico desposorio con la Diosa Madre, comiendo su carne y su sangre, seguido de sus camaradas por un lado, y por el otro el gesto de Cristo invitando a sus discípulos (66) a comer y a beber su carne y su sangre, vulnerada y derramada por todos, en la institución Eucarística. También la coronación de espinas que, elevando el valor penal de la Pasión voluntariamente aceptada y el poder redentor de la Crucifixión, proclama como rey al Dying God, a Cristo y lo sienta luego en la Piedra Fría, o el Sagrado Corazón de Jesús, con la herida de lanza en el costado, ilustran el camino, a quien conozca los lances de Esus y de Odín, de una admirable integración.

Pero son muchas también las ocasiones en que la Iglesia se ha visto forzada a entrar en conflicto con determinados aspectos de una divinidad del pasado pagano, por problemas insolubles de encaje en sistema teológico triunfante, fue el caso de los repugnantes sacrificios humanos entre los aztecas, inasumibles en nuestro dogma católico. Los aspectos paganos problemáticos, colocándose en el lado oscuro de la religión, en el lugar que el mal ocupa, se integran en el execrable repertorio de seres maléficos y oscuros del imaginario popular.

Mater Galaica. Rainha e Soberana. Encarnação da Patria, do Pais, da Terra. Por Carlos Alfonzo dirigido por A. Pena para Galaicus. (c) Carlos Alfonzo. Todos os dereitos reservados

Mater Galaica. Virgem, Rainha e Soberana. Encarnação da Treba ou Toudo, da Patria, do Pais, da Terra. Desenho de Carlos Alfonzo dirigido por A. Pena para Galaicus. (C) Carlos Alfonzo. Todos os dereitos reservados

Este tipo de funcional trasvestismo tem na Galiza segundo veremos como paradigma a conversão da Deusa Mãe baixo seu aspecto soberano e eqüestre, cujos ecos se nos conservam nos relatos do triplo Ana Manana (talvez a Iccona Loiminna [psv. nn = nh] / Epona / Rhiannon), ou das três Anas, Aureana, Laureana e Ana, no fantasmal cavalo chamado Dianho Bulreiro do que falaremos em outro lugar, e ainda, conquanto é verdadeiro que em pouquíssimos e pontuais casos (67), nos transmuta as formosas [a]mouras e seus gentis paredros em decrépitas meigas “bruxas” e em horrendos ogros come meninos.

Este tipo de funcional travestismo tiene en Galicia según veremos como paradigma la conversión de la Diosa Madre bajo su aspecto soberano y ecuestre, cuyos ecos se nos conservan en los relatos de la triple Ana Manana (acaso la Iccona Loimmina / Epona / Rhiannon), o de las tres Anas, Aureana, Laureana y Ana, en el fantasmal caballo llamado Diaño Bulreiro del que hablaremos en otro lugar, y aun, si bien es cierto que en poquísimos y puntuales casos (67), nos transmuta las hermosas mouras y sus gentiles paredros en decrépitas meigas “brujas” y en horrendos ogros comeniños.

CELTAS E GERMANOS REINTEGRADOS PELO CRISTIANISMO

Estas ações sucedem em todos os países reintegrados no Cristianismo. Por este caminho, entre os germanos, WALTER assinala como desde 1835, relacionando com Odín o tema de várias lendas do Caçador Maldito e da Mesnié Hellequin conhecida na Alemanha como Hoste furiosa ou Hoste Selvagem, Wütendes Heer ou Wildes Heer, o pai da Mitologia Alemã Jacob GRIMM (68) tinha mostrado este degradativo processo do deus por parte da Igreja. Da alegria de estar entre os guerreiros Herteitr, como Pai do Exército, Herfödr ou Herja födr, Herjamm “Senhor dos Exércitos” e Einherjar “Caudilho dos Guerreiros Únicos”, Odín passou a ser nas lendas tardias que relatam sua viagem ao Para além (69), onde os anões são os mortos e as montanhas o reino das sombras, um triste guia do Cortejo Selvagem ou da Família Herlathingi alemã. Johann Wilhelm WOLF  em 1857 (70) reconheceu na forma espectral que preside a Selvagem Caça traços de Donar ou Thor. Donar, que é o Thor entre os Germanos do Sul, nunca montava a cavalo, senão que quando não conduzia sua carroça cavalgava a zancadas. Seu caráter solar fez que a interpretatio romana o assimilasse a Hércules. E no ano 725 cortou-lhe São Bonifacio o roble que lhe tinham consagrado em Geismar (Hesse), ainda que seu santo nome pervive até nossos dias no Joves Quinta-feira, das línguas germânicas, em alto alemão: Donerestâg, Thunresdaeg e Thursday no triunfante inglês. Conhecemos uma fórmula sajona de abandono do paganismo: “Renuncio a Thunaer, a Wodan e a Saxnot, e a todos os demônios parceiros seus”.

O caráter solar de Donar fez que a interpretatio romana o assimilasse a Hércules. E no ano 725 cortou-lhe São Bonifacio o carbalho que lhe tinham consagrado em Geismar (Hesse),

O caráter solar de Donar fez que a interpretatio romana o assimilasse a Hércules. E no ano 725 [como monstra os gravado de Bernhard Rode de 1781, na Wikipedia] cortou-lhe São Bonifacio o carbalho que lhe tinham consagrado em Geismar (Hesse),

Estas acciones suceden en todos los países reintegrados en el Cristianismo. Por este camino, entre los germanos, WALTER reseña cómo desde 1835, relacionando con Odín el tema de varias leyendas del Cazador Maldito y de la Mesnié Hellequin conocida en Alemania como Mesnada furiosa o Mesnada Salvaje, Wütendes Heer o Wildes Heer, el padre de la Mitología Alemana  Jacob GRIMM (68) había mostrado este degradatorio proceso del dios por parte de la Iglesia. De la alegría de estar entre los guerreros Herteitr como Padre del Ejército Herfödr o Herja födr, Herjamm “Señor de los Ejércitos” y Einherjar “Caudillo de los Guerreros Únicos”, Odín pasó a ser en las leyendas tardías que relatan su viaje al Más Allá (69), donde los enanos son los muertos y las montañas el reino de las sombras, un triste conductor del Cortejo Salvaje o de la Familia Herlathingi alemana. Johann Wilhelm WOLF  en 1857 (70) reconoció en la forma espectral que preside la Salvaje Caza trazos de Donar o Thor. Donar, que es el Thor entre los Germanos del Sur, nunca montaba a caballo, sino que cuando no conducía su carro cabalgaba a zancadas. Su carácter solar hizo que la interpretatio romana lo asimilase a Hércules. Y en el año 725 le cortó San Bonifacio el roble que le tenían consagrado en Geismar (Hesse), aunque su santo nombre pervivió hasta nuestros días en el Jueves de las lenguas germánicas, en alto alemán: Donerestâg, Thunresdaeg y Thursday en el triunfante inglés. Conocemos (VELASCO) una fórmula sajona de abandono del paganismo: “Renuncio a Thunaer, a Wodan y a Saxnot, y a todos los demonios compañeros suyos”.

EXPULSÃO DO INVERNO E TRÂNSITO VERTICAL EXPULSIÓN DEL INVIERNO Y TRÁNSITO VERTICAL

No nosso modelo, ontem de Mútua Celtidade Acumulativa, hoje sobre a base do Comum e Universal Direito Celta, que propomos, as instituições Atlânticas originadas no Neolítico, sem deixar de crescer e sem solução de continuidade durante a Idade do Bronze e a Idade do Ferro, se desenvolvem através da romanidade e da germanização e maduram plenamente durante a Idade Média no que conhecemos como sistema feudal. Quiçá identifique-se arqueologicamente pela primeira vez na Europa, nas cenas representadas nas antas atlânticas de Espanha e de Portugal, o tema da Caça Selvagem, reiterando-se talvez depois também nos petróglifos da arte rupestre atlântica do Bronze Antigo e Médio, para continuar na plástica atlântica da Idade do Ferro, já com contribua factográfica (71), no Caldeiro de Gundestrup, encontrado na Dinamarca mais de fatura celta, no carro votivo de Mérida, etc., bem como em multidão de estelas funerárias hispano-romanas.

O registro do primeiro promptema ou discurso arqueológico, ao que chamaremos Trânsito Vertical, se associa de modo indefectível ao motivo mitológico da Caça Selvagem, “Chasse Sauvage” ou “Armée Furieuse”, que desde o século XVI tem captado duma ou doutra forma a curiosidade dos estudiosos, a atenção dos pintores e o interesse dos poetas, sendo ainda em nossos dias objeto o tema, desde muitos pontos de vista, de diversos enfoques por numerosos autores.

En el modelo [ayer] de Mutua Celticidad Acumulativa, [hoy de Común Derecho e Instituciones en la Europa Celta] que proponemos, las instituciones Atlánticas originadas en el Neolítico, sin dejar de crecer y sin solución de continuidad durante la Edad del Bronce y la Edad del Hierro, se desarrollan a través de la romanidad y la germanización y maduran plenamente durante la Edad Media en lo que conocemos como sistema feudal. Quizá se identifique arqueológicamente por primera vez en Europa, en las escenas representadas en las cámaras dolménicas atlánticas de España y de Portugal, el tema de la Caza Salvaje, reiterándose acaso luego también en los petroglifos del arte rupestre atlántico del Bronce Antiguo y Medio, para continuar en la plástica atlántica de la Edad del Hierro, ya con aporte factográfico (71), en el caldero de Gundestrup, encontrado en Dinamarca pero de factura celta, en el carro votivo de Mérida, etc., así como en multitud de estelas funerarias hispano romanas.

El registro del primer promptema o discurso arqueológico, al que llamaremos Tránsito Vertical, se asocia indefectiblemente al motivo mitológico de la Caza Salvaje, “Chasse Sauvage” o “Armée Furieuse”, que desde el siglo XVI ha captando de una u otra forma la curiosidad de los estudiosos, la atención de los pintores y el interés de los poetas, siendo aún en nuestros días objeto el tema, desde muchos puntos de vista, de diversos enfoques por numerosos autores.

EXEMPLO DE TRÂNSITO VERTICAL: CAÇA SELVAGEM NO PREHISTÓRICO PROTOHISTÓRICO E MEDIEVAL ARTE FUNERARIO E RUPESTRE GALEGO  EJEMPLO DE TRÁNSITO VERTICAL: CAZA SALVAJE EN EL PREHISTÓRICO PROTOHISTÓRICO Y MEDIEVAL ARTE FUNERARIO Y RUPESTRE GALLEGO

Se a premisa da que partimos é certa, recorrendo ao registro simbólico e mitológico do promptema objeto de nossa tese, nos deslocando em sentido inverso ao processo temporário, comparando cenas que, se compondo talvez ou expressando na arte parietal megalítico pela primeira vez, constituem verdadeiros programas iconográficos representativos de tradições e de usos institucionais que pervivem e persistem de modo dilatado no Contexto Cultural Indo-europeu Atlântico, até a Idade Média e ainda até tempos muito recentes, não só poderíamos reformular o modelo da ‘Cumulative Celticity‘ [sustentamos no ano 2004], com sólidas plataformas comparatistas similares às empregadas pela Lingüística senão que também talvez conseguíssemos aceder pela primeira vez ao entendimento do que se deu em chamar o fenômeno Megalítico. Não nos será difícil progredir aqui com relativa segurança e comodidade.

Conquanto José María BELO DIÉGUEZ, Fernando Javier COSTAS GOBERNA e Antonio da PEÑA SANTOS, cheios de razão, nos advertiam do perigo que o uso do método comparativo implica quando este procede de afastados contextos culturais (72), pensamos que mantendo na senda temporária do complexo Cultural Atlântico, ao que, ainda que a cada vez menos, ainda pertencemos, não é este nosso caso.

A inquestionável presença de esquemas narrativos em torno das cenas de caça rupestres não tem permitido o conhecimento dos motivos e das razões que têm movido a representar estas cenas cinegéticas, precisamente pelo isolacionismo metodológico com o que se abordou até agora esta análise (73), se estudando as formas e as cenas privadas do contexto cultural que lhes é próprio, no que encaixam e cobram sentido.

Si la premisa de la que partimos es cierta, recurriendo al registro simbólico y mitológico del promptema objeto de nuestra tesis, desplazándonos en sentido inverso al proceso temporal, comparando escenas que, componiéndose tal vez o expresándose en el arte parietal megalítico por primera vez, constituyen verdaderos programas iconográficos representativos de tradiciones y de usos institucionales que perviven y persisten dilatadamente en el contexto cultural indoeuropeo Atlántico, hasta la Edad Media y aun hasta tiempos muy recientes, no sólo podríamos reformular el modelo “inmovilista” de la ‘Cumulative Celticity‘ con sólidas plataformas comparatistas similares a las empleadas por la lingüística sino que también tal vez lográsemos acceder por primera vez a la comprensión de lo que se ha dado en llamar el fenómeno Megalítico. No nos será difícil progresar aquí con relativa seguridad y comodidad.

Si bien José María BELLO DIÉGUEZ, Fernando Javier COSTAS GOBERNA y Antonio de la PEÑA SANTOS, llenos de razón, nos advierten del peligro que el uso del método comparativo conlleva cuando éste procede de alejados contextos culturales (72), pensamos que manteniéndonos en la senda temporal del complejo Cultural Atlántico, al que, aunque cada vez menos, todavía pertenecemos, no es este nuestro caso.

La incuestionable presencia de esquemas narrativos en torno a las escenas de caza rupestres no ha permitido el conocimiento de los motivos y de las razones que han movido a representar estas escenas cinegéticas, precisamente por el aislacionismo metodológico con el que se ha abordado hasta ahora este análisis (73), estudiándose las formas y las escenas privadas del contexto cultural que les es propio, en el que encajan y cobran sentido.

COLEGAS DE ROCHA

A questão não tem passado despercebida no ano 1993 à mirada de Roberto VÁZQUEZ ROZAS, quem em “O Tema da Caça e o Cilindro Antropomorfo nos Petróglifos Galegos” (74), propõe uma aproximação metodológica muito útil para nosso propósito. O autor começa reflexionando ou denunciando indiretamente a futilidade metodológica como conseqüência de considerar a conjuntos de motivos rupestres em taxidermia tipológica privados de contexto e isolados do promptema, ou programa iconográfico em que se integram, quando é sua relação intrínseca o que se deveria desvelar:

“A cada um dos motivos que hoje conhecemos nos petróglifos pôde possuir originariamente um ou vários significados. Em qualquer caso estas possibilidades são dificilmente discerníveis se atendemos só à forma dos motivos pois estão descontextualizados da sua oralidade e de seus colegas de rocha”.

Teria que revistar os dois corpos das Atas do XX Congresso Nacional de Arqueologia para compreender sem nenhuma dificuldade o alcance do proposto por VÁZQUEZ ROZAS em 1993. Vários papéis fazem-se eco desta escrupulosidade no segundo destes volumes de atas sobre diversos motivos de nossos petróglifos, os agrupando por temas e por periodicidade de aparecimento, isto é os descontextualizando.

Uma proposta tipológica dos desenhos que integram os petróglifos galaicos

Uma proposta tipológica dos desenhos que integram os petróglifos galaicos de Julio Fernández Pintos

Elaborados estes verdadeiros signários ou catálogos de variações formais, que como é acostumado se cingem à tão explícita como mistérica segregação entitária, as combinações circulares, os quadrúpedes, as covinhas, figurações de armas, antropomorfos e outros motivos, dos objetos conhecidos da arte rupestre galego com o procedimento de disecção que questionamos, classificados desde o questionado ponto de vista formal e ilustrados em meritados desenhos e primorosas tabelas como as elaboradas estampas 1, 2, 3 e 4 de Julio FERNÁNDEZ PINTOS (75), tão lucrativa ao menos como o seria confeccionando e comparando entre si tabelas de concordância, de relação de advérbios, de preposições de substantivos, de adjetivos, de verbos, de pronomes etc., o descobrir o significado e a relação de enunciados tais como “mohar a palheta” ou “ela é a menina dos meus olhos”.

Petrógrifos com o motivo atlântico da Caça Selvagem assinalando a Porta do Além sobre a rocha graníticas. Segundo André Pena (2004) os que caçam sobrenaturais cervos são os mortos, a procura da Porta do Além ou Sidhe

PetrógLifos com o motivo atlântico da Caça Selvagem assinalando a Porta do Além sobre a rocha graníticas. Segundo André Pena (2004) os que caçam sobrenaturais cervos são os mortos, a procura da Porta do Além ou Sidhe. [ex desenhos de Monteagudo García, Costas Goberna e Novoa Álvarez]

Porque os elementos de um discurso ou promptema só cobrariam sentido de se considerar em um conjunto relacional, molecular, indivisível sem perder sua coesão interna, como um tudo. Eliminar o esquema compositivo é privar a ditos elementos do contexto que lhes dá sentido, podendo ser falácia metodológica o mero fato de agrupar em tabelas com base a preestabelecidos critérios de prelações, de estilísticas exclusões, de frequências de uso… ou outros solipsismos e primores, artificialmente prescritos pelo pesquisador, segundo rigorosa ordem de aparecimento sobre isolados e atomizados motivos.

Isolar e descontextualizar os coerentes, agregados e vinculados elementos de um conjunto não ajuda nada aos compreender, nem muito menos permite nem por assomo coligir, pensamos, a intencionalidade prática suposta por alguns autores:

“Não são pois razões religiosas, senão econômicas, as que definem as localizações. Efetivamente sopesando as limitações e tendências geográficas e topográficas chega-se à conclusão de que os petróglifos em general se localizam em lugares de pasto, onde a agricultura está excluída. Desta acusada coincidência deduze-se que foram confeccionados por pastores, sem dúvida, nos lugares de pastoris habituais, e inclusive provavelmente durante as tarefas de pasto, e cujo significado profundo, em general, deve ter que ver com a fertilidade dos pastos, como se vê a seguir”.

La cuestión no ha pasado desapercibida en el año 1993 a la mirada de Roberto VÁZQUEZ ROZAS, quien en “El Tema de la Caza y el Cilindro Antropomorfo en los Petroglifos Gallegos” (74), plantea una aproximación metodológica muy útil para nuestro propósito. El autor comienza reflexionando o denunciando indirectamente la futilidad metodológica como consecuencia de considerar a conjuntos de motivos rupestres en taxidermia tipológica privados de contexto y aislados del promptema o programa iconográfico en que se integran cuando es su relación intrínseca lo que se debería desvelar: “Cada uno de los motivos que hoy conocemos en los petroglifos pudo poseer originariamente uno o varios significados. En cualquier caso estas posibilidades son difícilmente discernibles si atendemos sólo a la forma de los motivos pues están descontextualizados de su oralidad y de sus compañeros de roca”.

Habría que revistar los dos cuerpos de las Actas del XX Congreso Nacional de Arqueología para comprender sin ninguna dificultad el alcance de lo propuesto por VÁZQUEZ ROZAS en 1993. Varios papeles se hacen eco de esta escrupulosidad en el segundo de estos volúmenes de actas sobre diversos motivos de nuestros petroglifos, agrupando por temas y por periodicidad de aparición, es decir descontextualizando. Elaborados estos verdaderos signarios o catálogos de variaciones formales, que como es acostumbrado se ciñen a la tan explícita como mistérica segregación entitaria, las combinaciones circulares, los cuadrúpedos, las coviñas, figuraciones de armas, antropomorfos y otros motivos, de los objetos conocidos del arte rupestre gallego con el procedimiento de disección que cuestionamos, clasificados desde el cuestionado punto de vista formal e ilustrados en meritados dibujos y primorosas tablas como las elaboradas estampas 1, 2, 3 y 4 de Julio FERNÁNDEZ PINTOS (75), tan lucrativa al menos como lo sería confeccionando y comparando entre sí tablas de concordancia, de relación de adverbios, de preposiciones de substantivos, de adjetivos, de verbos, de pronombres etc., el descubrir el significado y la relación de enunciados tales como “no lleves el buga si pescas una merluza” o “los pajaritos cantan, las nubes se levantan que sí, que no”. Porque los elementos de un discurso o promptema sólo cobrarían sentido considerados en un conjunto relacional, molecular, indivisible sin perder su cohesión interna, como un todo. Eliminar el esquema compositivo es privar a dichos elementos del contexto que les da sentido, pudiendo ser falacia metodológica el mero hecho de agrupar en tablas con base a preestablecidos criterios de prelaciones, de estilísticas exclusiones, de frecuencias de uso… u otros solipsismos y primores, artificialmente prescritos por el investigador, según riguroso orden de aparición sobre aislados y atomizados motivos. Aislar y descontextualizar los coherentes, agregados y vinculados elementos de un conjunto no ayuda nada a comprenderlos, ni mucho menos permite ni por asomo colegir, pensamos, la intencionalidad práctica supuesta por algunos autores:

“No son pues razones religiosas, sino económicas, las que definen los emplazamientos. En efecto sopesando las limitaciones y tendencias geográficas y topográficas se llega a la conclusión de que los petroglifos en general se localizan en lugares de pasto, donde la agricultura está excluida. De esta acusada coincidencia se deduce que fueron confeccionados por pastores, sin duda, en los lugares de pastoreo habitual, e incluso probablemente durante las tareas de pasto, y cuyo significado profundo, en general, debe tener que ver con la fertilidad de los pastos, como se ve a continuación”.

Assim vê FERNÁNDES PINTOS, se fazendo eco de uma opinião muito geral, a prática intencionalidade plástica dos pastores e dos rupestres inscultores, não sem ter também um apartado para os agricultores:

“No entanto, para alguns ciclos artísticos pôde-se comprovar que a economia agrícola era importante para estes artistas, como o demonstra a existência de estilos muito locais que parecem se derivar de uma escassa mobilidade territorial” (76).

Por sua vez no XXII Congreso Nacional de Arqueologia, advertindo que “tanto as figuras de seres humanos como os desenhos antropomorfos são temas relativamente minoritários dentro da arte rupestre galaico” [1993: 126], Fernando J. COSTA GOBERNA, Antonio da PEÑA SANTOS, e José Manuel REI GARCÍA, estudando as imagens e as cenas na que figura plasmada a figura humana, dão já outro enfoque considerando essencialmente agora o valor das cenas sublinhando que:

“desde o ponto de vista meramente iconográfico, as representações humanas conhecidas aparecem em duas atitudes diferentes: caçando pé a terra ou cavalgando (Fig. 1)”.

Vinculando acertadamente a atividade venatória às elites ou aos cavaleiros:

“De se efetuar uma leitura inicial das imagens e cenas que nos proporciona a ‘temática aberta’ poderemos apreciar, ao igual que têm feito outros autores (VÁZQUEZ VARELA, 1990; 1991: 15-22), uma evidente seleção nas representações. A documentação de cenas de monta, caça e equitação, bem como a ausência de cenas que reflitam um caráter provavelmente quotidiano, parecem vincular a figura humana com atividades consideradas de prestígio social. O mesmo pode deduzir das figuras de armas metálicas de status representadas” (77).

HERÓICO ÉTHOS CAVALEIRESCO

Para VÁZQUEZ VARELA:

[…] estas representações respondem a uma sociedade na que se manifesta uma tendência para a individualização dos membros das comunidades, à hierarquização  dos mesmos e a um maior incremento da belicosidade” (VÁZQUEZ VARELA 1993) [ib. 126]

Vêem claramente estes autores, ainda sem o compreender, que as representações da arte rupestre refletem já um determinado horizonte social, enquadrando este fenômeno em um discurso de invasão, depois da chegada de um povo indo-europeu. Ditas cenas refletiriam em verdadeiro grau a chegada a cavalo a Galiza e sobre o um suposto povo indo-europeu, de modos cavalheirescos, de tumba individual, de bebida de cerveja em copo ‘campaniforme’. Do éthos guerreiro e heroico como contraponto ao anterior horizonte Neolítico, ao que pelo contrário supõem igualitário. Contrapõem assim à ideia de um Calcolítico, iniciador duma formidável mudança social que se continua em um Bronze inicial certamente cavalheiresco os conhecidos tópicos atribuídos à idílica sociedade anterior Neolítica que ainda que indubitavelmente em sentido literal não teria sido cavalheiresca por desconhecer, possivelmente, a doma cavalo, não por isso tinha que ser igualitária:

[…] uma sociedade na que se praticava o sistema agrícola de devasta e queima da vegetação […] (BELLO, CRIADO e VÁZQUEZ, 1987: 148) […] sociedade igualitária na que não existe estratificação social nem tensões bélicas” (BELLO, CRIADO e VÁZQUEZ, 1987: 152).

Así ve FERNÁNDES PINTOS, haciéndose eco de una opinión muy general, la práctica intencionalidad plástica de los pastores y de los rupestres inscultores, no sin tener también un rinconcito para los agricultores: “Sin embargo, para algunos ciclos artísticos se ha podido comprobar que la economía agrícola era importante para estos artistas, como lo demuestra la existencia de estilos muy locales que parecen derivarse de una escasa movilidad territorial” (76). Por su parte en el XXII Congreso Nacional de Arqueología, advirtiendo que “tanto las figuras de seres humanos como los diseños antropomorfos son temas relativamente minoritarios dentro del arte rupestre galaico” [1993: 126], Fernando J. COSTAS GOBERNA, Antonio de la PEÑA SANTOS, y José Manuel REY GARCÍA, estudiando las imágenes y las escenas en la que figura plasmada la figura humana, dan ya otro enfoque considerando esencialmente ahora el valor de las escenas subrayando que: “desde el punto de vista meramente iconográfico, las representaciones humanas conocidas aparecen en dos actitudes diferentes: cazando pie a tierra o cabalgando (Fig. 1)”. Vinculando acertadamente la actividad venatoria a las élites o a los caballeros: “si se efectúa una lectura inicial de las imágenes y escenas que nos proporciona la ‘temática abierta’ podremos apreciar, al igual que han hecho otros autores (VÁZQUEZ VARELA, 1990; 1991: 15-22), una evidente selección en las representaciones. La documentación de escenas de monta, caza y equitación, así como la ausencia de escenas que reflejen un carácter presumiblemente cotidiano, parecen vincular la figura humana con actividades consideradas de prestigio social. Lo mismo puede deducirse de las figuras de armas metálicas de status representadas” (77). Siguiendo a VÁZQUEZ VARELA: “[…]estas representaciones responden a una sociedad en la que se manifiesta una tendencia hacia la individualización de los miembros de las comunidades, a la jerarquización de los mismos y a un mayor incremento de la belicosidad” (VÁZQUEZ VARELA 1993) [ib. 126], ven claramente estos autores, aún sin comprenderlo, que las representaciones del arte rupestre reflejan ya un determinado horizonte social, encuadrando este fenómeno en una discurso invasionista, tras la llegada de un pueblo indoeuropeo. Dichas escenas reflejarían en cierto grado la llegada a caballo a Galicia y sobre el un supuesto pueblo indoeuropeo, de modos caballerescos, de tumba individual, de bebida de cerveza en vaso campaniforme. Del éthos guerrero y heroico como contrapunto al anterior horizonte Neolítico, al que por el contrario suponen igualitario. Contraponen así a la idea de un Calcolítico, iniciador de un formidable cambio social que se continúa en un Bronce inicial ciertamente caballeresco los consabidos tópicos atribuidos a la idílica sociedad anterior Neolítica que aunque indudablemente en sentido literal no habría podido ser caballeresca por desconocer, posiblemente, la doma caballo, no por ello tenía que ser igualitaria: “[…] una sociedad en la que se practicaba el sistema agrícola de tala y quema de la vegetación […] (BELLO, CRIADO y VÁZQUEZ, 1987: 148) […] sociedad igualitaria en la que no existe estratificación social ni tensiones bélicas” (BELLO, CRIADO y VÁZQUEZ, 1987: 152)”.

MELHOR OLHAR PARA OUTRO LADO

Mas ainda que, como temos dito, carecendo da tecnologia ou dos conhecimentos que permitem domar e montar ao cavalo dificilmente os neolíticos poderiam fazer parte de uma sociedade cavalheiresca, não devemos nos deixar enganar pelos em massa enterros e pela pobreza dos enxovais dos dólmens, sobretudo por que agora sabemos que quiçá longe responder a um horizonte igualitário privado de estratigrafia social e de tensões bélicas, desaparecido nas ‘sobrenaturais prospectes mineiras’ dos buscadores de tesouros o “ouro dos mouros”, só teriam ficado, desprezadas pelos buscadores de encantos ocupados noutros assuntos, algumas “pedras do raio”, machados de pedra e algumas pontas de setas em sílex. Lixo –talvez em seu momento intencionadamente incrustado na decorrência dos funerais, coisa que nunca na Galiza poderão testemunhar os desaparecidos ossos dos enterrados Neolíticos–, obedecendo a uma tremenda prática de ‘sutti’ coletivo, de ‘forçados holocaustos de vítimas em massa’ a cada vez melhor conhecidos e documentados, nos que verdadeiros regimentos humanos aparecem organizados, com os crânios destroçados e ainda com pontas de sílex incrustadas em seus ossos. O enterro conjunto das vítimas dum ataque, poderia ter melhores e mais fundamentadas leituras derivadas da etnografia funerária comparada. Este horizonte é, de atender ao comum sentido, sem dúvida antecedente clarificador da naturalidade com a que nos funerais do bronze e do ferro se prodigam os grandes sacrifícios rituais indo-europeus humanos, dificilmente inteligíveis deum ex machina sem o recurso a um comum precedente cultural, sive potius cultual, possivelmente Neolítico. Acaso sem encontrar ecos distantes no espaço, no tempo e na cultura, nas imolações que nos ilustrou Sir Leonard WOLLEY das tumbas reais de Ur, da rainha  Puabi, etc , e seus grandes fossos da morte no dinástico temporão (2600-2400 a. C.) começamos a o intuir na extremada violência que mostram os recentes achados em dólmens hispanos como o hipogeo de Longar, Viana, Navarra.

Se em tempos de uma brilhante civilização, levou-se o enterro de Patroclo, e ainda seu epígono Viriato, tanta gente por diante […], mil ou duas mil anos atrás Quanta gente não demandaria esses enterros?

A concordância ritual questionando ou assaltando a idéia da inexistência de tensões bélicas neolíticas, demanda a existência duma velha e comum prática ritual indo-européia, explicando os recentes achados arqueológicos, em horizontes Neolíticos a a cada vez menos supostos e mais previsíveis em massa holocaustos à morte do rei.

Pero aunque, como hemos dicho, careciendo de la tecnología o de los conocimientos que permiten domar y montar al caballo difícilmente podrían los neolíticos haber formado parte de una sociedad caballeresca, no debemos dejarnos engañar por los masivos entierros y por la pobreza de los ajuares de los dólmenes, sobre todo por que ahora sabemos que quizá lejos responder a un horizonte igualitario privado de estratigrafía social y de tensiones bélicas, desaparecido en las ‘sobrenaturales prospecciones mineras’ de los buscadores de tesoros el “ouro dos mouros”, solo habrían quedado, despreciadas por los buscadores de encantos ocupados en otros menesteres, algunas “piedras del rayo” hachas de piedra y algunas puntas de flechas en silex. Desechos– tal vez en su momento intencionadamente incrustados en el transcurso de los funerales, cosa que nunca en Galicia podrán atestiguar los desaparecidos huesos de los enterrados Neolíticos –, obedeciendo a una tremenda práctica de ‘sutti’ colectivo, de ‘forzados holocaustos de víctimas masivas’ cada vez mejor conocidos y documentados, en los que verdaderos regimientos humanos aparecen organizados con los cráneos destrozados y todavía con puntas de silex incrustadas en sus huesos. El enterramiento conjunto de las víctimas de un ataque, podría tener mejores y más fundamentadas lecturas derivadas de la etnografía funeraria comparada. Este horizonte es, de atender al común sentido, sin duda antecedente aclaratorio de la naturalidad con la que en los funerales del bronce y del hierro se prodigan los grandes sacrificios rituales indoeuropeos humanos, difícilmente inteligibles deum ex machina sin el recurso a un común precedente cultural, sive potius cultual, posiblemente Neolítico. Quizás sin encontrar ecos distantes en el espacio, en el tiempo y en la cultura, en las inmolaciones que nos ilustró Sir Leonard  WOLLEY de las tumbas reales de Ur, de Puabi, y sus grandes fosos de la muerte en el dinástico temprano (2600-2400 a. C.), empezamos a intuirlo en la extremada violencia que muestran los recientes hallazgos en dólmenes hispanos como el hipogeo de  Longar, Viana, Navarra. Si en tiempos de una brillante civilización, se llevó el entierro de Patroclo, y aún su epígono Viriato, tanta gente por delante […] mil o dos mil años atrás ¿cuánta gente no demandaría esos sepelios? La concordancia ritual cuestionando o asaltando la idea de la inexistencia de tensiones bélicas neolíticas, demanda la existencia de una vieja y común práctica ritual indoeuropea, explicando los recientes hallazgos arqueológicos, en horizontes Neolíticos los cada vez menos supuestos y más predecibles masivos holocaustos a la muerte del rey.

Sobre os gravados rupestres, referindo-se ao que denominam o Caso Megalítico, Fernando J. COSTA GOBERNA, Antonio da PEÑA SANTOS e José Manuel REI GARCÍA sustentam o seguinte:

As relações entre as manifestações de pintura e escultura no interior dos monumentos megalíticos e os gravados rupestres ao ar livre não foram consideradas desde sempre da mesma forma. Depois de um começo de século no que todas elas se incluíam no mesmo totum revolutum, legado de uma “Galiza Celta” mais inventada que real, os estudiosos optaram pelas contemplar a metade de século como fenômenos autônomos, diferentes em seus motivos, seus significados, suas funções e suas cronologias. As últimas revisões obrigam a enfatizar este assunto, pondo de manifesto sua coexistência cronológica parcial, bem como sua possível coincidência em determinados temas comuns […]. Quanto às representações figurativas, resulta impactante o paralelismo entre as composições de cenas de caça do cervo, pintada no megálito beirense de Orca dois Juncães, e gravada ao ar livre no petróglifo pontevedrés de Laxe das Ferraduras (78).

BERÇO NEOLÍTICO ATLÂNTICO

Ainda que é evidente, penso eu, que estes gravados aos que aludem Fernando J. COSTA GOBERNA, Antonio da PEÑA SANTOS e José Manuel REI GARCÍA são anteriores à Idade do Ferro e, portanto precederam aos Celtas, não o é menos que em um modelo continuísta, sendo os Celtas do Atlântico os herdeiros da facies anterior, adquiriram, conservaram e enriqueceram estes motivos e crenças em torno do ‘Trânsito vertical’ para o Outro Mundo mediante uma caçaria ou Caça Selvagem e os transmitiram à Europa Medieval.

Outeiro de Cogoludo com representação de Caça Selvagem, segundo A. Pena

Outeiro de Cogoludo com representação de Caça Selvagem, segundo A. Pena

Na mesma linha que os autores acima mencionados, assinalam Rodrigo BALBÍN BERHMANN e Primitivo BUENO RAMÍREZ como “os autores recolhem formas semelhantes nos petróglifos destacando o exemplo de Outeiro do Cogoludo em uma cena de caça de cérvidos presidida por uma placa antropomorfa.” VAZQUEZ ROZAS (1995) relaciona esta com a caça de Fentáns presidida pelos betilos e com a caça representada no dólmen de Orca dois Juncães. É interessante consertar na semelhança destas formas com algumas das pintadas nos abrigos do Norte de Portugal, especialmente com as de Serra de Passos, 3. “Estes motivos são datados no Neolítico Final, a partir da estratigrafia, e as datas C14 de Buraco da Pala“(79) (SANCHES, 1993: 62)”.

Minha aplicação do método comparatista etnográfico à Arqueologia, estabeleceu a origem Neolítica e Atlântica do tema da Caça Selvagem através da análise do muito provável  programa argumental em claro contexto funerario no ortostato de Orca dos Juncães.

Essa mesma interconexão entre figuras sobre diferentes suportes é a que propõem os betilos ou estelas de Fentans (PEÑA SANTOS, VÁZQUEZ VARELA 1979: 54), cuja iconografia encontra-se muito próxima à dos menhires recentemente descobertos em Portugal (Portela dos Mogos, GOMES, 1997b), ou às figuras esteliformes de Campo Lameiro (ANATI, 1968) que sugerem a mesma relação gráfica. É interessante a observação de que os “ídolos” de Fentáns estão associados a uma cena de caça de cervos protagonizada por antropomorfos esquemáticos do mais clássico.

Sobre los grabados rupestres, refiriéndose a lo que denominan el Caso Megalítico, Fernando J. COSTAS GOBERNA, Antonio de la PEÑA SANTOS y José Manuel REY GARCÍA sostienen lo siguiente:

Las relaciones entre las manifestaciones de pintura y escultura en el interior de los monumentos megalíticos y los grabados rupestres al aire libre no fueron consideradas desde siempre de la misma forma. Tras un comienzo de siglo en el que todas ellas se incluían en el mismo totum revolutum, legado de una “Galicia Celta” más inventada que real, los estudiosos optaron por contemplarlas a mitad de siglo como fenómenos autónomos, diferentes en sus motivos, sus significados, sus funciones y sus cronologías. Las últimas revisiones obligan a matizar este asunto, poniendo de manifiesto su coexistencia cronológica parcial, así como su posible coincidencia en determinados temas comunes […]. En cuanto a las representaciones figurativas, resulta impactante el paralelismo entre las composiciones de escenas de caza del ciervo, pintada en el megalito beirense de Orca dos Juncães, y grabada al aire libre en el petroglifo pontevedrés de Laxe das Ferraduras (78).

Aunque es evidente, pienso yo saliendo a la palestra, que estos grabados a los que aluden Fernando J. COSTAS GOBERNA, Antonio de la PEÑA SANTOS y José Manuel REY GARCÍA son anteriores a la Edad del Hierro y por lo tanto precedieron a los Celtas, no lo es menos que en un modelo continuista, siendo los Celtas del Atlántico los herederos de la facies anterior, adquirieron, conservaron y enriquecieron estos motivos y creencias en torno al ‘Tránsito Vertical’ hacia el Otro Mundo mediante una cacería o Caza Salvaje y los transmitieron a la Europa Medieval. En la misma línea que los autores arriba reseñados, señalan Rodrigo BALBÍN BERHMANN y Primitivo BUENO RAMÍREZ cómo “los autores recogen formas semejantes en los petroglifos destacando el ejemplo de Outeiro de Cogoludo en una escena de caza de cérvidos presidida por una placa antropomorfa.” VAZQUEZ ROZAS (1995) relaciona ésta con la caza de Fentans presidida por los betilos y con la caza representada en el dolmen de Orca dos Juncaes. Es interesante reparar en la semejanza de estas formas con algunas de las pintadas en los abrigos del Norte de Portugal, especialmente con las de Serra de Passos, 3. Estos motivos son datados en el Neolítico Final, a partir de la estratigrafía y las fechas C14 de Buraco da Pala” (79) (SANCHES, 1993: 62)”.

Nuestra aplicación del método comparatista etnográfico a la Arqueología, estableció el origen Neolítico del tema a través del análisis de la, muy probable, presencia de este programa argumental en claro contexto funerario en el ortostato de Orca dos Xuncais. Esa misma interconexión entre figuras sobre distintos soportes es la que plantean los betilos o estelas de Fentans (PEÑA SANTOS, VÁZQUEZ VARELA 1979: 54), cuya iconografía se encuentra muy próxima a la de los menhires recientemente descubiertos en Portugal (Portela dos Mogos, GOMES, 1997b), o a las figuras esteliformes de Campo Lameiro (ANATI, 1968) que sugieren la misma relación gráfica. Es interesante la observación de que los “ídolos” de Fentans están asociados a una escena de caza de ciervos protagonizada por antropomorfos esquemáticos de lo más clásico.

Formas menos naturalistas, como os ramiformes inscritos em retângulos, estão presentes em muitas decorações dolménicas: Toniñuelo (BUENO RAMÍREZ, de BALBÍN BEHRMANN, 1997c), Alcántara (BUENO RAMÍREZ et alii, 1998 e e. p.), Los Gabrieles (BUENO RAMÍREZ, de BALBÍN BEHRMANN, 1992) ou Alagoas (SILVA, 1997), por pôr alguns exemplos. Como já recolhe GÓMEZ BARRERA (1992: 286) comparando com as formas pintadas esquemáticas, sua presença em conjuntos gravados da zona centro é importante.

Destaquemos seu papel na Galeria do Sílex, associados a enterros calcolíticos e do Bronze. Na Galiza são poucos, mas estão presentes em Lombo da Costa (PEÑA SANTOS, VÁZQUEZ VARELA, 1979:101), associados a círculos concêntricos, um deles com raios, clara transposição de temas solares. A isso temos de unir sua recente documentação em um ortóstato da câmera de Chaira do Médio, em Agolada (FÁBREGAS VAlCARCEl, PENEDO ROMERO, 1995).

Para o sábio professor Arqueolingüista Dom Luis MONTEAGUDO GARCÍA

O culto ou veneração do Sol parece estar provado, entre outros pelos seguintes depoimentos que por aparecer inconexos não são claramente concluintes por separado senão em conjunto:

1. Soliforme, consistente em um cirquinho com 7 rádios de tosca fatura, gravado em uma lousa, provavelmente um dos suportes da câmara dolménica destruído de Ponte da Pedra, Carbalho, (Fig. 17) (80)

2. A interpretação solar pelo menos de algumas unidades de círculos concêntricos da simbologia ou decoração castrejas está provada pelo fato de que os círculos concêntricos estampados pelo reverso no capacete de ouro de Leiro, ENE Rianjo, SW província Corunha, (fig. 18), são muito provavelmente cópia imediata e ainda mais simplificada dos 8 carros solares, atirados por cavalos com crines irtas, repuxados também pelo reverso em disposição circular, na ‘cantimplora’ de bronze de Grotta Bramiccia.

3. É provável que muitos dos círculos concêntricos dos petróglifos galegos sejam símbolos solares, e sua origem seria a espiral (que ainda que mais escassa também aparece nos petróglifos), esta espiral (que no ocidente da Europa já aparece nas pinturas aurinhacenses e no “passage grave art” irlandês) representaria a seqüência de trajetórias descritas em a cada período do ano (provavelmente 7 meses cálidos e 5 frios ou 6 e 6 ) pelo sol que a cada dia (e por tanto mais visivelmente a cada mês) vai mudando seus pontos de nascimento e posta e em conseqüência sua trajetória mais para o N. desde o solstício de inverno (21 dez.) ao de verão (21 jun.) e mais para do S. desde este ao seguinte de inverno; isto é que a cada giro de espiral representaria a trajetória do sol durante todos os dias de um mês incluindo a metade visível do trajeto (acima das “águas superiores”) e a seguir, após a cada posta, a invisível (por embaixo das “águas inferiores (Cf. 6.3)

Formas menos naturalistas, como los ramiformes inscritos en rectángulos, están presentes en muchas decoraciones dolménicas: Toniñuelo (BUENO RAMÍREZ, de BALBÍN BEHRMANN, 1997c), Alcántara (BUENO RAMÍREZ et alii, 1998 y e. p.), Los Gabrieles (BUENO RAMÍREZ, de BALBÍN BEHRMANN, 1992) o Alagoas (SILVA, 1997), por poner algunos ejemplos. Como ya recoge GÓMEZ BARRERA (1992: 286) comparándolos con las formas pintadas esquemáticas, su presencia en conjuntos grabados de la zona centro es importante. Destaquemos su papel en la Galería del Sílex, asociados a enterramientos calcolíticos y del Bronce.

En Galicia son pocos, pero están presentes en Lombo da Costa (PEÑA SANTOS, VÁZQUEZ VARELA, 1979:101), asociados a círculos concéntricos, uno de ellos con rayos, clara transposición de temas solares. A ello hemos de unir su reciente documentación en un ortostato de la cámara de Chaira do Medio, en Agolada (FÁBREGAS VARCARCE, PENEDO ROMERO, 1995).

Para el sabio profesor Arqueolingüista Don Luis MONTEAGUDO GARCÍA El culto o veneración del Sol parece estar probado, entre otros por los siguientes testimonios que por aparecer inconexos no son claramente concluyentes por separado sino en conjunto: 1. Soliforme, consistente en un circulito con 7 radios de tosca factura, grabado en una losa, probablemente uno de los soportes de la cámara dolménica destruido en Ponte da Pedra, Carballo, (Fig. 17) (80)

2. La interpretación solar por lo menos de algunas unidades de círculos concéntricos de la simbología o decoración castrexas está probada por el hecho de que los círculos concéntricos estampados por el reverso en el casco de oro de Leiro, ENE Rianxo, SW provincia Coruña, (fig. 18), son muy probablemente copia inmediata y aun más simplificada de los 8 carros solares, tirados por caballos con crines erectas, repujados también por el reverso en disposición circular, en la cantimplora de bronce de Grotta Bramiccia.

3. Es probable que muchos de los círculos concéntricos de los petroglifos gallegos sean símbolos solares, y su origen sería la espiral (que aunque más escasa también aparece en los petroglifos), esta espiral (que en el occidente de Europa ya aparece en las pinturas auriñacenses y en el “passage grave art” irlandés) representaría la secuencia de trayectorias descritas en cada periodo del año (probablemente 7 meses cálidos y 5 fríos o 6 y 6 ) por el sol que cada día (y por tanto más visiblemente cada mes) va cambiando sus puntos de nacimiento y puesta y en consecuencia su trayectoria más hacia el N. desde el solsticio de invierno (21 dic.) al de verano (21 jun.) y más hacia del S. desde éste al siguiente de invierno; es decir que cada giro de espiral representaría la trayectoria del sol durante todos los días de un mes incluyendo la mitad visible del trayecto (por encima de las “aguas superiores”) y a continuación, después de cada puesta, la invisible (por debajo de las “aguas inferiores” (Cf. 6.3)

Achamos que a conexão dos temas circulares a cérvidos tanto nos gravados do Tejo, como nos galegos, por pôr exemplos de caráter geral, entronca também com essa imagem da caça psychopompa presente ao mundo megalítico. A constatação de painéis onde se conjuga a imagem antropomorfa em atitude caçadora, com temas solares -se leia circulares – e cervos, ratificaria esta proposta. A dissecção de todos estes motivos se pode contemplar nas tabelas de DE COSTA/NOVOA reproduzidas nas últimas folhas dos papéis de Luís MONTEAGUDO GARCÍA.

Poderia reforçar o caráter solsticial e psychopompos dos outeiros com cenas de caça e os temas de círculos solares e os cervos uma observação de Luís MONTEAGUDO GARCÍA, um dado:

[…] que os “sóis” dos petróglifos em general estão situados demasiado baixos, não em posição alta, protetora e dominante como era de esperar e o vaso da Carolina o comprova. Esta perdida do nimbo, tão expressivo da benéfica ação solar, e da falta de colocação e agrupamento apropriados dos sóis nos petróglifos pontevedrinos, pudesse” – dize MONTEAGUDO-, “transluzir uma perda ou degeneração da vitalidade religiosa […]” (81) mas também pudesse transluzir a decadência e descenso do sol vespertino e seu aspecto psychopompos.

Antropomorfos e quadrúpedes também costumam aparecer em cenas conjuntas, normalmente presididas pelo sol. Em outras ocasiões, os quadrúpedes localizam-se em ortóstatos sem aparente presença humana, associados a círculos de evidente conotação solar. Este seria o caso do que nosso sábio mestre MONTEAGUDO interpreta de maneira genial como ‘coito cervinho’ baixo cometa em Lage das Lebres, Poio, ou o do singular conjunto de Monte Tetón, Tomiño (82) que inclui um “cometa-esvástica” com corpo atacante circular e fila, quiçá, com muita possibilidade, o Hale Bopp: “que apareceu faz 3500 anos e teve que impressionar aos ‘antigo-europeus’ (Alteuropäische de KRAHE) ainda bem mais que a nossos contemporâneos (e a todos consta que em alguns casos causou até a morte) […] (83)”.

Nos mostra também o professor Luís Monteagudo García os espetaculares conjuntos de Laxe dás Cruzes, Tourón, Ponte Caldelas (PEÑA SANTOS 1986) com cervos na zona inferior (84) ou a surpreendente cena do ginete caçando ante a presença do sol convertido agora no que Monteagudo considera um Horus libio (com uma pata levantada), em Lage dos Cabalos, paredes, Campo Lameiro, Pontevedra (85).

Ditos quadrúpedes são majoritariamente cérvidos e seu papel em cenas de caça dentro do mundo megalítico, tem passado de constituir um episódio pouco previsível (LEISNER, 1970), a sua consideração como um tema normal dentro do repertorio funerário megalítico (BUENO RAMIREZ, de BALBÍN BEHRMANN, 1992:519; PEÑA SANTOS, REI GARCÍA, 1997: 324), provavelmente como a transposição  duma caça ritual.

ACESO DIRETO DA ÁNIMA DO NOBRE AO ALÉN

Sua documentação recente no dólmen de Arquinha da Moura (DA CUNHA, 1994, 1995), além de em os casos já conhecidos de Lubagueira 4 e Orca dos Juncães, não faz mais que reiterar seu papel nestes contextos e propõe que muito provavelmente a presença de cérvidos e sóis em monumentos megalíticos se explica nessa simbologia do tema da caça (BUENO RAMIREZ et alii, e. p.), e que eu, pola minha parte interpreto (1997)  como um acesso direto da anima do nobre (sic) ao Além, “Outro Mundo” mediante a caçada do animal sobrenatural, o cervo, o javarí , e o rebeco [voz pos. celta “o de Rebe”] ou corzo.

arvos Trigaranus do monumento aos Nautes Parisiacae de Nôtre Dame. Paris. O touro epresenta ao sol que con tres pasos circumvala e toma posesión do mundo, do ceo, do mar e do inframundo da terra

Tarvos Trigaranus do moimento aos Nautes Parisiacae de Nôtre Dame. Paris. O touro epresenta ao sol que con três passos circumvala e toma posesaão do mundo, do céu, do mar e do inframundo baijo da terra, o Além.

 

Creemos que la conexión de los temas circulares a cérvidos tanto en los grabados del Tajo, como en los gallegos, por poner ejemplos de carácter general, entronca también con esa imagen de la caza ritual presente en el mundo megalítico. La constatación de paneles donde se conjuga la imagen antropomorfa en actitud cazadora, con temas solares -léase circulares – y ciervos, ratificaría esta propuesta. La disección de todos estos motivos se puede contemplar en las tablas de DE COSTAS/NOVOA reproducidas en las últimas hojas de los papeles de Luís MONTEAGUDO GARCÍA.

Podría reforzar el carácter solsticial y psychopompos de los outeiros con escenas de caza y los temas de círculos solares y los ciervos una observación de Luís MONTEAGUDO , un dato:

[…] que los “soles” de los petroglifos en general están situados demasiado bajos, no en posición alta, protectora y dominante como era de esperar y el cuenco de la Carolina lo comprueba. Esta perdida del nimbo, tan expresivo de la benéfica acción solar, y de la falta de colocación y agrupación apropiadas de los “soles” en los petroglifos pontevedreses pudiera” – dice MONTEAGUDO-, “traslucir un aflojamiento o degeneración de la vitalidad religiosa […] (81)

Pero también, pienso yo, pudiera traslucir la decadencia y descenso del sol vespertino y su aspecto psychopompos.

Antropomorfos y cuadrúpedos suelen aparecer en escenas conjuntas, normalmente presididas por el sol. En otras ocasiones, los cuadrúpedos se localizan en ortostatos sin aparente presencia humana, asociados a círculos de evidente connotación solar. Este sería el caso de lo que nuestro sabio maestro MONTEAGUDO interpreta de manera genial como ‘coito cerviño’ bajo cometa en Lage das Lebres, Poio, o el del singular conjunto de Monte Tetón, Tomiño (82) que incluye una “cometa-esvástica” con cuerpo delantero circular y cola, quizás, con mucha posibilidad, el Hale Bopp: que apareció hace 3500 años y tuvo que impresionar a los ‘antiguo-europeos’ (Alteuropäische de KRAHE) aún mucho más que a nuestros contemporáneos (y a todos consta que en algunos casos causó hasta la muerte) […] (83)” Nos muestra también el profesor Luís Monteagudo García los espectaculares conjuntos de Laxe das Cruces, Tourón, Ponte Caldelas (PEÑA SANTOS 1986) con ciervos en la zona inferior (84) o la sorprendente escena del jinete cazando ante la presencia del sol convertido ahora en lo que Monteagudo considera un Horus libio (con una pata levantada), en Lage dos Cabalos, paredes, Campo Lameiro, Pontevedra (85). Dichos cuadrúpedos son mayoritariamente cérvidos y su papel en escenas de caza dentro del mundo megalítico, ha pasado de constituir una anécdota poco previsible (LEISNER, 1970), a su consideración como un tema normal dentro del repertorio funerario megalítico (BUENO RAMIREZ, de BALBÍN BEHRMANN, 1992:519; Peña Santos, Rey García, 1997: 324), probablemente como la transposición de una caza ritual. Su documentación reciente en el dolmen de Arquinha da Moura (DA CUNHA, 1994, 1995), además de en los casos ya conocidos de Lubagueira 4 y Orca dos Juncais, no hace más que reiterar su papel en estos contextos y plantea que muy probablemente la presencia de cérvidos y soles en monumentos megalíticos se explica en esa simbología del tema de la caza (BUENO RAMIREZ et alii, e. p.), que, por mi parte he interpretado, por primera vez (1997), como un acceso directo al Alén, “Otro Mundo” mediante la cacería del animal sobrenatural, el ciervo, el jabalí, y el rebeco [ voz de origen pos. celta “el de Rebe”] o corzo.

SOLAR PORCO BRAVO. IHE(sus) APR(in)VS

No final da Idade do Bronze, o sol, por sua força e seu poder fecundador, associa-se na plástica Européia a um Touro do que terei ocasião de falar mais adiante, e a um porco bravo, objeto este último de um amplo estudo de Fernando ALONSO em 1989 intitulado “El significado mágico del colmillo del jabalí entre los Celtas y los Germanos: testimónios literarios, arqueológicos e etnográficos” (86). Para Alonso em suas vertentes, fertilizador, protetor e psychopompos,  porco bravo é empregado por numerosos povos, Freyr entre os germanos tinha um porco bravo de ouro mais veloz que um corcel chamado Gullinbursti, “das porcas de ouro” visível na escuridão da noite ao alumiar o mundo a luz que emanava de sua crina, Freyr aparece em paredría com sua irmã Freya a quem lhe lhe denominando Syr, “porca” se atribuíam poderes fecundativos [MOGKE, E. 1953, 159 in ALONSO , 1989, […]) Para ALONSO, o mágico porco bravo da literatura insular celtoatlântica, não se pode matar por se tratar da reencarnacão de um herói [solar], e respondendo à associação do porco bravo com a morte é ‘taboo’ para os marinheiros escoceses pronunciar as palavras swine “porco”, pig “porco” e sow “porca”. Assinala seu emprego nas urnas funerárias como uma urna crematória saxona encontrada no cemitério de Issendorf, cuja tampa tem um asa em forma de figura de jabalí.

A finales de la Edad del Bronce, el sol, por su fuerza y su poder fecundador, se asocia en la plástica Europea a un Toro del que tendré ocasión de hablar más adelante, y a un jabalí, objeto este último de un amplio estudio de Fernando ALONSO en 1989 intitulado “El significado mágico del colmillo de jabalí entre los Celtas y los Germanos: testimonios literarios, arqueológicos y etnográficos (86). Para Alonso en sus vertientes, fertilizador, protector y psychopompos, el jabalí  es empleado por numerosos pueblos, Freyr entre los germanos tenía un jabalí de oro más veloz que un corcel llamado Gullinbursti, “de las cerdas de oro” visible en la oscuridad de la noche al iluminar el mundo la luz que emanaba de su crin, Freyr aparece en paredría con su hermana Freya a quien denominándosele Syr, “cerda” se atribuían poderes fecundativos [MOGKE, E. 1953, 159 in ALONSO , 1989, […]) Para ALONSO, el mágico jabalí de la literatura insular celtoatlántica, no se puede matar por tratarse de la reencarnación de un héroe [solar], y respondiendo a la asociación del jabalí con la muerte es ‘taboo’ para los marineros escoceses pronunciar las palabras swine “puerco”, pig “cerdo” y sow “cerda”. Señala su empleo en las urnas funerarias como una urna crematoria sajona encontrada en el cementerio de Issendorf, cuya tapa tiene un asa en forma de figura de porco bravo.

Anel, áureo e com entalhe, paleo cristão (A. Pena Granha), seguramente episcopal, procedente das Insulae Deorum

Anel, áureo e com entalhe, paleo cristão (A. Pena Granha), seguramente episcopal, procedente das Insulae Deorum “Ilhas Cíes”, Galiza, do século IV, d. C. com epígrafe IHE APRVS, que eu [André Pena] leio [em ligatura]  IHE(svs) APR(in)VS  “Ihesus (Jesús) ‘o do jabalí/ o do porco bravo’“. A importância deste anel é enorme para a Europa monstrando, em epoca muito temporã, o caminho integrador da interpretatio celto-cristã, ilustrando o nascimento do cristianismo celtoaltântico  em Gallaecia (N. de Portugal, Galiza e Astúrias) que se produziu a partir do ano 314 quando documentamos os primeiros bispos.

 Alfredo ERIAS MARTÍNEZ, em uns papéis intitulados “A Eterna Caça do Javarí” (87) nos povos proto históricos indoeuropeus, celtas, germanos, etc., denota que o porco bravo seria:

[…] deus protetor e fertilizador, cujos elementos mais simbólicos serão, por esta ordem, sua grande crina e seus colmilhos. E foi protetor, tanto na vida como na morte e assim há que entender o emprego de seus colmilhos como amuletos (também nas tumbas), costume que chega até nossos dias. Como deus fertilizador, o javarí se identificava com diversos deuses (Osiris, Atis, Adonis […]), de tal maneira que seu sacrifício sangrento (equivalente à semeia) é necessário para fecundar à Deusa Mãe, seja qual seja seu nome. Deste ato essencial surge a resurreição da vida vegetal (o nascimento das plantas semeadas, a árvore da vida) e do próprio deus, identificado a sua vez com essa vida (Atis e o pino […]). É por isso que também se identifica ao porco bravo com o espírito do grão. 

Como protetor da vida adquiriu um caráter especialmente simbólico para o estamento guerreiro, já que, por suas naturais características, representa a valentia e a fereza entendida em sentido positivo, como exemplo para o que vai à batalha: assim se explicam os capacetes com a imagem de porcos bravos que evoluem até terminar identificando a cabeça do guerreiro com a do animal (o javarí-guerreiro).

Como protetor na morte, unido às forças da terra (fecundador, espírito do grão) por seu caráter de estar a  fozar permanentemente e por ser muito prolífico, o javarim cumpre o papel de acompanhante, de guia para o Para além e, por suposto, de seguro ante a morte a todo guerreiro que caísse identificado com ele: é o javarí-psychopompos, derivado do fato de ser especialista, como vimos, na morte fecundadora e na conseguinte ressurreição da vida em primavera. 

Sartego de Fernão Péres d'Andrade.

Sartego de Fernã Péres d’Andrade. “Grandes cavaleiros galaico-portugueses do s. XIV construíram seus sepulcros com cenas de caça do porco bravo graças ao substrato de crenças indoeuropeias existentes então, e ainda hoje em certa medida, nestas terras do Finis Terrae de Ocidente”

Deixando longe os tempos antigos, alguns grandes cavaleiros galaico-portugueses do s. XIV construíram seus sepulcros com cenas de caça do javarí graças ao substrato de crenças indoeuropeias existentes então, e ainda hoje em certa medida, nestas terras do finis terrae de Ocidente. Essa parece ser a única explicação possível ante o fato de que só eles o fizessem na Europa. E, uma vez decididos, jogaram mão de todo o que lhes ajudou nessa direção, que foi muito, dentro da conjuntura política e religioso general que favorecia a exaltação da figura do cavaleiro desde o início das Cruzadas, como a re-encarnação de um herói antigo divinizado: sepulcros romanos; imaginária heroica para-religiosa ao redor do cavaleiro (Santiago Matamouros, São Miguel Arcângelo lutando contra o demônio, São  Jorge e o dragão, outros santos cavaleiros […] (88).

Assinalando em outro lugar ERIAS

[…] É verdadeiro que não é literalmente o mesmo javarím o que se representa nos sarcófagos galaico-portugueses, que aqui o jabarím/demônio é vencido e morto, mas há algo que parece permancer: a perseguição do mesmo animal e, sobretudo, o contexto religioso funerário (o javarín céltico tem sempre uma conexão com o funerário, com a morte), ao que coadjuva a curiosa interpretação franciscana da caçada do cavaleiro como Deus perseguindo a alma… E, ainda que não é evidente, não me atreveria a descartar do todo alguma longínqua conexão com a Mesnie Hellequin [WALTER, 1977] ou com a Sociedade do Oso [Urso], derivação da Santa Companha [RISCO, 1979, 42], que alude a rituais iniciais das sociedades secretas de cavaleiros na cultura céltica [PENA GRAÑA, 1999].

Alfredo ERIAS , en unos papeles intitulados “La Eterna Caza del Jabalí” (87) en los pueblos protohistóricos indoeuropeos, celtas, germanos, etc., denota que el jabalí sería:

[…] dios protector y fertilizador, cuyos elementos más simbólicos serán, por este orden, su gran crin y sus colmillos. Y fue protector, tanto en la vida como en la muerte y así hay que entender el empleo de sus colmillos como amuletos (también en las tumbas), costumbre que llega hasta nuestros días. Como dios fertilizador, el jabalí se identificaba con diversos dioses (Osiris, Atis, Adonis […]), de tal manera que su sacrificio sangriento (equivalente a la siembra) es necesario para fecundar a la Diosa Madre, sea cual sea su nombre. De este acto esencial surge la resurrección de la vida vegetal (el nacimiento de las plantas sembradas, el árbol de la vida) y del propio dios, identificado a su vez con esa vida (Atis y el pino […]). Es por ello que también se identifica al jabalí con el espíritu del grano.

Como protector de la vida adquirió un carácter especialmente simbólico para el estamento guerrero, ya que, por sus naturales características, representa la valentía y la fiereza entendida en sentido positivo, como ejemplo para el que va a la batalla: así se explican los cascos con la imagen de jabalíes que evolucionan hasta terminar identificando la cabeza del guerrero con la del animal (el jabalí-guerrero).

Como protector en la muerte, ligado a las fuerzas de la tierra ( fecundador, espíritu del grano) por su carácter de estar hozándola permanentemente y por ser muy prolífico, el jabalí cumple el papel de acompañante, de guía hacia el Más Allá y, por supuesto, de seguro ante la muerte a todo guerrero que cayese identificado con él: es el jabalí-psicopompo, derivado del hecho de ser especialista, como vimos, en la muerte fecundadora y en la consiguiente resurrección de la vida en primavera.

Dejando lejos los tiempos antiguos, algunos grandes caballeros galaico-portugueses del s. XIV construyeron sus sepulcros con escenas de caza del jabalí gracias al substrato de creencias indoeuropeas existentes entonces, y aún hoy en cierta medida, en estas tierras del finis terrae de Occidente. Esa parece ser la única explicación posible ante el hecho de que sólo ellos lo hicieran en Europa. Y, una vez decididos, echaron mano de todo lo que les ayudó en esa dirección, que fue mucho, dentro de la coyuntura política y religiosa general que favorecía el ensalzamiento de la figura del caballero desde el inicio de las Cruzadas, como la reencarnación de un héroe antiguo divinizado: sepulcros romanos; imaginería heroica pararreligiosa alrededor del caballero (Santiago Matamoros, San Miguel Arcángel luchando contra el demonio, San Jorge y el dragón, otros santos caballeros […]” (88).

Señalando en otro lugar ERIAS[…] Es cierto que no es literalmente el mismo jabalí el que se representa en los sarcófagos galaico-portugueses, que aquí el jabalí/demonio es vencido y muerto, pero hay algo que parece permanecer: la persecución del mismo animal y, sobre todo, el contexto religioso funerario (el jabalí céltico tiene siempre una conexión con lo funerario, con la muerte), a lo que coadyuva la curiosa interpretación franciscana de la cacería del caballero como Dios persiguiendo el alma… Y, aunque no es evidente, no me atrevería a descartar del todo alguna lejana conexión con la Mesnie Hellequin [WALTER, 1977] o con la Sociedade do Oso, derivación de las Santa Compaña [RISCO, 1979, 42], que alude a rituales iniciáticos de las sociedades secretas de caballeros en la cultura céltica [PENA GRAÑA, 1999]”.

Por sua vez o professor D. Luis MONTEAGUDO GARCIA falando da  Religiosidade Callaica depois de assinalar-nos como o “eco cristianizado do antigo ambiente escatológico camponês povoado de “demos” e almas de mortos está acertadamente resumido por Cuevillas (89) nos diz:

Com a doutrina neopitagórica de Hermes psyhopompos ‘guia de almas’ estariam relacionadas as abundantes estátuas graníticas de porcos ou berrões das tribos mais ou menos celtiçadas dos Vettones, Vaccaei, Carpetani, Varduli e (no NE de Portugal) Zoelae e Seurri (RL III 42; Berrões 157) e no SE da província de Ourense o porco (melhor que o javarím por orelhas caídas, por não ter grandes caninos e por seu focinho cóncavo) mutilado do castro de Eirexaria ou Vila de Sên (Bembibre, 5 km. SSW Viana do Bolo; cf. BROTHWELL 45) e os desaparecidos do Castelinho de Castrelo do Val (5 km. N. Verín) e do castro de Florderrey Velho (Vilardevós, 13 km. SE Verím); também alude possivelmente a um verraco os topônimos “porta e campo de berrão” na cidade de Pontevedra (Taboada, AEArq. 1948, 291; Berrões 10). 

 PSYCHOPOMPOS PORCOS BRAVOS

A maior parte destes verracos  são funerários porque freqüentemente aparecem junto com plintos de pedra com furadinho retangular com canle condutora, v. 7; provavelmente a cada um destes […] e o conjunto seria uma tumba monumental de incineração depositada no furadinho (Cf. BRAH 45 p. 154; 56 p. 291); vários destes plintos de pedra apreciam-se no lienzo N. da muralha de Ávila ca- 108 (v. supra) e segundo amável comunicação do professor Pita Andrade, um sillar com pocete faz parte exterior do muro da catedral de Ourense, alguns verracos apareceram junto com estelas funerárias romanas com nomes célticos Burrus, Calaetius, Magilus, Tancinus/a (BRAH 40 p. 360; REL 56) (90).

Por su parte el profesor D. Luis MONTEAGUDO GARCIA en sus papeles sobre la  Religiosidad Galaica tras señalarnos cómo el “eco cristianizado del antiguo ambiente escatológico campesino poblado de “demos” y almas de muertos está acertadamente resumido por Cuevillas (89) nos dice:

Con la doctrina neopitagórica de Hermes psyhopompos ‘conductor de almas’ estarían relacionadas las abundantes estatuas graníticas de cerdos o verracos (Portu. Berrōes) de las tribus más o menos celtizadas de los Vettones, Vaccaei, Carpetani, Varduli y (en el NE de Portugal) Zoelae y Seurri (RL III 42; Berrôes 157) y en el SE de la provincia de Ourense el cerdo (mejor que el jabalí por orejas caídas, por no tener grandes caninos y por su hocico cóncavo) mutilado del castro de Eirexaria o Vila de Sên (Bembibre, 5 km. SSW Viana do Bolo; cf. BROTHWELL 45) y los desaparecidos del Casteliño de Castrelo do Val (5 km. N. Verín) y del castro de Florderrey Vello (Vilardevós, 13 km. SE Verín); también alude posiblemente a un verraco los topónimos “porta e campo de berrão” en la ciudad de Pontevedra (Taboada, AEArq. 1948, 291; Berrôes 10).

La mayor parte de estos verracos son funerarios porque frecuentemente aparecen junto con sillares con pocete rectangular con canal conductor, v. 7; probablemente cada uno de estos verracos (¿protectores de la tumba?: éste por su localización occidental probablemente, creemos, era un antropónimo, cf. lat. Verres) con su peana cubría el sillar, y el conjunto sería una tumba monumental de incineración depositada en el pocete (Cf. BRAH 45 p. 154; 56 p. 291); varios de estos sillares se aprecian en el lienzo N. de la muralla de Ávila ca- 108 (v. supra) y según amable comunicación del profesor Pita Andrade, un sillar con pocete forma parte exterior del muro de la catedral de Ourense, algunos verracos aparecieron junto con estelas funerarias romanas con nombres célticos Burrus, Calaetius, Magilus, Tancinus/a (BRAH 40 p. 360; REL 56)(90)”.

SECUELA

Meu primeiro promptema, um ensaio em realidade inscrito em uma concepção cultural continuista (Pena Granha 2001-2), postula, [já não] como hipótese de trabalho, [senão como paradigma], a longa duração da crença em uma forma de acesso venatório, ou de trânsito vertical, ao Além, ou Sídhe, desde o Neolítico ao Medievo. Este acesso ao Outro Mundo das almas por médio da caça, habitualmente reservado às elites, no seio das sociedades verticais, permite-nos repensar de alguma maneira uma  coletividade Neolítica hierarquizada e desigual à que não lhe teria sido alheio o talante aristocrático indo-europeu.

O trânsito psychopompos da alma do senhor, ou cavaleiro, ao Além se teria expressado na arte atlântico como uma caçada ou uma montaria perseguindo o caçador e séquito com cães a pé durante o Neolítico, a cavalo desde o Calcolítico verdadeiros animais sobrenaturais.

A compartilhada concepção psychopompa da caça no Neolítico e  Calcolítico corresponderia-se, ao meu modo de ver, com um comum horizonte ideológico e religioso [de berço ocidental, ibérico e atlântico] compartilhado desde Oriente, (Irã, Mesopotâmia), a Ocidente (Galiza, Portugal -a costa atlântica européia-, Ilhas Britânicas e Escandinávia).

No entanto, não deixo de assinalar o fato de que tenha sido na a Área Cultural Atlântica, correspondendo viavelmente as primeiras representações em contexto funerário desta caça ao dólmen de Orca dois Juncais e seus últimos ecos às caçadas representadas nos sarcófagos galego-portugueses do século XIII, o cenário onde se teria manifestado este fenômeno, por primeira e por última vez.

Mi primer promptema, un ensayo en realidad inscrito en una concepción cultural continuista, postula como hipótesis de trabajo la larga duración de la creencia en una forma de acceso venatorio, o de tránsito vertical, al Mas Allá desde el Neolítico.

Este acceso al Otro Mundo de las almas por medio de la caza habitualmente reservado a las élites, en el seno de las sociedades verticales, me permitió repensar  una sociedad Neolítica  jerarquizada y desigual participando del talante aristocrático ya indoeuropeo.

De haber tenido lugar el tránsito psychopompos del alma del señor, noble o caballero, al Más Allá, este, a mi modo de ver, se habría expresado en el arte atlántico como una cacería o una montería, persiguiendo el cazador y su séquito con sus perros posiblemente a pié durante el Neolítico, a caballo desde el Calcolítico, ciertos animales sobrenaturales.

La compartida concepción psychopompa de la caza en el Neolítico y el Calcolítico se correspondería con un común horizonte ideológico y  religioso -con cuna ibérica atlántica-, compartido desde Oriente, (Irán, Mesopotamia), a Occidente (Galicia, Portugal, la costa atlántica europea, Islas Británicas y Escandinavia).

Sin embargo, sin concluir nada, no dejo de reseñar el hecho de que haya sido en al Área Cultural Atlántica [correspondiendo viablemente las primeras representaciones en contexto funerario de esta caza al dolmen de Orca dos Juncais, y sus últimos ecos a las cacerías representadas en los sarcófagos gallego-portugueses del siglo XIII], el escenario donde este fenómeno se habría manifestado por primera y por última vez.

TÚMULO E CAVALEIRO TÚMULO Y CABALLERO

Promtema do Túmulo do rei, nobre ou cavaleiro, e á Moura segundo A. Pena

Promtema do Túmulo do rei, nobre ou cavaleiro, e á [A]Moura segundo A. Pena

 CERVO,  [A]MOURA, E “ESPELHO MÉTRICO DE PAULINA CEREMUŻYŃSKA”

Dizendo-me num muito amável correio Paulina Ceremuzynska, formidável investigadora, musicóloga e intérprete das cantigas dotada por Deus com divina voz, a propósito do promptema da Caça Selvagem e da [A]Moura e o Cavaleiro: [este] “é um tema que é fascinante, e eres a unica pessoa que por fim sabe explicar de que falam as cantigas”, E depois de me explicar -em realidade é ela a que me explica-, como funciona essa “estrutura de espelho” por ela descoberta -um belíssimo recurso poético [presente em esta cantiga de Pero Meogo, ainda que ignoro se Paulina descobriu esta estrutura também nas cantigas de Alfonso X, criado em Galiza (em Alhariz), como é público e notório como todos os reis de Galiza, Castela e Leão antepassados seus em fosterage], utilizada por Pero Meogo

esta cantiga metricamente tem estrutura de espelho” – explicame Paulina Ceremuzynska- para entendelo ben, tes que mirar a estrutura metrica da cantiga en cuestion:

Levous’a Louçana, levous’a velida, 

vai lavar cabelos na fontana fria,

leda dos amores, dos amores leda.

Levous’a velida, levous’a louçana,

vai lavar cabelos na fria fontana,

leda dos amores, dos amores leda.

Vai lavar cabelos na fontana fria,

passou seu amigo que lhi ben queria,

leda dos amores, dos amores leda.

Vai lavar cabelos na fria fontana,

passa seu amigo que a muit’a amava,

leda dos amores, dos amores leda.

Passa seu amigo que lhi ben queria,

o cervo do monte a augua volvia,

leda dos amores, dos amores leda.

Passa seu amigo que a muito amava

o cervo do monte volvia a augua,

leda dos amores, dos amores leda”.

“O que descubrim eu” -prossegue Paulina Ceremuzynska- “e que o esquema acentual da cantiga tem estrutura de espehlo. Explico-me, se analisas a cantiga métricamente, sai uma estrutura de espelho quase perfeito, olha:

[S silaba acentuada; s silaba non acentuada; (S) acento menos forte]

Cobra 1: sSssSs / sSssSs SsSsSs/ (S)sSsSs Cobra 2: sSssSs/ sSssSs SsSsSs/ sSssSs Cobra 3: SsSsSs/ (S)sSsSs sSssSs/ (S)sSsSs Cobra 4: SsSsSs/ sSssSs SsSsSs/ SsSsSs Cobra 5: SsSsSs/ (S)sSsSs sSssSs/ sSssSs Cobra 6: SsSsSs/ (S)sSsSs sSssSs/ sSssSs Refran: Ss(S)sSs/ (S)sSsSs “.

Ainda que adverte-me, humilde, a cara Paulina Ceremuzynska que o que ela diz devo mo tomar com reserva, não sendo ela filóloga, etc., considero que, como eu, e como todos, ela em princípio, também tem direito a se equivocar. Não é este o caso, Paulina Ceremuzynska tem razão, tenho que lhe agradecer à sua divina sutíl maravilhosa intrepretação e mirada de extraordinária musicóloga, a percepção da maestria do juglar santiagués Pero Meogo -de ambas presenças nos chovem melodias-, a percepção da fineza, da bellísima estrutura, descrevendo lavando os dourados cabelos na fontana fria, através de seu espelho – não os tem o Museu Britânico tão belos-, leda dos amores, uma Moura.

Comenta também Paulina, que diversos autores assinalaram significando o passo e o cruze, entre nosso mundo e o Outro Mundo,  Além ou *Omórica , que o ponto de contacto dos dois mundos e o passo do cervo – mudança de tempo verbal.

Levo anos buscando o nosso material mítico – como o de Gales ou Irlanda, e está nas Cantigas!!!.

[…] Olha também doura em ‘Lelia doura‘, pela ninfa Leliaea [trasunto da galaica Moura lavando cabelos na fria fontana, agora revisitada pela mirada trovadoresca ao medieval ‘bestseller’ das Metamorfosis de Ovidio, precisamente alcumada [André Pena] na cantiga ‘doura‘ por ser filha do potâmo Cefiso … […] André Pena […]“.

Claro que está nas cantigas“- responde-me Paulina Ceremuzynska- , e onde ian estar?”

Ptolemy Cosmographia. Hibernia. Duris Flumen.

[…] [Adenda] […] “De Beira Atlántica: É sabido que o noso Dubra ten a mesma orixe ca Dover, e o noso Tambre – lembra no Facebook o dia 15 de novembro às 15:39 Kathleen March-, a mesma etimoloxía cós tamén ingleses “Thames” e “Tamar”. Mais nen todo o mundo sabe que en Irlanda existiu un río chamado “Duris”, que partilla orixe co noso Douro (< Durius) “. Obrigado, cara Kathleen March é muito interesante. Mais Dubra e Dover é possível, segundo o penso, compartilhem com os Douro aos que alude mesma [celta e indoeuropea] raiz *dur. ‘Inter [Duruianos/ Duvrianos] et Bregantinos”; cf. também idoiro, “rego” (segundo amável comunicação de J. Canosa); Olha também doura em ‘Lelia doura‘, pela ninfa Leliaea [trasunto da galaica Moura lavando cabelos na fria fontana, agora revisitada pela mirada trovadoresca ao medieval ‘bestseller’ das Metamorfosis de Ovidio, precisamente alcumada [André Pena] na cantiga ‘doura‘ por ser filha do potâmo Cefiso …etc., etc., bla bla bla, bli bli bli…ble ble ble . Os rios e a hidronimia alteuropäische são, segundo o penso, ‘real probe’ da PCP dende o refugio glaciar atlântico hispano.

Com seu formidável, belo e sobrenatural aspecto, os animais e  seres feéricos, do Além, costumam na Galiza, vir visitar-nos saindo muitas vezes por portaléns: rochas, rios, fontes, poços, sitios arqueológicos, e dos lacos ânticos, significando laco, lacuna “lagoa, tumba, túmulo funerário, anta, mamoa”, sitios concebidos na geografia mítica galega como lugares de acesso ao Além ou Sídhe.

LACOS ANTICOS [OLD FUNERARY MONUMENTS]

Apontei em 1991 que a voz laco (91) “lago” teria indicado a presença dum túmulo [e demonstrando o por mim exposto, John T. Koch em 2009, p 344, rexista com este sentido no tartésico do Bronze Final a voz lokoon [J.57.1], ‘grave, funerary monument’, cf. Cisalpine lokan ‘grave’ (Todi): Indo-European *legh– ‘lie down’], praticamente em todolos casos com uma abertura de violação, comentei o emprego nas cartas de deslinde (92) de duas distintas vozes: lacos et mamolas referidas à mesma coisa arqueológica, e enquanto a voz mamula, hoje generalizada, aplicava-se no entanto na Galiza Medieval para designar aos túmulos que -supostamente deixados pelos buscadores de encantos- teriam conservado segundo parece seu arrogante aspecto de teto, nesses grandes buracos dos túmulos, lacos, ficava a impressão desta espoliadora atividade que teria dado às mámoas galegas sobreviventes da devastadora piqueta dos buscadores de tesouros do espólio reiterado centos, senão milhares de vezes, -até que os arremata a paleta do arqueólogo- o aspecto como de apagados vulcões que hoje apresentam.

Na busca do ouro dos [*O]Mouros (93), as reiteradas escavações ao longo dos séculos têm desfigurado às mámoas que se apresentam com um descomunal buraco. De aplicar-se hoje a descritiva precisão dos redatores de nossos cartorários e diplomas medievais não falaríamos de mamolas ou de mámoas por nos chegar todas violadas, senão de “lagoas” .

 VIOLAÇÃO DE TÚMULOS NO CÓDICE CALIXTINO VIOLACIÓN DE TÚMULOS EN EL CÓDICE CALIXTINO

A mais antiga referência a esta inveterada costume violatória (94) poderia encontrar-se no códice Calixtino, do século XII, onde no Capítulo VII, como também nos comentários ao mencionado Códice o teria visto já faz muitos anos dom Abelardo MORALEJO, se diz, depois de expor que a terra dos galegos é rica em ouro, prata, peles de animais selvagens e outras riquezas, que ainda é muito abundante em tesouros dos mouros (95) gacis sarracenicis (96) sendo possivelmente comparável à mirada rústica e não rústica (cf. os tesouros dos “gentiles galigriegos”) o fato de escavar as mámoas,  com o fato de irromper, de passar, abrindo míticas entradas, ao Outro Mundo no imaginário celtoatlântico, ao lugar dos seres sobrenaturais –significando, como o mostra a história galesa de Rhiannon, o entrar baixo terra o acesso ao Além e aos enormes tesouros que ali guardam as raças míticas: os mouros, os anões e os gigantes. Nos buracos, como monstro em The Unveiled Amouraos caçadores de tesouros coincidem com outros caçadores.

Con su formidable, bello y sobrenatural aspecto, los animales y los seres del otro Mundo, suelen en Galicia, acudir a visitarnos saliendo muchas veces de los lacos anticos, mámoas, concebidos en la geografía mítica gallega como lugares de acceso al Alén”, El Más Allá”.

Mámoa, com burato de violação, em os Montes da Lagoa e Vilarquinte. O Val. Narón

Mámoa, com burato de violação, em os Montes da Lagoa e Vilarquinte. O Val. Narón

Reseñé, en 1991 (p 30 ss), que originariamente la voz laco (91) “lago” habría indicado la presencia de un túmulo [confirmando lo por mi expuesto, John T. Koch en 2009, p 344, registró en el tartésico do Bronze Final, con este sentido de túmulo, la voz lokoon [J.57.1], ‘grave, funerary monument’, cf. Cisalpine lokan ‘grave’ (Todi): Indo-European *legh– ‘lie down’], prácticamente en todos los casos, con una abertura de violación. Comenté también el empleo en las cartas de deslinde (92) de dos distíntas voces: lacos et mamolas referidas a la misma cosa arqueológica [a un mismo objeto institucional}, y mientras la voz mamula, hoy generalizada, se aplicaba sin embargo en la Galicia Medieval para designar  túmulos que -sospechosamente deshechados por los buscadores de encantos- habrían conservado, según parece, su arrogante aspecto de tetilla, en los grandes boquetes de los lacos, quedaba la  huella de la expoliadora actividad que habría dado a las mámoas gallegas supervivientes de la devastadora piqueta de los buscadores de tesoros,  expolio reiterado cientos, sino miles de veces, -hasta que los remata la llana del arqueólogo-, el aspecto como de apagados volcanes que hoy presentan.

En la búsqueda del ‘ouro dos mouros’ (93), las reiteradas excavaciones a lo largo de los siglos han desfigurado las mámoas que se nos presentan con un descomunal hoyo o socavón. De aplicarse hoy la descriptiva precisión de los redactores de nuestros cartularios y diplomas medievales, llegándonos todas violadas, no hablaríamos de mamolas, “mámoas”, sino de “lagoas” .

La más antigua referencia a esta inveterada costumbre violatoria (94) podría encontrarse en el códice Calixtino, del siglo XII, donde en el Capítulo VII, como en los comentarios al mencionado Códice, como lo habría visto ya hace muchos años don Abelardo MORALEJO, se dice, tras exponer que la tierra de los gallegos es rica en oro, plata, pieles de animales salvajes y otras riquezas, que aún es muy abundante en “tesoros de los moros (95)” gacis sarracenicis (96) siendo posiblemente comparable a la mirada rústica y no rústica (cf. los tesoros de los “gentiles galigriegos”) el hecho de excavar las mámoas, con el hecho de irrumpir, de pasar, abriendo míticas entradas al Otro Mundo, en el imaginario celtoatlántico, al lugar de los seres sobrenaturales, –significando, como lo muestra la historia galesa de Rhiannon, el entrar bajo tierra, el acceso al Alén y a los enormes tesoros que allí guardan las razas míticas: los mouros, los enanos y los gigantes-. Pero en estos hoyos, como hemos visto en The Unveiled Amoura, los cazadores de tesoros coinciden con otros cazadores.

UM PENTE DE OURO, UMA [A]MOURA, UM CAVALO  UN PEINE DE ORO, UNA MOURA, UN CABALLO

Ola e pente de ouro, seguramente, un agasallo do heroe para a Mater (Pena).

Ola e pente de ouro do Tesouro de Caldas de Rei, seguramente, um agasalho do príncipe para a Mater (Pena).

O Tesouro de Caldas, como o tesouro escondido na gruta de Ali Baba, séria o produto de um possível espólio intensivo, em massa e prolongado de túmulos aparentemente de várias épocas. Ainda que constituído por peças de diferentes momentos forma no entanto um coerentes e homogêneo de objetos funerários votivos, um expositivo promptema do compacto enxoval funerário indoeuropeu, onde todas e a cada uma das alfaias cobram sentido e encaixam.

Berço hispano atlântico da tumba de carro com, abehão, carro, sutti, espelho e pente

Berço hispano atlântico da tumba de carro com abehão, carro, sutti, espelho e pente

Tentaremos expor como, procedente do espólio de um destes túmulos principescos, o pente de ouro de Caldas -presente de casamentos do herói morrido à Grande Rainha que vem até seu túmulo para resgatar das trevas, lho levar em sua grupa ao Além e, de superar o herói a prova última, se casar com ele-, teria constituído em um momento muito temporão o primeiro depoimento arqueológico em ocidente de uma funerária hierogamia indoeuropéia entre o rei e a Deusa Mãe.

PENTE E ESPELHO DA [A]MOURA

Evolução arqueológica do promtema da [A]Moura e o Príncipe em a estela funerária celtoatlántica segundo A. Pena

Persisténcia arqueológica atlântica do promtema da [A]Moura e o Príncipe nas estelas funerárias celtoatlánticas segundo A. Pena

O fabuloso Tesouro de Caldas, inscrito eum promtema funerário indo-europeu intensamente descritivo e enquadrável em um horizonte de longa duração, responde estritamente à ação narrativa do imaginário cavalheiresco indo-europeu e posição ideológica, social e institucional do cavaleiro, sendo, em princípio, para nossa análise irrelevante a estrita datação das alfaias, que em razão ao espólio massivo do que procedem possivelmente correspondam a um dilatado período temporário -cedo para algumas peças do repertorio-, entre o Calcolítico e  Bronze Médio sobre o que existe hesitação. Entre os objetos deste tesouro sobressai, um singular pente de ouro de considerável tamanho e peso, um excepcional objeto, o mais antigo dos pentes votivos deste gênero conhecidos até agora, que no âmbito indo-europeu, de ser certa nossa leitura de uso instrumental, apareceria associado usualmente a espelhos desde o Calcolítico ou a Idade do Bronze até a Alta Idade Média européia nos túmulos, ininterruptamente, estando também profusamente representado nos motivos decorativos das estelas funerárias.

O uso dos pentes funerários de ouro, seguramente oferendas votivas, pode reconhecer nos relatos do imaginário popular europeu, empregando-os na Galiza habitualmente, “A Moura”, convertida pelo folclore [estendido de novo a toda Ibéria ocidental pela reconquista dos galegos] em uma belíssima mulher de sobrenatural poder, mítica moradora do mundo subterrâneo que em busca de um esposo pontualmente retorna a este mundo a cada amanhecer do dia de São João. Estas histórias são trasunto duma velha divindade indoeuropéia e celta da soberania. Excepcionalmente, ainda que a ação evangelizadora dos monges também jogasse aqui seu papel, a Moura, se mostra como uma velha decrépita. Integrados em um discurso próprio relacionado com o funeral, descrevendo-nos concretas ações, os pentes junto aos espelhos mencionados, procedentes dos túmulos ou das fúnebres estelas indoeuropéias, são o específico presente oferendado à divindade feminina soberana: a ação do obrigado herói defunto pelas suas prerrogativas em vida e a mortuária expressão do seu elevado interesse pela nova vida no Além.

Esta Deusa Mãe, uma, Mater, e trina, Matres, corresponde-se, como demonstrei, com nossa [A]Moura, ou [A]Mouras, estudadas, fora do promtema institucional da Religião Celta, onde encaixa como a luva á mão, como simples seres místicos galegos por numerosos autores, como Fernando ALONSO ROMERO, em “A Moura Construtora de Megálitos”. (97). Jovem e Velha com seu celeste azul velo [Cailech, cf. latim Caelum, “Céu”; caeluleo, “da cor do Céu, azul”] Virgem e mãe, rainha e camponesa, é também a Soberania, encarnação da Treba ou Toudo, da Terra e do País (PENA 1995 pp. 48-53), que um dia escolheu o marido, o soberano, em atenção a seus méritos, e de novo vem a por ele quando morre.

TOP: The Paleolithic conception of the Earth as fruitful Mater evolves in the Neolithic period, with the staging of the agricultural cycle, to the three Matres. Young (Mater) Lady, meaning

UP Promptema of “The MATRES” (ex  A. Pena). The Paleolithic conception of the Earth as fruitful Mater evolves in the Neolithic period, with the staging of the agricultural cycle, to the three Matres. Young (Mater) Lady, meaning “the awakening of the Earth”; Fertile, Pregnant Lady, or Mother Lady (Mater), meaning “the harvesting of the crop”, and the Old Lady (Mater), meaning ” Darkness of Winter, Cold and Snow” DOWN Promptema of “The Fruitful Sun” (ex  A. Pena). The Sun around the earth in three steps. Each step represents a different person. In the first step, the first person of Sun, young and vigorous, takes possession of the Sky, from sunrise to noon (or from Christmas Day to Saint John). The second Person (step) of the Sun, old and decadent, went back down to his ship in the West Atlantic. The Third Person (step) of the Sun corresponds to a ‘dying god’. Dies, descends to the Underworld, there remains three days, from 21 to 23 December, and rises again. That is what is shown in Celtic coins of Granada (Spain), or on the flag of the Isle of Man. The happy circumstance, as I think, facilitated the conversion of the Celts to Christianity.

É a Moura que à mesma fonte, à mesma pedra, à mesma encruzilhada, e ainda à mesma ponte, fiel vai ano após ano em busca do homem capaz de superar com sucesso uma prova usualmente consistente na eleição encoberta entre ela e um fabuloso tesouro.

El Tesoro de Caldas, como el tesoro escondido en la cueva de Alí Baba, seria, como he demostrado, el producto de un posible expolio intensivo, masivo y prolongado de túmulos aparentemente de varias épocas. Aunque constituido por piezas de diferentes momentos forma sin embargo un coherente y homogéneo de objetos funerarios votivos, un expositivo promptema del compacto ajuar funerario indoeuropeo, donde todas y cada una de las alhajas cobran sentido y encajan. Intentaremos exponer como, procedente del expolio de uno de estos túmulos principescos, el peine de oro de Caldas – un presente de bodas del héroe muerto a la Gran Reina que viene hasta su túmulo para rescatarlo de nuevo de las tinieblas, al que en vida fue su esposo , para llevárselo en su grupa al Más Allá y, de superar el héroe la prueba última, casarse [de nuevo en el Otro Mundo] con él-, habría constituido en un momento muy temprano el primer testimonio arqueológico en occidente de una funeraria hierogamia indoeuropea entre el rey y la Diosa Madre. El fabuloso Tesoro de Caldas inscrito en un promtema funerario indoeuropeo intensamente descriptivo y encuadrable en un horizonte de larga duración responde estrictamente a la acción narrativa del imaginario caballeresco indoeuropeo y a la posición ideológica, social e institucional del caballero [con el transfordo de tama melusino], siendo, en principio, para nuestro análisis irrelevante la estricta datación de las alhajas, que en razón al expolio masivo del que previsiblemente todas ellas proceden, seguramente se correspondería a un dilatado periodo temporal entre el Calcolítico y el Bronce Medio sobre el que existe hesitación, aunque, sind duda, temprano para algunas piezas – es el caso del peine- del repertorio. Entre los objetos de este tesoro sobresal el singular peine de oro de considerable tamaño y peso, un excepcional objeto, el más antiguo de los peines votivos de este género documentados hasta ahora, que en el ámbito indoeuropeo, de ser cierta mi lectura de su uso institucional, aparecería asociado usualmente a espejos desde el Calcolítico o la Edad del Bronce hasta la Alta Edad Media europea en los túmulos, de modo ininterrumpido, estando también profusamente representado en los motivos decorativos de las estelas funerarias.

El uso de los peines funerarios de oro, seguramente votivas ofrendas a la Mater que solícita acoge el alma del caballero, príncipe o rey, puede reconocerse en los relatos del imaginario popular europeo, empleándolos en Galicia habitualmente, “A Moura”, convertida por el folklore en una bellísima mujer de sobrenatural poder, mítica moradora del mundo subterráneo que en busca de un esposo puntualmente retorna a este mundo cada amanecer del día de San Juan. Estas historias son trasunto de las de una vieja divinidad indoeuropea y celta de la soberanía. Excepcionalmente, aunque la acción evangelizadora de los monjes también jugó aquí su papel, la Moura, se muestra como una vieja decrépita. Integrados en un discurso propio relacionado con el funeral, describiéndonos concretas acciones, los peines junto a los espejos mencionados, procedentes de los túmulos o de las fúnebres estelas indoeuropeas, son el específico presente ofrendado a la divinidad femenina soberana: la acción de gracias del héroe difunto por sus prerrogativas en vida y la mortuoria expresión de su elevado interés en el Más Allá.

Esta Diosa Madre, una y triple – La Mater y Las Matres -,  se corresponde y tiene su origen, como demostre con nuestra galaica [A]Moura, o [A]Mouras, estudiadas estas por numerosos autores, como Fernando ALONSO, en su función de “A Moura Constructora de Megalitos” (97).

Joven y vieja, virgen y madre, reina y campesina, es también la Soberanía, encarnación de la tierra y del país (PENA 1995 pp. 48-53) que habiéndo escogido marido, el soberano, en atención a sus méritos para gobernar la Treba o Toudo, E Estado, El Pais, y viene a por él cuando muere, para renovar sus votos y llevárselo con ella a reinar en el Otro Mundo, el Além o Sídhe. Es la Moura que a la misma fuente, a la misma piedra, a la misma encrucijada, y aún al mismo puente, fiel acude año tras año en busca del hombre capaz de superar con éxito una prueba usualmente consistente en la elección encubierta entre ella y un fabuloso tesoro. 

Epona coa chave do Além desenho reconstructivo de A. Pena ex foto Recueil général de Émile Espérandieu

Epona gala, coa chave do Além. Desenho reconstructivo de A. Pena da ilustração do Recueil général de Émile Espérandieu

O pente um presente nupcial, segundo o penso, longe de servir para peitar sua barba, seria aqui oferecido pelo herói morrido à deusa soberana que o reclama, o monta em sua grupa e o conduz agora a sua mansão no luminoso Paraíso: A Rhiannon -nossa Iccona Loiminna “loiminha” [psv. nn = nh] “Luminosa Epona”-, à Grande Rainha que em sua cita anual aguarda ao generoso esposo merecedor no Além ou Sídhe de compartilhar com ela seu amor e seus tesouros.

SECOND OLDEST PROFESSION IN THE WORLD

O Tesouro de Caldas, a meu modo de ver, ilustra uma velha profissão. Em toda Europa se espoliavam os túmulos e o espólio relativamente recente, do ano 1846, do intendente de minas Johan Georg RAMSAUER se fez famoso não por cavar este senhor ao longo de 17 anos 890 túmulos na necrópole de Hallstatt chegando a desenterrar 19.490 objetos ,senão por participar no a alta nobreza do país, se aficionado à Arqueologia. Uma célebre fotografia [cf. por post] mostra à Grande Duquesa de Mecklenburgo ainda no ano 1907 ‘escavando’ pessoalmente um túmulo, depois de obter a permissão do imperador Francisco José. Mas estes saques são coisa cativa de considerar entre as massivas aberturas de mámoas (antas) registradas na Galiza por MARTÍNEZ SALAZAR (1909) (98) o caso de Pedro Vásquez de Orjás, clérigo, senhor do coto de Recemil em Lugo (99), quem a começos do século XVII conseguiu do rei Felipe III no ano 1609 uma cédula para abrir as mámoas e apanhar os tesouros dos ‘gentiles galigrecos’, superando o espolio as três mil câmeras. Se o senhor de Recemil não teve muito sucesso ou resultados se deve a que o teriam tido dantes que ele seus êmulos -como o garimpeiro esse que extraindo, de uma em uma, túmulo por túmulo uma ingente quantidade de peças, teria, saqueando multidão de túmulos e agachado em Caldas (100) seu “tesouro escondido”.

Não se pode subestimar a experiência e a intuição do velho espoliador profissional, de novo com o Tesouro de Caldas como paradigma, supostamente superior em resultados à experiência do atual arqueólogo profissional, que chega tarde a uma cena muitas vezes  arrasada e sem referências. Pedro Vázquez de Orjás não estava capacitado para datar a idade dos túmulos, nem interessado em isso, como passa hoje se os violadores de túmulos não são profissionais da arqueologia, mas poderia, pelo alcance e volume do espolio, intuir que túmulos seriam produtivos Possíveis enterros individuais da Idade do Bronze e da Idade do Ferro? e que túmulos não (101).

TESOURO DE CALDAS

O Tesouro de Caldas, erroneamente considerado como um conjunto se datou inicialmente, de modo acertado, no Calcolítico, se rebaijando logo a data de algumas de suas peças, talvez de modo prematuro, até a Idade do Bronze, entre 1600-1400 a. C. por empregar-se nas espetaculares olas e no pente (102) o fundido à cera perdida, enquanto parecem contemporâneos de braçais similares descobertos em cistas, como a de Agolada, os maciços braçais, genuínos precursores das “viriae”, fariam parte de múltiplas espólios de mámoas, antas ou “túmulos” de diversas épocas realizados por uma mesma mão. Como recapitulação do dito, os objetos do tesouro escondido podem pertencer a diferentes períodos abarcando as espoliações desde o Neolítico ao Calcolítico. Na adscrição do nítido mobiliário arqueológico de Caldas a um marco ideológico e cultural muito concreto não se deve silenciar a delatora presença no mencionado tesouro do grande, maciço e pesado peite votivo de ouro que emprega no imaginário mítico galego a “Moura” para pentear seus loiros cabelos quando em busca de marido aparece, nos lugares que lhe são próprios, em contexto simbólico claramente funerário de passagem ao Além.

O pente de ouro nos servirá de base para revelar, em tempos muito temporões (Calcolítico), a dimensão, e o alcance e profundidade de algumas instituições indo-européias, dando no tesouro de Caldas a todo o conjunto sólida coerência institucional, e uma provável significação na topografia do enxoval psychopompos, por vir associado depois, de modo indefectível, ao ambiente heróico das tumbas de carro do Bronze e do Ferro. Pese à distância temporária que possam ter entre sim alguns objetos de ouro do admissível espólio, o peite de Caldas, pela sua simbologia intrínseca –e com este elemento o grau de certeza dos assertos contidos nos precedentes parágrafos não é depreciável- nos abre novos caminhos no entendimento dos temas interpretativos de nossos petróglifos atlânticos. Esta evidência tem de considerar-se conjuntamente com os poderosos instrumentos e com a ajuda de linhas inmovilistas ou continuistas de investigação etnográfica comparatista de enorme valor.

El peine un regalo nupcial, lejos de servir para peinar su barba, sería aquí ofrecido por el héroe muerto a la diosa soberana que lo reclama, lo monta en su grupa y lo conduce ahora a su mansión en el luminoso Paraíso: A Rhiannon (pos. nuestra Iccona Loiminna “Luminosa Epona”), a la Gran Reina que en su cita anual aguarda al generoso esposo merecedor en el Más Allá de compartir con ella su amor y sus tesoros.

El Tesoro de Caldas, a mi modo de ver, ilustra una vieja profesión. En toda Europa se expoliaban los túmulos y el expolio relativamente reciente, del año 1846, del intendente de minas Johan Georg RAMSAUER se hizo famoso no por cavar este señor a lo largo de 17 años 890 túmulos en la necrópolis de Hallstatt llegando a desenterrar 19.490 objetos sino por participar en el la alta nobleza del país, aficionándose a la arqueología. Una célebre fotografía muestra a la Gran Duquesa de Mecklenburgo todavía en el año 1907 ‘excavando’ personalmente un túmulo, tras obtener el permiso del emperador Francisco José. Pero estos saqueos son cosa desdeñable de considerar entre las masivas aperturas de mámoas registradas en Galicia por MARTÍNEZ SALAZAR (1909) (98) el caso de Pedro Vázquez de Orjás, clérigo, señor del coto de Recemil en Lugo (99) , quien a comienzos del síglo XVII consiguió del rey Felipe III en el año 1609 una cédula para abrir las mámoas y coger los tesoros de los gentiles galigrecos, superando su expoliación las tres mil cámaras.

Si el señor de Recemil no tuvo mucho éxito o resultados se debe a que lo habrían tenido antes que él sus émulos -como el ‘minero’ que extrayendo, de una en una, túmulo por túmulo una ingente cantidad de piezas, habría, saqueando multitud de túmulos y depositado en Caldas (100) su “tesoro escondido”- de pretéritos siglos.

No se puede subestimar la experiencia y la intuición del antiguo expoliador, de nuevo con el Tesoro de Caldas como paradigma, supuestamente superior en resultados a la experiencia del actual arqueólogo profesional que llega a una escena arrasada tarde y sin referencias. Pedro Vázquez de Orjás no estaba capacitado para datar la edad de los túmulos, ni interesado en ello, como pasa hoy si los violadores de túmulos no son profesionales de la arqueología, pero pudo saber, por el alcance y volumen de la muestra, que túmulos serían productivos ¿Posibles enterramientos individuales de la Edad del Bronce y de la Edad del Hierro? y que túmulos no (101).

El Tesoro de Caldas, erróneamente considerado como un conjunto se dató inicialmente, de modo acertado, en el Calcolítico (ca 3200 a.C.), retrasándose luego la fecha de algunas de sus piezas, tal vez de modo prematuro, hasta la Edad del Bronce, entre 1600-1400 a. C. por emplearse en las espectaculares ollas y en el peine (102) el fundido a la cera perdida, mientras que parecen contemporáneos de brazaletes similares descubiertos en cistas, como la de Agolada, los macizos brazaletes, genuinos precursores de las “viriae” que formarían parte de múltiples expolios de mámoas “túmulos” de diversas épocas realizados por una misma mano. Como recapitulación de lo dicho, los objetos del tesoro escondido pueden pertenecer a distintos períodos abarcando estas expoliaciones desde el Neolítico al Calcolítico. En la adscripción del nítido mobiliario arqueológico de Caldas a un marco ideológico y cultural muy concreto no se debe silenciar la delatora presencia en el mencionado tesoro del grande, macizo y pesado peine votivo de oro que emplea en el imaginario mítico gallego la “Moura” para peinar sus rubios cabellos cuando en busca de marido aparece, en los lugares que le son propios, en contexto simbólico claramente funerario de paso al Mas Allá.

El peine de oro nos servirá de base para revelar, en tiempos muy tempranos, la dimensión, el alcance y la profundidad de algunas instituciones indoeuropeas, dando en el tesoro de Caldas a todo el conjunto sólida coherencia institucional y una posible significación en la topografía del ajuar psychopompos, indefectiblemente asociado luego al ambiente heroico de las tumbas de carro del Bronce y del Hierro. Pese a la distancia temporal que puedan tener entre sí algunos objetos de oro del posible expolio, el peine de Caldas, por su simbología intrínseca -con este elemento el grado de certeza de los asertos contenidos en los precedentes parágrafos no es despreciable- nos abre caminos en la comprensión de los temas interpretativos de nuestros petroglifos. Esta evidencia ha de considerarse conjuntamente con los poderosos instrumentos y con la ayuda de líneas inmovilistas o continuistas de investigación etnográfica comparativista.

Arca ou 'armada' violada. O Xistral. Galiza

Arca ou ‘armada’ violada. O Xistral. Galiza

Sem o ouro de Caldas, tendo desaparecido nas violações de túmulos toda a evidência, quiçá nunca saberíamos se as grandes arcas abertas, como as relacionadas com os ‘curros vedros’, e com os recintos fechados das branhas do Xistral tiveram áureos enxovais. Com os materiais do esconderijo do Tesouro de Caldas sabemos em que puderam consistir estes equipamentos e com a ajuda de Mitologia Comparada inclusive o horizonte cultural e ideológico ao que talvez pertencessem.

Recreación ideal, 'simplistificada' para não alborotar mais do devido à parroquia, de um funeral calcolítico, com abellón e sutti, em um túmulo dos montes da Lagoa e Vilarquinte. Despregado sobre um lienzo o espelho e o peine do caballero para a [A]Moura. A pintura é de Carlos Alfonzo realizada baixo meu assessoramento e direção.

Recreação ideal, simplificacionista’para não alborotar mais do devido à paroquia, de um funeral calcolítico, com abelhão e sutti, em um túmulo dos montes da Lagoa e Vilarquinte. Despregado sobre um lenço o espelho e o peine do cavaleiro para a [A]Moura. A pintura é de Carlos Alfonzo realizada baixo meu assessoramento e direção.

As olas e o pente de Caldas poderiam, sem dúvida, provir do espólio de “arcas”, antas ou dólmens, de câmara aparelhada com quatro grandes pedras e coberta, grandes túmulos relacionados nas branhas do Atlântico Europeu com os cercados para as vacas –pegada da sem dúvida incipiente e importante cabana vacina- do Calcolítico e da Idade do Bronze, conhecidos na Idade Média como “curros vedros” ou causos veteros. Quiçá nunca o saberemos com certeza tendo desaparecido nos espolios a evidência, mas é muito possível que as grandes arcas abertas, como as relacionadas com os mencionados curros vedros, ‘redondos’, ‘bouças rotundas’ e recintos associados, nas branhas do Xistral, tivessem áureos enxovais similares. Este, e não outro, é, segundo o penso, o horizonte cultural e ideológico, ao que possivelmente teriam pertencido muitos objetos do Tesouro de Caldas

The Ringlemere andRillaton barrow (Cornish: Krug Reslegh) gold cups. Photo by portableantiquities on Flickr. Under licence of Creative Commons

The Ringlemere and Rillatom gold cups. Photo by portableantiquities on Flickr. Under licence of Creative Commons

Confirmando de novo as teorias do “Inmovilismo Atlântico” (PENA, 1995) as arcas e os curros vedros, cousos ou causos veteros galegos, responderiam ao mesmo horizonte cultural Calcolítico, herdeiro de outro anterior Neolítico, no que se enquadram as arcas e os sobreditos curros vedros das branhas inglesas de Dartmoor, ou dos nomeados The Hurlers, de Cornualha, das que provem também a célebre copa de ouro de Rillaton, Minions, achada em Bodmin Moore, Cornualha a princípios do século XIX, precisamente em uma destas arcas ou mámoas da Idade do Bronze de 27 mts de diámetro e 2.5 de altura.

O copo de Rillaton relacionada tipologicamente com as copas micénicas de ouro e de prata, ou a recentemente achada precisamente em um insospeitado complexo funerário dos albores da Idade do Bronze, em Ringlemere, Kent, (ca. 1700-1500) seriam herdeiras da comum tradição heroica e do ambiente funerário cavaleiresco indo-europeio descrito com todo luxo de detalhes na Ilíada nas honras fúnebres de Patroclo, destinado a ter uma longa duração, tradição possivelmente inaugurada no registro arqueológico europeu com os copos de Caldas.

Sin Caldas, habiendo desaparecido en los saqueos toda la evidencia, quizás nunca sabríamos si las grandes arcas abiertas, como las relacionadas con los ‘curros vedros’, y con los recintos cerrados de las brañas de o Xistral tuvieron áureos ajuares. Con los materiales del escondrijo del Tesoro de Caldas sabemos en que pudieron consistir estos ajuares y con la ayuda de Mitología Comparada incluso el horizonte cultural e ideológico al que tal vez pertenecieron.

Las ollas y el peine de Caldas podrían provenir del expolio de “arcas”, dólmenes de cuatro grandes piedras y cubierta, grandes túmulos relacionadas en el Atlántico Europeo con los cercados para las vacas del Calcolítico y de la Edad del Bronce conocidos en la Edad Media como “curros vedros” o “causos veteros”. Quizás nunca lo sabremos con certeza habiendo desaparecido en los saqueos la evidencia, pero es muy posible que las grandes arcas abiertas, como las relacionadas con los mencionados curros vedros, y otros recintos asociados, en las brañas del Xistral, tuvieran ajuares similares. Este, y no otro, és el horizonte cultural e ideológico, estamos convencidos, al que posiblemente habrían pertenecido algunos materiales del Tesoro de Caldas

Confirmando de nuevo las teorías del “Inmovilismo Atlántico” (PENA, 1995) las arcas y los curros vedros o cousos veteros gallegos, responderían al mismo horizonte cultural Calcolítico, heredero de otro anterior Neolítico, en el que se encuadran las arcas y los curros vedros de las brañas inglesas de Dartmoor, o de las llamadas The Hurlers, de Cornualles, de las que proviene también la célebre copa de oro de Rillaton, Minions, hallada en Bodmin Moore, Cornualles a principios del siglo XIX, precisamente en una de estas arcas o mámoas de la Edad del Bronce de 27 mts de diámetro y 2.5 de altura.

La copa de Rillatón relacionada tipológicamente con las copas micénicas de oro y de plata, o la recientemente hallada precisamente en un insospechado complejo funerario de los albores de la Edad del Bronce, en Ringlemere, Kent, (ca. 1700-1500) serían herederas de la común tradición heroica y del ambiente  caballeresco indoeuropeo descrito con todo lujo de detalles en la Ilíada en las honras fúnebres de Patroclo, destinado a tener larga duración, posiblemente inaugurada en el registro arqueológico europeo con los vasos de Caldas.

PRINCIPESCAS TUMBAS INDIVIDUAIS

Estela e estatua menhir do calcolítico reaproveitada em o Bronze a primeira e epigrafiada em o Baijo Império a segunda., Cabeça de guerreiro galaico de Rubiás, e cabeça lateniana dum guerreiro galeico empotrada sobre o descabeçado corpo de guerreiro galaico pre-romano, com epigrafe funerário aposto no Baijo Imperio.Falando dos límites da casa de Santa Columba [santa comba de Bande] na Limia, cedida ao mosteiro de Celanova de San Rosendo Odoino, di o seguinte [aclarando a] identidade entre Lagoa e o megálito, túmulo ou mámoa. “tal e como divide coa vila de santa Columba, de ermigildo e de atanes e pasa Limia contra padrón entre mogaines e santa Comba, e atinxe polo medio da arca de tras a Limia ata cas de Dono e polos seus termos por onde empezaches, lagos antigos e mámoas (*Lacos anticos et mamolas): um lago, “túmulo”, que está tras a Limia por onde atravesa a liña de separación [liniolo] que pasa por Limia e vén entre san martiño de Caldas e chega ata a Cima da Vila ata outro lago máis grande pola súa liña divisoria ata onde xace unha efixie de home esculpida en pedra [unha de elas a estatua menhir calcolítica reselada no baixo império Látronus (Esforçado em a Luita) fillo de Celtiato Aquí Xace [leva expresamente a fórmula funerária Hic Situs Est) [estatua]que [reiterándose –e um de estes sería o guereiro Látrono, filho de Veroto, ao que correspondia seguramente a cabeça de Rubiás-] marca de “lago” en “lago”, e de alí polas súas solidísimas antas, cara a arca maior, ata o Castro de Vemes, e así volve por outros albeiros (antas de mámoas) e chega a unha fonte de mulleres [probablemente con lendas de mouras do tipo da triple ana manana] e logo despois do río minho entre Vilariño e Monte Longo onde o dividimos firmemente com eses donos xa ditos nun gran concilio deles baixo uns [ posib. abreviatura de uoues, “bois”? empregados de succo nunha ceremonia demarcatoria] andantes”11 [Pena 1991].

A esquerda no meu promptema podese olhar uma e stela e uma estatua menhir, ambas  do Calcolítico e reaproveitadas,  em a Idade do Bronze a primeira; e a segunda epigrafiada em o Baijo Império. A Cabeça  é do guerreiro galaico (de estilo Halssttático, pese a levar no corpo  um epígrafe latino  aposto em o Baijo Impêrio) desaparecido de Rubiás. Outra e cabeça lateniana dum guerreiro galaico, do norte de Portugal, foi por um tempo, recentemente empotrada sobre o descabeçado corpo doutro guerreiro galaico, também pre-romano e Hallstático em origem, mas com gravuras posteriores de estilo lateniã, e, de novo com epigrafe funerário aposto no Baijo Império. Loce também na caetra, uma conocida armaía  baijo medieval, duma familia fidalga galega. Sabemos  o nome do incorpóreo guerreiro galaico de Rubiás cuxa enorme cabeza  conserva o Museo Provincial de Ourense:[L]ADRONVS / LATRONUS  (t/d)  “Ladrón [do OIr. Láthar envolvendo a Ideia de”disposição [para o combate]’, “n. o-stem <*lāϑ(e)r < * lāϑ(e)rom: acc. sg., dat. sg. lathur [lathar] (McCone, 2011)] de  látronus “esforzado no combate de onde psv. tomou emprestito?  o/do? latim latus -lateris “flanco, beira” , e lateronus  “cavaleiro de acostamento”  (Pena 2012)[[2º -esta segunda opção cede ante a anterior-, lat. Later-onus “O que [pela segurança que inspira] anda ao lado do (nobre ou o rei)”]]VEROTI F(ilius), Fillo de Veroto, [un nome segundo o penso interesantíssimo, psvl. de *u(p)ero, *uero > vero, “alto”, “elevado”, “importante” + sufixo lat. tus véxase a propósito do  antropónimo celtogalaico ; Veroblio  [l/r; e tb.vogalismo i/e], comparativamente de UERO BREO “(Señor) da Alta Casa (Fortificada)” (Pena 2011) –.  [Desculpem as gralhas].

 Este ambiente heróico chegaria sem grandes mudanças no Atlântico, à Idade do Ferro (ARNOLD, 1995: 51) paradoxalmente em tumbas principescas individuais, das que não nos teria ficado rastro-. Que estas tumbas existirão o mostra sem lugar a dúvidas, descrito pelos historiógrafos da antiguidade, o enterro e os funerais de Viriato, e o testemunham os guerreiros galaicos [[[ os conservados são sempre GUERREIROS GALAICOS, achados sempre em Gallaecia, mais que alguns ansiosos de e-lusa escola, ou ‘salmantina’, castelã em qual queira caso, lhes chamam, sem dúvida por ignorância LUSITANOS, porque para eles Gallaecia (e os galaicos ou galegos) estaría em Galiza (Espanha), mentres que e-Lusitania (e os e-lusos e e-lusitanos de Brácara!!, p. e.), amoldando o desejo á realidade, estariam em Portugal -com a raia no río Minho-, e tutti contenti, esquecendo que ao norte do Douro, lugar do achado dos guerreiros, começava a Gallaecia Bracarense, e que o galaico Idácio, dende o ano 427, era bispo de Aquae Flaviae, Chaves, um lugar de Gallaecia]]], que, em algum caso, dantes de que fossem estes mencionados guerreiros galáicos arrancados de seus túmulos, esnaquizados (rompidos em pedaços), ou reutilizados, são descritos, in situ, sempre arrogantes e dominantes, sobre seus funerários túmulos, nos diplomas medievais, e inclusive os museus luziriam áureos objetos produto quiçá também de espólios dos enxovais funerários destes desaparecidos principescos túmulos, como o mostraria -pelos parrulinhos esses- a chamada diadema de Elvinha, em realidade uma áurea placa de cinto, a peça que recobre o cinto de couro que sujeita o saio ou saia do príncipe ou nobre guerreiro, uma peça quiçá ‘de família’ à  que se lhe teria agora redesenhado a velha decoração “hallstática” anterior, a substituindo o hábil ourive pelos “lateniãos” chevrãos ou dentes de lobo’, ondulações mais próprias do século II d. C. Sem dúvida a este tipo de principesco enxoval, e momento, pertença também a espetacular fíbula, de desaparecido longo travessanho, recolhendo os trabalhos de Hércules, do duque de Bragança recentemente adquirida pelo Museu Britânico, peça taxada em mais de um milhão de libras esterlinas, obra mestre da ourivesaria européia celta.

 FAMILIAR TRADIÇÃO. FAMILIAR TRADICIÓN 

[A]MOURA E CAVALEIRO. Promptema do Ethos cavaleiresco celtoatlântico segundo A. Pena

[A]MOURA E CAVALEIRO. Promptema do Ethos Cavaleiresco Celtoatlântico. Segundo A. Pena

Nada teria de particular, segundo o penso o estranho seria que não fora assim, que os guerreiros da Idade do Bronze, representados nas estelas do sudoeste peninsular, fossem, no marco da coiné das instituições indo-européias e a Universal Celtic Law, por mim postulada, os herdeiros e os continuadores da tradição familiar representada pelas estelas funerárias do Calcolítico e do Neolítico (estudadas as derradeiras por GOMES 1989).

Afundando possivelmente uma prévia e comum matéria suas raízes indo-européias no Neolítico, o âmbito cultural celtoatlântico se teria conformado pouco a pouco por cultural osmose, sem o recurso a invasões em massa [como as germânicas, as dos anglo saxões e as normandas], por contato mútuo entre povos, de comum berço remoto hispano, e de afim tradição cultural, compartilhando um oceano e um devir, com uma língua/s (Eulogio LOSADA BADÍA, 1999, 201-246; Robert OMNÉS 1999, 248-268; Isidoro GONZÁLEZ PARDO 1999, 270-279), comum/s, com uma religião comum, e mantidos ferreamente unidos com instituições comuns no seno da Universal Celtic Law pela Igreja Celta.

Este ambiente heróico llegaría sin grandes cambios en el conservador Atlántico, hasta la Edad del Hierro (ARNOLD, 1995: 51)  en tumbas principescas individuales, en grandes túmulos o mámoas principescos individuales –de los que  no nos habría quedado rastro-. Que estas tumbas existieron,  lo muestra sin lugar a dudas, discrito por los historiógrafos de la antiguedad, el entierro y los  funerales de Viriato, y lo atestiguan los guerreros galaicos [[[no está de más que aclare aquí que los conservados son siempre GUERREROS GALAICOS, aparecidos todos ellos en Gallaecia, [[por más que en su charquita alguna ansiosa ranita salmantina -no tan próspera ya y un tanto desinflada- les llame a nuestros galaicos guerreros, sin duda por descuido, LUSITANOS, porque Gallaecia es Galiza (España), mientras que Lusitania, amoldando el deseo a la realidad, es Portugal, y tutti contenti]] pues conviene no olvidar  que al norte del Duero, lugar del hallazgo de los guerreros, comenzaba la Gallaecia Bracarense, y que el galaico Idacio, fué, al menos desde el año 427, obispo de Aquae Flaviae, Cháves, lugar de Gallaecia ayer como hoy, aunque está en Portugal]]], que, en algún caso, antes de que fueran arrancados de sus túmulos, rotos en pedazos, o reutilizados, habrían sido descritos, in situ, arrogantes y dominantes sobre sus funerarios túmulos, en los diplomas medievales gallegos, e incluso hoy lucirían nuestros museos áureos objetos, productos quizás también de expolios de los ajuares funerários de los túmulos, como lo mostraría la llamada diadema de Elviña, en realidad la áurea placa que recubre el cinturón de cuero que sujeta el sayo o saya, del príncipe, o noble guerrero, una pieza quizás ‘de familia’ a la que se le habría ahora rediseñado una vieja decoración “hallsttática” anterior, pasada ya de moda, sustituyéndola el hábil orfebre por unos latenianos chevrones o ‘dientes de lobo’, ondulaciones estas más propias del siglo II d. C.  Sin duda a este tipo de principesco ajuar y momento habría pertenecido también la extraordinaria fíbula con desaparecido largo travesaño (galaica o lusitana, en cualquier caso nunca celtibérica) representando los Trabajos de Hércules, que fue del duque de Braganza hasta que la adquirió  el Museo Británico. Una pieza tasada en más de un millón de libras esterlinas, obra maestra de la orfebrería europea celta.

Nada tendría de particular, según lo pienso lo extraño sería que no fuera así, que los guerreros de la Edad del Bronce, representados en las estelas del sudoeste peninsular, fuesen, en esta coiné de las instituciones indoeuropeas y la Unversal Celtic Law por mi postulada, los herederos y los continuadores de la tradición familiar de las estelas funerarias del Calcolítico y del Neolítico (estudiadas estas últimas por GOMES 1989).

Hundiendo posiblemente una previa y común materia sus raíces indoeuropeas en el Neolítico, el ámbito cultural celtoatlántico se habría conformado poco a poco por cultural ósmosis, sin el recurso a invasiones masivas, como las germánicas, anglosajonas y la normanda, por contacto mutuo entre pueblos de afín tradición cultural, compartiendo un océano y un devenir, una lengua (Eulogio LOSADA BADÍA, 1999, 201-246; Robert OMNÉS 1999, 248-268; Isidoro GONZÁLEZ PARDO 1999, 270-279), el Celta Antiguo Común en la Edad del Bronce, con instituciones comunes, com uma religião comum, y mantidos ferreamente unidos  com comúnes instituciones y derecho, en el seno de la Universal Celtic Law  por una Iglesia Celta, vertical, controlada por los druidas o durvedes.

Guerreiro Galaico (reconstrução cromática de André Pena) de Outeiro Lezenho. Camposforro de cinto funerário - este caráter se em contexto celtico, entre outras coisas-, deduze-se pela intencionada presença dos parrulos (patos -só se conserva um deles-), aves psychopompas - sem dúvida por seu caráter migratorio- por excelencia entre os celtas e

Guerreiro Galaico de Outeiro Lezenho. Campos [reconstrução cromática de André Pena].  Forro de cinto funerário – este caráter se em contexto celtico, entre outras coisas-, deduze-se pela intencionada presença dos parrulos (patos -só se conserva um deles-), aves psychopompas – sem dúvida por seu caráter migratorio- por excelencia entre os celtas.

GRANDES TÚMULOS DA IDADE DO FERRO DESAPARECIDOS SEM DEIXAR RASTRO

Seria possível também por este caminho que baixo a letal piqueta dos cobiçosos buscadores de tesouros, desde seus fundamentos, os grandes túmulos da Idade do Ferro -fisicamente inexistentes hoje para a arqueología galega por não nos ter chegado nem um só deles-, supostamente mais ricos que os das épocas precedentes, similares aos do mesmo contexto cultural Atlântico e Celta, que compartilhamos, desaparecessem totalmente, sem deixar rastro. Segundo vimo-lo teríamos uma evidência destas violações, no que STEUER (1979, 631-2) denomina “second oldest profession in the world” no já mencionado Tesouro de Caldas, provavelmente resultado de múltiplos e fructíferos espólios de tumbas principescas. 

Sería posible también por este camino que bajo la letal piqueta de los codiciosos buscadores de tesoros, desde sus fundamentos, los grandes túmulos de la Edad del Hierro  -físicamente inexistentes hoy para la arqueología gallega por no habernos llegado ni uno solo de ellos-, presuntamente más ricos que los de las épocas precedentes, similares a los del mismo contexto cultural Atlántico que compartimos, desaparecieran totalmente, sin dejar rastro. Según lo vimos en el post de la [A]Moura y el caballero, tendríamos una evidencia de estas violaciones, en lo que STEUER (1979, 631-2) denomina “second oldest profession in the world” en el ya mencionado Tesoro de Caldas, probablemente resultado de múltiples y fructíferos expolios de tumbas principescas.

Torques galaicos. Museu do Castelo de Santo Antóm. Crunha.

Torques galaicos. Museu do Castelo de  Santo Antóm. Crunha.

A em massa presença dos já claros precursores de torques e de viriae conservados e o áureo alarde simbólico dos objetos de tumbas principescas muito antigos e de diversas épocas, reforçam esta ideia ou este aroma do ortodoxo ideológico contexto cavaleiresco aristocrático indoeuropeu.

La masiva presencia de los ya claros precursores de torques y de viriae conservados y el áureo alarde simbólico de los objetos de tumbas principescas muy antiguos y de diversas épocas, refuerzan esta idea o este aroma del ortodoxo ideológico contexto caballeresco aristocrático indoeuropeo.

A bela nua maturidade institucional do éthos cavaleiresco indoeuropeo que mostram os áureos e sobrios objetos de Caldas se reflete no elaborado enxoval do banquete funerario, nas áureas olas, com precedentes funcionais, no campaniforme copo para a cerveja do brindis último, adscrivíveis ao Calcolítico, indicativas da relevancia social de quem meresceram as usar possivelmente no  derradeiro banquete. A presença do peite votivo (103) que se acompanharia quiçá dum espelho, possivelmente oferendado à divinidade feminina encarregada de conduzir ao herói morrido até seu paço no  Além ou Sídhe.

Nada nos induze a pensar em meras peças de enfeito, sincrónicas ou ainda inacabadas, como a médio fazer dum [-carregado com trinta kilos de ouro!!! a idea é ridícula-] orfebre itinerante.

La bella desnuda madurez institucional del éthos caballeresco indoeuropeo que muestran los áureos y sobrios objetos de Caldas se refleja en la elaborada vajilla del banquete funerario, en las áureas ollas, con precedentes funcionales, en el campaniforme vaso para la cerveza del brindis último, adscribibles al Calcolítico, indicativas de la relevancia social de quienes merecieron usarlas posiblemente en el último banquete. Las presencia del peine votivo (103) que se acompañaría quizás de un espejo, posiblemente ofrendado a la divinidad femenina encargada de conducir al héroe muerto hasta su palacio en el otro Mundo.

Nada nos induce a pensar en meras piezas de adorno, sincrónicas o aún inacabadas, como a medio hacer de un orfebre itinerante.

PASSAGEM AO ALÉM OU SÍDHE

Promptema do peite e do espelho atlantico para a [A]Moura segundo André Pena. Centrado, espelho de Aston, similar ao atopado em 1994 no oppidum de Calleva Atrebatum, Silchester, na tumba de ca. 50aC. A urna continha as cinzas dum home de 30 anos, dum neno (meninho) de 5 anos (sem aparente filiação genética com o defunto) e varias fivelas

Promptema do peite e do espelho atlantico para a [A]Moura segundo André Pena. Centrado, espelho de Aston, similar ao atopado em 1994 no oppidum de Calleva Atrebatum, Silchester, na tumba de ca. 50aC. A urna continha as cinzas dum home de 30 anos, dum neno (meninho) de 5 anos (sem aparente filiação genética com o defunto) e varias fivelas

Não se deve silenciar que é alta a probabilidade dos asertos contidos nos precedentes parágrafos pela delatora presença no mencionado tesouro de um grande, mazizo e pesado peite votivo de ouro de nítida adscripción a um marco ideológico e cultural muito concreto: Trata-se do pente votivo que -em contexto simbólico claramente funerário de passagem ao Além ou Sídhe na mitología galega-,  emprega para peitar seus cabelos a velha divinidade indoeuropea, e celta [Mater/Matres], da soberania galaica [A]Moura -moradora de *Omorica, O Além [baijo o mar; e baijo terra], um subterrâneo mundo-, que anualmente retorna a este em busca de um esposo ao amanhecer do dia de São Jõao.

No se debe silenciar que es alta la probabilidad de los asertos contenidos en los precedentes párrafos por la delatora presencia en el mencionado tesoro de un gran, macizo y pesado áureo peine votivo, de nítida adscripción a un marco ideológico y cultural muy concreto: Se trata del peine que -en contexto simbólico claramente funerario de paso al Alén o Sídhe en la mitología gallega-, emplea para peinar sus cabellos la galaica  [A]Moura  -habitante de O Alén, un subterráneo mundo-, que anualmente retorna a este en búsqueda de un esposo al amanecer del día de San Juan.

Programa iconográfico da Pedra das Procissões de Agua da Lage, em Gondomar, Pontevedra

Programa iconográfico da Pedra das Procissões de Agua da Lage, em Gondomar, Pontevedra

Encontramos, segundo eu o penso, no Atlântico possivelmente o simbólico presente do peite, representado pela primeira vez na Europa, em um petroglifo sobre um outeiro, croio ou pala, “altar de pedra”, chamado -não por casualidade- Pedra  das Procissões  Agua da Lage, Gondomar, Pontevedra, dominando hierárquicamente outros menores.

armeria de Sir Walte ScottEncontramos, según lo pienso, en el Atlántico posiblemente el simbólico presente del peine, representado por primera vez en la Europa, en un petroglifo sobre un outeiro, croio o pala, “altar de piedra”, llamado -no por casualidad- Piedra de las Procesiones de Agua da Lage, en Gondomar, Pontevedra, dominando, jerárquicamente otros menores.

Programa iconográfico da Caça Selvagem na Pedra das Procissões de Agua da Lage, em Gondomar, Pontevedra

Programa iconográfico da Caça Selvagem na Pedra das Procissões de Agua da Lage, em Gondomar, Pontevedra

OUTEIROS, CENTROS, ÓNFALOS, “EMBIGOS DA TERRA OU MATER”

Estes outeiros concebiam-se como embigos ou centros físicos e simbólicos da Terra, e ocasionalmente como lugar de trânsito vertical, ao Além, Síde ou Omórica, através duma portalém “porta do Hades” escondida na própria pedra -um acesso direto ao Paraiso exclusivo para as almas dos cavaleiros mediante a prática cinegética-, uma ponte tendida aos privilegiados, as élites da fortuna e do poder, entre o mundo dos vivos e dos mortos que só se poderia abrir desde o  Além ou pelos sobrenaturais cervos que tendo entrado a pastar ao Mundo os Vivos, regressam, feridos, em precipitada fugida a seu mundo no Além; por uma porta similar teria saído segundo refere-o Gautier Map (De nuguis curialum I, II) a Herlatingi.

Estos outeiros se concebían como lugares onfálicos, ombligos, o centros físicos y simbólicos de la Tierra, y ocasionalmente como lugar de tráfico vertical, a O Além, Sídhe u Omórica, a través de una portalém “puerta del Hades” escondida en la propia piedra -un acceso directo al Paraíso exclusivo para las almas de los jinetes mediante la práctica cinegética-, un puente tendido a los privilegiados, las élites de la fortuna y del poder, entre el mundo de los vivos y de los muertos que sólo se podría abrir desde O Além, o por esos sobrenaturales ciervos que habiéndose adentrado a pastar al Mundo los Vivos, regresan por dónde entraron, heridos, en precipitada huida a su mundo: O Alén; por una puerta similar habría salido según lo refiere Gautier Map (De nuguis curialum I, II) la Herlatingi.

Carro sem rodas do occidente de Galiza e NAsturias. I

Carro sem rodas do occidente de Galiza e de Asturias. In Asturies memória Celta, p 40 (1998). Fundación Belenos.

Seguramente associado a este ambiente psychopompos o peite aparece provavelmente já em Auga dá Laxe junto a armas da época, a alabardas e punhais do Bronze Antigo, a uma espada de lingua de carpa muito posterior do Bronze Final, e, seguramente, junto a representações de carros de arraste ou trineos, “slide cars“, representados aqui sem as rodas, um antigo modelo de carro que se manteve em uso na Escócia até o século XX (FENTON, 1984) e ainda se mantém na Galiza no Caurel, indicando que possivelmente estamos ante um lugar sagrado de trânsito vertical, isto é num lugar de acesso, numa porta do Hades pela que acedem as almas para o Outro Mundo.

TRÂNSITO AO HADES TRASPASSANDO CERTAS ROCHAS

Neste trânsito ao Hades traspassando certas rochas, usualmente realizado no imaginário funerario na Europa desde o Neolítico através da mencionada psicopompa prática cinegética conhecida (WALTER 1997: 9-72) como “Caça Selvagem” Chasse Sauvage; “Wild Hunt” (104), Wilde Jagd, etc., têm uma parte muito ativa e fundamental os animais feéricos, usualmente cervos (dolmen de Orca dos Juncais) representados nas rochas – de fato fazem, como demonstrei há catorze anos, por primeira vez, a função de porteiros automáticos, facilitando a instantânea abertura da porta do Além ou Sídhe- , indicando a presença dum Portalém.

Seguramente asociado a un ambiente psychopompos el peine aparece probablemente ya en Auga da Laxe junto a armas de la época, a alabardas y puñales del Bronce Antiguo, a una espada del Bronce Final y a probables representaciones de carros representados aquí como trineos o carros de arrastre,“slide cars“, sin las ruedas , un antiguo modelo de carro que se mantuvo en uso en Escocia hasta el siglo XX (FENTON, 1984)  y aún se mantiene residualmente en Galicia en el Caurel y el occidente de Asturias, indicando que estamos ante un lugar sagrado de tránsito vertical, esto es un lugar de acceso, una puerta del Hades por la que acceden las almas hacia el Otro Mundo.

En este tráfico al Hades traspasando ciertas rocas, paso usualmente practicado en el imaginário funerario en la Europa desde el Neolítico a través de la mencionada psicopompa práctica cinegética conocida (WALTER 1997: 9-72) como “Caza Salvaje”, Chasse Sauvage; “Wild Hunt” (104), Wilde Jagd, etc., desempeñan una parte muy activa y fundamental los animales feéricos, usualmente ciervos (anta o dólmen de Orca dos Juncais) representados en las rocas – de hecho los cérvidos hacen, como demostré hace ya catorce años por primera vez, la función de porteros automáticos, facilitando la instantânea apertura de la puerta de O Alén, o Sídhe- , indicando la presencia de un Portalém.

UMA ESPADA DE LÍNGUA DE CARPA

Pedra das Procesións, Auga da Laxe

Pedra das Procesións, Auga da Laxe

Acrescentada no Bronze Final ao programa iconográfico da Pedra das Processões aparece uma espada aparentemente pistiliforme, ou de língua de carpa, circunstância que no estado atual da investigação em dinâmica da população celta, língua e instituições (comuns tanto no berço do sistema, a costa atlântica da Península Ibéria, como no resto da Europa Celtoatlântica) indica, mais uma vez, remota antiguidade, parentesco e continuidade.

Añadida en el Bronce Final al progama iconográfico de la Pedra das Procesións aparece una espada aparentemente pistiliforme, o de lengua de carpa,  circunstancia que en el estado actual de la investigación en dinámica de la población celta, lengua e instituciones (comunes tanto en la cuna  del sistema, la costa atlántica de la Península Ibérica, como en el resto de la Europa Celtoatlántica) indica remota antigüedad, parentesco y continuidad poblacional.

Espelho e peite para a [A]Moura, armas, escudo, cavalos, carro e provavel (Pena 1998) representação das psychopompas Pléiades chamadas em Europa a galinha com os sete pitinhos de ouro. Fuente de Canto, Badajoz

Espelho e peite para a [A]Moura, armas, escudo, cavalos, carro e provavel (Pena 1998) representação das psychopompas Pléiades chamadas em Europa a galinha com os sete pitinhos de ouro. Fuente de Canto, Badajoz

Esta poderia ser a razão pela que a primitiva concepção simbólica registrada já no Bronze Inicial seguia provavelmente vigente ao final deste período (105) onde, associado agora também a espelhos, ainda o pente aparece profusamente representado junto às armas e o carro do herói morto, nas estelas decoradas do sudoeste peninsular publicadas em 1966 por M. ALMAGRO BASCH (106) como as encontradas no lugar das Mayas, em Valencia de Alcántara, Cáceres; Fonte de Canto, ou em Cabeça de Buey, entre outras muitas da província de Badajoz; a de Ategua, Córdoba e um longo etc.

O BAILE DO ABELHÃO

Espelho, pente, sutti, carro, armas, e baile funerário do abelhón en Ategua, Córdoba

Espelho, pente, sutti, cães de mesa ou de caça, carro, armas, e baile funerário do abelhão en Ategua, Córdoba

Reforçando-se, creio eu, o lutuoso aroma e o caráter psychopompos da panóplia, nesta última estela de Ategua, apresentada por Almagro Basch no IX congresso Nacional de Arqueologia de Mérida do ano 1968, reparei eu na representação da indoeuropeia funerária dança dos circunstantes, tipicamente Atlântica de “O Abelhão”, inda que também se empregava no mediterrâneo, dança que talvez tenha inspirado a sardana ou o atual sirtaki grego e que, em qualquer caso, inda sobrevive na Indonésia entre os Toraja como mostra este vídeo de Stephen Lioy “Dancing at a small funeral in Tana Toraja. Sulawesi, Indonésia” de Jan 2011.

Reconstruição pelo artista Carlos Alfonzo, baijo a minha direção dum cerimonial fúnebre calcolítico, com baile do abelhão

Reconstruição pelo artista Carlos Alfonzo, baijo a minha direção dum cerimonial fúnebre calcolítico, com baile do abelhão

Esta podría ser la razón por la que la primitiva concepción simbólica registrada ya en el Bronce Inicial seguía probablemente vigente al final de este periodo (105) donde, asociado ahora también a espejos, todavía el peine aparece profusamente representado junto a las armas y al carro del héroe muerto, en las estelas decoradas del suroeste peninsular publicadas en 1966 por M. ALMAGRO BASCH (106) como las encontradas en el lugar de Las Mayas, en Valencia de Alcántara, Cáceres; Fuente de Canto, o en Cabeza del Buey, entre otras muchas de la provincia de Badajoz; la de Ategua, Córdoba y un largo etc., reforzándose, creo yo, el luctuoso aroma y el carácter psychopompos de la panoplia en esta última, presentada por Almagro Basch en el IX congreso Nacional de Arqueología de Mérida del año 1968, con la representación de la indoeuropea funeraria danza de los circunstantes, la típicamente Atlántica de “O Abellón” (abejorro), que tal vez, es esta hipótesis no por formulada válida, haya inspirado la sardana o el actual el sirtaki griego,  danza funeraria que en cualquier caso sobrevive en Indonesia entre los Toraja como muestra este vídeo de Stephen Lioy “Dancing at a small funeral in Tana Toraja. Sulawesi, Indonesia. Jan 2011

O Abelhão ainda se executava nos velórios da Galiza em século próximo passado, quando “os familiares e amigos do defunto se transladavam à habitação na que estava o cadáver e em torno dele formavam corro, se apanhavam da mão, e sem dizer uma sozinha palavra começavam a dar voltas e voltas ao redor do morto, aumentando progressivamente a velocidade dos giros sem deixar de imitar com a boca o zumbido do abelhão” (ALONSO 200:75-84). Peculiar dance fúnebre, estendido por todo o âmbito indoeuropeu, a sobrevivência desta dança e ritual funerário, do Abelhão, que, segundo o penso, apareceria pela primeira vez profusamente representado em claro contexto funerário na Península Ibérica, onde pôde ter nascido, junto às explícitas cenas da “Caça Selvagem”, desde o Neolítico Atlântico (Las Malas Cabras, Los Buitres, etc.) à Idade do Bronze (estela funerária de Ategua), poderia constituir outra prova admirável de sobrevivência cultural ou “Inmobilismo Atântico”.

“O Abellón” aún se ejecutaba en los velatorios de Galicia en siglo próximo pasado, cuando los familiares y amigos del difunto se trasladaban a la habitación en la que estaba el cadáver y en torno a él formaban corro, se cogían de la mano, y sin decir una sola palabra empezaban a dar vueltas y vueltas alrededor del muerto, aumentando progresivamente la velocidad de los giros sin dejar de imitar con la boca el zumbido del abejorro” (ALONSO 200:75-84).

Peculiar baile fúnebre, extendido por todo el ámbito indoeuropeo, la pervivencia de esta danza y ritual funerario,  del Abellón, que, según lo pienso, aparecería por primera vez profusamente representado en claro contexto funerario en la Península Ibérica, donde pudo haber nacido,  junto a las explícitas escenas de la “Caza Salvaje”, desde el Neolítico Atlántico (Las Malas Cabras, Los Buitres, etc.) a la Edad del Bronce (estela funeraria de Ategua), podría constituir otra prueba admirable de pervivencia cultural o “Inmobilismo Atântico”.

TÚMULO FUNDACIONAL, MARCO JURISDICIONAL

Poderia parecer arriscada o desconhecedor do promtema ‘melusino’ minha interpretação de objetos de aparente asseio pessoal, como um pente [de ouro] e [espetacular] espelho, como presente do príncipe morrido à divindade feminina que o acolhe em Omórika, O Além ou Sídhe; mas sua recorrência e reiterada representação no Atlântico, no que em base a ampla evidência considero estelas de nobres príncipes desempenhando a função de marco jurisdicional sobre o túmulo fundacional, me permitiram afirmar faz mais de uma década, que a presença do pente e o espelho, atributos, pars pró toto ex more celtico, da sereia Melusina ou da [A] Moura, dum ser sobrenatural, testemunha o encontro, superação da prova, e posterior casal, agora no Outro Mundo, no Além, com a  Mater, Mãe”, [A]Moura, Virgen e Soberana, que escolhendo ao rei , casou e reinou com ele, envelheceu com ele e à hora de sua morte o levou com ela, à *Amórica, o Além ou Sídhe. Este casal legitima à linhagem o inalienavel direito da Nobre Casa à quieta e pacífica posse da Treba ou Toudo.

Como Ana Manana, a [A]Moura, filla do deus do Mar, Mananan mac Llir, adoita o aspecto de serea. As linagems em Escocia, e em o atlântico -é o caso na Galiza dos Marinho, a escolhem, na sua armaria como emblema heráldico.

Como Ana Manana, a [A]Moura, filha do deus do Mar, Mananan mac Llir, adota o aspecto de sereia. As linagems em Escocia, e em o atlântico -é o caso na Galiza dos Marinho, a escolhem, na sua armaria como emblema heráldico.

Podría parecer arriesgada para el desconocedor del promtema ‘melusino’ mi interpretación como presente del príncipe muerto a la divinidad femenina que lo acoge en el Más Allá de objetos de aparente aseo personal ,como lo son un peine [de oro] y un [espectacular] espejo, pero la recurrencia y reiterada representación de estos objetos en el Atlántico en lo que, en base a amplia, evidencia considero estelas de nobles príncipes sobre el túmulo fundacional desempeñando la función de marco jurisdiccional, me han permitido afirmar hace más de una década, que la presencia del peine y el espejo, atributos, pars pro toto ex more celtico, de la sirena Melusina o de la [A] Moura, de un ser sobrenatural,  del encuentro, la superación de la prueba y posterior matrimonio –ahora en el Más Allá- con la Mater, o con la [A]Moura -Virgen, Madre y Soberana, que escogió al rey que reinó, se casó con él,  envejeció con él y a la hora de su muerte se lo llevó con ella, a la *Amórica,  Alén o Sídhe-. Este matrimonio legitima al linaje el inalienable derecho de la Noble Casa a la quieta y pacífica posesión de su Treba o Toudo.

John William Waterhouse. A Mermaid (Melusina)

John William Waterhouse. A Mermaid (a Sereia Melusina)

 PENTEADA [A]MOURA

Nos violadores de mámoas galegos a remota ideia do casal com a [A]Moura ainda estava presente, desde a documentação medieval ao século XIX. MARTÍNEZ SALAZAR (1909: 218-9), percebendo o valor etnográfico dos depoimentos dados ante o juiz pelos garimpeiros violadores furtivos de túmulos preocupou-se de os transcrever:

The Second Oldest Profession in the World

At the appearance of the Moura, they quickly insisted that she marry them. By Carlos Alfonzo (ex A. Pena)

Hilario Alonso havia achado ali uma mulher descabelada [isto é com o cabelo ao ar, não oculto pelo lenço] e vestida de rraxa parda [raso cor castanho, roupas custosas como convém a uma belíssima [A]Moura], e os cabelos soltos, e isto a bocanoite […], e que trazia na mão uns poucos de cabelos [de ouro], e que lhe dixera [dissesse] que qual lhe parescia [parecia] melhor, aquilo que ela trazia na mão ou ela; e que ele lhe respondesse que ela […]: e então que ela lhe mandasse que fosse cabar [cavar] ao dito Otero [outeiro] da Mámoa de Segade e que acharia um tesouro […] 

En los violadores de mámoas gallegos la remota idea del matrimonio con la [A]Moura todavía estaba presente desde la documentación medieval al siglo XIX. MARTÍNEZ SALAZAR (1909: 218-9), percibiendo el valor etnográfico de los testimonios dados ante el juez por los garimpeiros violadores furtivos de túmulos se preocupó de transcribirlos:

Hilario Alonso habia hallado allí una mujer descabellada [descabellada, esto es con el cabello al aire, no oculto por el pañuelo] y bestida de rraxa parda [raso marrón, vestida con ropas costosas como conviene a una bellísima [A]Moura] y los cabellos sueltos, y esto a bocanoche […], y que traía en la mano unos pocos de pelos [de oro], y que le dixera [dijera] que qual le parescía [parecía] mejor, aquello que ella traía en la mano o ella; e que él le respondiera que ella […]: y entonces que ella le mandara que fuese a cavar [cavar] al dicho otero [outeiro] de la mámoa de Segade y que hallaría un tesoro […]

[…] Que a dita mulher que lhe chamou [assim] a boca noite lhe perguntou que qual lhe parecia melhor, ela ou umas voltas que trazia enlaçadas nas mãos, que [parecia] como [ouro], […] e este lhe respondeu que melhor lhe [parecia] ela, e a sobredita lhe disse: ditosa a mãe que te pariu; e diz que a dita mulher era negra e feia e que falava pelos narizes” (107).

[…] Que la dicha mujer que le llamó ansí [así] a boca noche le preguntó que cual le parecía mejor, ella o unas vueltas que trahía [traía] enlazadas en las manos, que parescía [parecía] como horo [oro], […] y este le respondió que mejor le parescía [parecida] ella, y la susodicha le dixo [dijo]: dichosa la madre que te parió; y dice que la dicha mujer era negra y fea y que hablaba por las narices (107).

Pese à esta rara e excepcional fealdade da [A]Moura [por ação da Igreja] –sempre, em todo tempo, se mostra no imaginário popular galego majestosa em seus modais, belíssima, leucoderma, de loiros cabelos, jovem, portando ricas joias e vestidos-, a pontual declaração destes ladrões de túmulos funerários galegos, conserva, inclusive reforçada, a memória do casal entre a Deusa Mãe e o herói morto.

Pese a la puntual excepcional fealdad de la [A]Moura [por acción de la Iglesia] –siempre, en todo tiempo,  se muestra en el imaginario popular gallego magestuosa en sus modales, bellísima, leucoderma, de rubios cabellos, joven, portando ricas joyas y vestidos -, a puntual deposición de estos ladrones de túmulos funerarios gallegos, conserva, incluso reforzada, la  memoria del matrimonio entre la Diosa Madre y el héroe muerto.

FORÇADA COMPANHIA DO DEFUNTO

À dificuldade da leitura mítica do registro arqueológico do pente acrescenta-se à impossibilidade de detectar costumes funerárias, de massivos enterros de indivíduos de diferente hierarquia e posição [voluntários ou forçados acompanhantes do defunto]. Tal participação de deposições na diacronia do registro arqueológico (se não já desde o Neolítico) ao menos desde Patroclo [sive potius Homero] a Viriato, obscurecem a absoluta – pese à forçada companhia- individualidade da tumba indo-europeia. É habitual encontrar os pentes funerários sócios a espelhos – o espelho celta-, circunstância que daria pé à errada leitura destes, ora os atribuindo, por mera presunção, sem análise forense ou genética dos restos, ao contexto duma tumba feminina, ora, “o pente para a barba”, à equipe de asseio do guerreiro. A interpretação, do embrulhado registro, sempre escasso e isolado, se dificulta ante a possível presença do ‘sutti’, e a leitura mítica do objeto não é fácil quando o pente funerário  se interpreta como enxoval do que a simples vista parece um casal”. Irrenunciável historicidade, Ai!

SIMBOLOGIA DA MENIÉ HELLEQUIN REPRESENTADA COM TODO DETALHE EM UMA DAS PLACAS DO CALDEIRO DINAMARQUÊS DE GUNDESTRUP. SIMBOLOGÍA DE LA MENIÉ HELLEQUIN REPRESENTADA EN UNA PLACA DEL CALDERO DANÉS DE GUNDESTRUP

Os pentes aparecem em tumbas de carro de todo tempo, inventariados junto a fantásticos recipientes para conter ou misturar a bebida do banquete fúnebre, um, às vezes excessivamente rico, aparelho de beber, local ou de importação. Circunstâncias, tempos e aparelho que com amplitude cronológica e detalhe enormes encontramos na literatura, na plástica funerária e ainda no tanatório registro arqueológico europeu, onde se associam os pentes funerários (Wetwang) a carros, a armas e à mencionada baixela de mesa (Carreira 2000; Arnold 1995, p. 50-51), a restos de porcos e ainda de cavalos ataviados e mascarados, ilustrando a parafernália faunística psicopompa e a simbologia da Menié Hellequin, da “Sociedade do Urso”, da “Santa Compaña” etc., representada com todo detalhe em uma das placas do caldeiro dinamarquês de Gundestrup.

Introdução (Pena 2000) por um psychopompos oficiante da alma do guerreiro morrido pela porta do Alem ou Sídhe, no caldeiro dinamarquís de Gundestrup, ante a Herlatingui ou fantasmal mesnada

Introdução (Pena 2000) por um psychopompos oficiante da alma do guerreiro morrido pela porta do Alem ou Sídhe, no caldeiro dinamarquês de Gundestrup, ante a Herlatingui ou fantasmal mesnada.

A la dificultad de la lectura mítica del registro arqueológico del peine, se añade a la imposibilidad de detectar costumbres funerarias de entierros múltiples de individuos de diferente jerarquía y posición [voluntarios o forzados acompañantes del difunto]. Tal concurrencia de deposiciones en la diacronía del registro arqueológico (si no ya desde el Neolítico) al menos desde Patroclo, sive potius Homero, a Viriato, enmascaran la absoluta – pese a la forzada compañía- individualidad de la tumba indoeuropea. Es habitual encontrar los peines funerarios asociados a espejos circunstancia que daría pié a la errada lectura de estos, ora atribuyéndolos, por mera presunción, sin análisis forense o genético de los restos, al contexto de una tumba femenina, ora, “el peine para la barba”, al equipo de aseo del guerrero. La interpretación y el embrollo de este registro siempre escaso y aislado se enmascara ante la posible presencia del “sutti, la lectura mítica del objeto no es fácil cuando el peine funerario aparece como ajuar de lo que a primera vista parece una pareja”.

Los peines aparecen en tumbas de carro de todo tiempo, inventariados junto a fantásticos recipientes para contener o mezclar la bebida del banquete fúnebre, un, a veces excesivamente rico, aparato de beber, local o de importación. Circunstancias, tiempos y aparato que con amplitud cronológica y detalle enormes encontramos en la literatura, en la plástica funeraria y aún en el tanatorio registro arqueológico europeo, dónde se asocian los peines funerarios (Wetwang), a carrosa armas y a la mencionada vajilla de mesa (Carrera 2000; Arnold 1995, p. 50-51), a restos de cerdos y aún de caballos enjaezados y enmascarados, ilustrando la parafernalia faunística psychopompa y la simbología de la Menié Hellequin, de la “Sociedade do Oso”, de la “Santa Compaña” etc., representada con todo detalle en una de las placas del caldero danés de Gundestrup.

RHIANNON,  “SENHORA RAINHA”, EPONA, ICCONA LOIMINNA, ANA MANANA

Ana Manana, esqu.; Epona gala, centro. correspondéndose com nossa Iccona Loiminna e drt. Rhiannon de Lady charlotte Guest.

Tripla Ana Manana de Eva Merlán;  Epona Gala [esq, cedida ao Musée de Saint Germain em 1897;  dta. de Champoulet Loiret Centre] correspondéndose com nossa Iccona Loiminna, “Luminosa”  e  com a gaulesa Rhiannon,  “Grande Rainha”  e protagonista do chamado “Primeiro Ramo” dos Mabinogui a dta. em a edição de Lady Charlotte Guest “

Rhiannon significando “Grande Rainha”, protagoniza no Primeiro Ramo dos Mabinogi uma bela história de amor entre um príncipe e o equivalente galés da galaica [A]Moura. A celta amazona, por excelência, sai do Outro Mundo, ‘[A]Moura dá cabalo’, para tomar, passando este a preceptiva prova, por esposo a Pwill, príncipe dos sete cantrefs de Dyfed, que se encontava de vigília sobre o gorsedd, mámoa fundacional, de sua linhagem, próxima a sua corte em Arberth. Esta Grande Rainha Soberana se corresponde também com a Macha irlandesa e é, seguramente, a receptora dum anho em Lamas de Moledo, sacrificado no Baixo Império seguramente pelo “Corio Veamino”, Veamini/cori  composto de gentilicio + *corio  de ie. *co wiros, lit. “homens juntos”, “tropa, mesnada”] em o hoje chamado Outeiro da Maga [e chamado na inscrição em vulgar latim Baixo imperial [Pena 1995, 58ss e 2005, 135ss], de Lamas de Moledo,  Petranio, ‘Pedrão’ Maga-reaico psb.  *-rigaeco  “da realeza”]. Rhiannon deu um filho a Pwyll, mas o menino desapareceu a noite de seu nascimento e, falsamente acusada de matar a seu próprio filho, Rhiannon foi forçada como castigo a entrar aos convidados sobre suas costas -como um cavalo- a seu próprio paço. Sem dúvida a  história tinha-se corrompido já no Gales do século XII.

A beautiful Alan Lee illustration for the collection of Welsh legends, The Mabinogion. I do not own this picture. This illustration will be used for teaching purposes. NonProfit.

Rhiannon. A beautiful, astonishing in its majesty, Alan Lee illustration for the collection of Welsh legends, The Mabinogi. I do not own this picture. This illustration will be used for teaching purposes. NonProfit.  Talking about Rhiannon’s close relationship with horses “originally her name” -says Alwyn and Brinley Rees-” may have meant ‘Great Queen”, and she is repetedly associate with horses. Wrongly deemed guilty of destroying her child, she is obliged to sit by the horseblock ready to carry visitors on her back to the court. After disappearign in Llwyd’s magic fortress, her punishment is to have the collars of asses, after they have been carrying hay, about her neck. Furthermore, the loss and recovery of her son is linked with the birth of a colt which is later given to him when he shows a remarkable interest in horses and [in the Fourth Branch] his aceptance of a gift of horses is the prelude to his death (1961, 45)”.

Hoje convertemo-la [Pena 1995] no irreverente cavalo branco: o dianho [“diabo”] Bulreiro que na geografia da Baijo Impérial  Gallaecia (Norte de Portugal, Galiza, Astúrias e Leão) estica seu espinhaço para transportar à outra beira ao grupo de caminhantes que encontra o porto, “vau”, anegado pelas chuvas.

Rhiannon significando  “Gran Reina”, protagoniza en la Primera Rama de los Mabinogi una bella historia de amor entre un príncipe y el equivalente galés de nuestra galaica [A]Moura. La celta amazona, por excelencia, sale del Otro Mundo, “[A]Moura da cabalo”, para tomar, habiéndolo sometido antes a  la preceptiva prueba, por esposo a Pwill, príncipe de los siete cantrefs de Dyfed, que estaba de vigilia sobre el gorsedd, “mámoa fundacional” de su prosapia, próxima a su corte en Arberth. Esta Gran Reina Soberana se corresponde también con la Macha irlandesa y es, seguramente, la receptora de un cordero añal en Lamas de Moledo, sacrificado en el Bajo Imperio seguramente por “el corio veamino”, veamini-cori *corio de ie. *co wiros, lit. “hombres juntos”, “tropa, mesnada”] en su outeiro, “altar”, hoy llamado Outeiro da Maga [y llamado en la inscripción en vulgarcete latín Bajo imperial [Pena 1995, 58ss e 2005, 135ss], Petranio “Pedrón” Maga-reaico  psb. –*rig-aeco “de la realeza”]. Rhiannon dió un hijo a Pwyll, pero el niño desapareció la noche de su nacimiento y falsamente acusada de matar a su propio hijo Rhiannon  fue forzada como castigo a entrar a los invitados sobre su espalda, llevándolos a caballito a su propio palacio. Sin duda la história se había corrompido ya en el Gales del siglo XII.

Hoy la convertimos en el irreverente caballo blanco: el Diaño Bulreiro, “Diablo Burlón” que en la geografía de la Bajo Imperial Gallaecia  (Norte de Portugal, Galicia, Asturias y León) estira su espinazo para transportar hasta la otra orilla al grupo de caminantes que encuentra el porto, “vado”, anegado por las lluvias.

SABES QUE A ÚLTIMA EPONA RIANNON EUROPÉIA ESTÁ REPRESENTADA NO SEPULCRO DE EGAS MONIZ,  HERÓI DA INDEPENDÊNCIA DE PORTUGAL DO REINO DA GALIZA? SABES QUE LA ÚLTIMA EPONA RIANNON EUROPEA ESTÁ REPRESENTADA EN EL SEPULCRO DE EGAS MONIZ, HÉROE DE LA INDEPENDÉNCIA DE PORTUGAL DEL REINO DE GALICIA? 

Psychopompa Iconna, Epona Rhiannon historiada -as cenas mais antigas- no sartego ou cenotáfio de Egas Moniz de Riba Douro, dito O Aio morto em 1146

Psychopompa Iconna, Epona Rhiannon historiada -as cenas mais antigas- no sartego ou cenotáfio de Egas Moniz de Riba Douro, dito O Aio, morto em 1146

A ancestral imagem mítica do trânsito ao Além a lombos do psychopompos cavalo estaria representada no monumento funerário do herói [ou traidor, segundo que lado se olhe] da independência de Portugal do Reino da Galiza [[[não de Castela nem de Leão, como pretende, solapando sempre ao Reino da Galiza a historiografia portuguesa e castelhana. Não por acaso o português é galego, o sabe o linguista, ainda que não se explique por que falando galego [-português] o escrevemos na Galiza a costas da sua grafía histórica -uma grafía que tendo eu lido milhares de documentos e, transcrito e publicado, mais de duzentos diplomas em galego medieval dos séculos XIII a XVI conheço muito bem e ainda posso datar na segunda década do século XVI pelo tipo de letra -sem me equivocar em mais de dez anos, O juro pela Estigia!- o cancioneiro “en cadea sen prijon” em galego deturpadíssimo [infiltrado de castelão], mas não lhes saber-ia explicar por que razão temos que escrever nós, os galegos nossa fala galega, com inaudita gerga ‘galiÑola’, criada ad hoc, e a-normalizada deus ex machina a cada dia, ex nihilo, -se passando o voluntarioso e felíz a-normalizator [ou Terminator] pelo Arco do Triunfo a grafia histórica, suprimindo, por ignorancia!, o j, o g ou o ç, etc

As cenas mais antigas do monumento funerário de  Egas Moniz , do século XII, 532, datadas na primeira metade do século, podemos observar como ainda permanecia na Galiza vivo o culto a Iccona – Epona. Segundo minha interpretatio-lectio do programa iconográfico de esquerda a direita interpreto, Depois de umas mulheres erguidas [PRIMEIRA CENA] quatro mulheres jazem amortalhadas em seu leito de morte [SEGUNDA CENA], a seguir entra em cena [TERCEIRA CENA] um cavalo que é rodeado por três das almas das mulheres falecidas, enquanto a quarta se sobe a sua grupa montada como amazona, na derradeira cena [QUARTA CENA] o cavalo se estica como um cão salsicha, com as quatro amazonas, comodamente instaladas, e parte raudo e veloz para o Céu. Espantosa persistência!

Ontem, em plena Idade Média, como nos recorda a cena do monumento funerario de Egas Moniz do século XII, no Reino da Galiza e seu recém escindido Condado Portucalense, o novo Reino de Portugal, Iccona / Epona ainda desempenhava seu papel condutor pelo ar a alma de na nobreza galaico-portuguesa ao luminoso paraíso da Eterna Juventude e Boa Ventura.

Ontem, em plena Idade Média, como nos recorda esta cena do monumento funerário de Egas Moniz do século XII, no Reino da Galiza e no seu recém escindido Condado Portucalense, o novo Reino de Portugal, Iccona / Epona ainda desempenhava seu papel condutor pelo ar das almas da nobreza galaico-portuguesa ao luminoso paraíso da Eterna Juventude e Boa Ventura. Na tampa ou cuberta do sepulcro lê-se HIC : REQUIESCIT : F(i)L(iu)S : DEI : VIR : INCLITUS : ERA : MILLESIMA : CENTESIMA : LXXXIIII

Como sucedia em Gales no século XI-XII, quando compôs estas histórias “fundamentally the stories of the old Brittonic gods from whom the Welsh dynasties in early historical times claimed descent [Rachel BROMWICH Studies in Early British History 1959,  103], seu anônimo autor, ou autora [talvez a avó de Gerardo de Gales] tinha muito interesse em vincular seu linagem ao ambiente melusino que já não entendia do tudo. Na Galiza sim que se entendia nesse período, e o sartego de Egas Moniz o demonstra. É mais ainda têm os meninos do rural galego -os galegos de Espanha e os Galegos de Portugal- notícias da Iccona Loinminna Epona- Rhiannon, santíssima condutora das almas de nossos avôs, quando voltam de tuna, ainda que a Igreja, talvez por não lhe encontrar encaixe, e o egrégio Dom Vicente Risco a converteram em Dianho  Bulreiro [Burleiro Diabo].  Que alegria teria nosso Risco de ter sabido que depois do Bulreiro Dianho se ocultava a mesminha Rhiannon ou, o que é o mesmo, nossa Iccona Loiminha [mm = nh] (1995, 46ss)

RHIANNON E OS MOÇOS QUE VÃO DE TUNA

[…] a quem lhe aparece moito é aos moços que vão de tuna. Um caso que se repite moito é o de oito ou dez moços que van juntos em pandilha, de noite, e perto dum rio atopam uma cavaleiria, e tratam de montar para passá-lo rio. Monta um primeiro, outro detrás. Iste mira e diz:

-Aínda colhe outro. Monta o terceiro, e vê que ainda há sitio: -Ainda colhe outro! E assim vão montando todos. A besta vai-se alongando quantos mais sobem nela. Acomodados todos o cabalo, besta ou mula, mete-se no rio. Então podem ocorrer dous casos. Ou que um dos ginetes ó ver tanta gente no cabalo diga assustado: -Ai, Jesus que nunca tal olhei! E naquil instante, coa invocação do nome de Jesus, desaparece de súpeto o cabalo e deixa-os a todos no rio, do que saem, naturalmente, molhados como pitos… Ou também, sem que ninguém diga nada, que a besta pegue um estoupo, ou que se parta em duas pela metade; o caso é que no rio hão cair e hão levar molhadura (RISCO, 1962, p. 301-302).

La ancestral imágen mítica del tránsito al Além a lomos del psychopompos caballo estaría representada en el monumento funerário del héroe [o traidor, según que lado se mire] de la independencia de Portugal del reino de Galicia [[[no de Castilla ni de Léon, como pretende, solapando al reino del Galicia la historiografía portuguesa y castellana. No por casualidad el portugués es gallego, lo sabe el  lingüista, aunque no se explique por que hablando gallego [-portugués] lo escribimos en Galicia a espaldas su gafía histórica. Una grafía que habiendo leído miles de documentos y, transcrito y publicado, más de doscientos diplomas en gallego medieval de los siglos XIII a XVI conozco muy bien y aún puedo datar y dato, en la segunda década del siglo XVI por el tipo de letra -sin equivocarme en más de diez años,  ¡Lo juro por la Estigia!- el cancionero “en cadea sen prijon” en [castellanizado] gallego  deturpadísimo ya, pero no les sabria explicar por que razón, pasándose por el Arco del Triunfo la grafía histórica , habíéndole eliminado ¡por ignorancia!,  entre otras, del alfabeto, la letra j, la g o la ç,  nos  escriben hoy nuestro gallego-portugués, no como ayer, más en inaudita jerigonza ‘galiñola’ creada ad hoc, y a-normalizada cada dia ex nihilo,  deus ex machina [y aún sabiendo no me granjearé muchas simpatias diciéndoos esto (pidiéndo de antemano humildes disculpas a la gente  que de buena fe se pueda sentir ofendida) tenía que deciroslo, es mi obligación]

Las escenas más antiguas del monumento funerário de Egas Moniz, do século XII, 532,  datadas en la primera mitad del siglo, podemos observar como todavía permanecía en Galicia vivo el culto a Iccona – Epona. Según mi interpretatio-lectio del programa iconográfico de izquierda a derecha  interpreto, Tras unas mujeres erguidas [PRIMERA ESCENA] cuatro mujeres yacen amortajadas en su lecho de muerte [SEGUNDA ESCENA], a continuación entra en escena [TERCERA ESCENA] un caballo que es rodeado por tres de las almas de las mujeres fallecidas, mientras la cuarta se sube a su grupa montada como amazona, en la siguiente viñeta [CUARTA ESCENA] el caballo se estira como un perro salchicha, con las cuatro amazonas, cómodamente instaladas, y parte raudo y velóz para el Cielo. Asombrosa persistencia.

Como sucedía en Gales en el siglo XI-XII, cuando compuso estas histórias “fundamentally the stories of the old Brittonic gods from whom the Welsh dynasties in early historical times claimed descent [Rachel BROMWICH Studies in Early British History 1959,  103],   su anónimo autor, o autora [tal vez la abuela del mismísimo Gerardo de Gales] tenía mucho interés en vincular su linage al ambiente melusino que ya no entendía del todo. En Galicia sí que se entendía en ese periodo, el sartego de Egas Moniz, lo demuestra. Es más aún tienen los niños del rural gallego -los gallegos de España y los Gallegos de Portugal- noticias de la Iccona Loinminna -Epona- Rhiannon, santísima conductora de las almas de nuestros abuelos, cuando vuelven de tuna, aunque la Iglesia, tal vez por no encontrarle encaje,  y el egregio Don Vicente Risco, sin penetrar él su bondadoso carácter, la han convertido en una representación del demonio el Dianho Bulreiro.

[…] A quen lle aparece moito é aos mozos que van de tuna. Un caso que se repite moito é o de oito ou dez mozos que van xuntos en pandilla, de noite, e perto dun río atopan unha cabaleria, e tratan de montar para pasalo río. Monta un primeiro, outro detrás. Iste mira e dí:

-Aínda colle outro.

Monta o terceiro, e vé que ainda hai sitio:

-Ainda colle outro!

E así van montando todos. A besta vaise alargando cantos máis suben nela. Acomodados todos

o cabalo, besta ou mula, métese no rio. Entón poden ocurrir dous casos. Ou que un dos xinetes ó

ver tanta xente no cabalo diga asustado:

-Ai, Xesús que nunca tal vin!

E naquil istante, coa invocación do nome de Xesús, desaparece de súpeto o cabalo e déixaos a todos no río, do que saen, naturalmente, mollados como pitos… Ou tamén, sen que ninguén diga nada, que a besta pegue un estoupo, ou que se parta en dúas pola mitá; o caso é que no río han cair e han levar molladura (RISCO, 1962, p. 301-302).

VOANDO COM CLAVILENHO

clavilenho de Doré

Neste horizonte se enquadra, possivelmente, o episódio tão galego de Dom Quixote e Sancho voando, sem assas, sobre Clavilenho no Quixote, obra do galego sánabro Miguel de Cervantes. Gustavo Doré 1833-1888

Neste horizonte se enquadra, não por acaso, o episódio tão galego – o é também o da gruta de Montesinos- de Dom Quixote e Sancho voando sobre Clavilenho no Quixote,o bra do galaico Miguel de CERVANTES SAAVEDRAsánabro, ainda que que amoldando a cara Castela a realidade ao desejo, em seu vão afam por apanhar a fama toda, lhe arranxarão, sem dúvida por descuido, sua partida de batismo fazendo-o nascer, audaces fortuna iuuat, em Alcalá de Henares.

En este horizonte se encuadra, no por casualidad, el episodio tan gallego – lo es también el de la cueva de Montesinos-  del caballo Clavileño del Quijote,  obra del galaico Miguel de Cervantes Miguel de CERVANTES SAAVEDRA, sánabro, aunque que amoldando los la realidad al deseo en su vano afán de sumarle glorias a Castilha tomadas de otros reinos hispanos, le arreglaron su partida de bautismo haciéndolo nacer, audaces fortuna iuuat, en Alcalá de Henares.

EXTENSÃO AO MEDITERRÂNEO ORIENTAL ŠALLIŠ WAŠTAIŠ 

Este melusino conceito atlântico da soberania Celta, provavelmente vigente já no Neolítico, sem dúvida já presente [o Peine de Caldas ca. 3300 a.C] na Galiza Calcolítica, estendeu-se desde Ocidente, seguramente via ‘world economic systems’, ao mediterrâneo oriental e oriente indoeuropeu no segundo milênio A.C., mil trezentos, ou quatrocentos anos após o áureo peine de Caldas, quando de novo eu documento a prova encoberta da eleição do tesouro da Mater ao rei, nas tabletas de argila hititas contendo os textos do ritual funerário real Šhališ Uašhtaiš, achadas em 1936, no nível arqueológico mais antigo, cerca do grande templo de Bogazköy, ritual que a compatriota VELASCO (2001, 233) considera “[…] muito original e desgraçadamente, também muito fragmentario”, e que põem voz ao ambiente que acabo de ilustrar.

Fragmento duma tableta hitita contendo o piacula Hasawa, rituais cenificados e representados pola Mulher Velha

Fragmento duma tableta hitita contendo o piacula Hasawa, rituais cenificados e representados pola Mulher Velha

O REI BEM VESTIDO

Confirmado meu velho aserto, as tabletas Hititas do horizonte mais antigo (ca XVI a. C.), 201 contendo as cerimônias do ritual funerário chamado Šalliš Waštaiš  realizadas ao falecer um rei em Hattusas, descrevem no protocolo do segundo dia como ao amanhecer, depois de recolher com cuidado as mulheres em uma urna de prata cheia de azeite 202 as cinzas e os ossos do defunto rei, incinerado na pira a noite anterior, consomem em honra dele uma parva de doze pães grandes e um pão grasso, bebendo e fazendo libações à fogueira.

No segundo dia ao abrente, despontando a alva, as mulheres vão [a] a pira a recolher os ossos, extinguindo o fogo com dez jarras de cerveja, dez jarras [de vinho], e dez jarras de walhi. Dispõem uma cunca de prata de media mina e o peso de vinte siclos cheia ‘de fino azeite’. Recolhem os ossos com pinças de prata depositando-os com cuidado na jarra de prata com o azeite, sacam-nos depois do fino azeite, colocando-os sobre um lenço gazarnulli, para que se encontre “bem vestido”. Ao terminar de recolher os ossos, envolvem-nos com o lenço [se sobre entende que reconstruindo o corpo do rei defunto recheando com os ossos e restos o lenço] e situam ao “bem vestido” numa cadeira [trono], mas se é uma mulher, a colocam num tabulete.

Confirmando mi viejo aserto, estas tabletas Hititas del horizonte más antiguo del palacio real (ca XVI a. C.),  201 conteniendo las ceremonias del ritual funerario llamado Šalliš Waštaiš , realizada al fallecer un rey en Hattusasdescriben en el protocolo del segundo día como al amanecer, tras recoger con cuidado las mujeres  en una urna de plata llena de aceite 202 las cenizas y los huesos del difunto rey, incinerado en la pira la noche anterior, consumen en honor del rey difunto una parva de doce panes grandes y un pan graso, bebiendo y haciendo libaciones a la hoguera.

En el segundo día, despuntando el alba, las mujeres acuden [a] la pira a recoger los huesos, extinguiendo el fuego con diez jarras de cerveza, diez jarras [de vino], y diez jarras de walhi.

      Disponen un cuenco de plata de media mina y el peso de veinte siclos lleno ‘de fino aceite’. Recogen los huesos con pinzas de plata depositándolos con cuidado en la jarra de plata con el aceite, los sacan luego del fino aceite, colocándolos sobre un lienzo gazarnulli, para que se encuentre “bien vestido”.

        Al terminar de recoger los huesos, los envuelven con el lienzo [se sobreentiende que reconstruyendo el cuerpo del rey difunto rellenando con los huesos y restos el lienzo] e sitúan al “bien vestido” en una silla [trono], pero si es una mujer, la colocan en un taburete.

        Dispuseram doze pães rodeando a pira onde o corpo se queima e um pastel de manteiga com os pães. O fogo já se apagou com a cerveja e o vinho. Ante a cadeira na que estão sentados os ossos dispõem a mesa e um  pequeno almoço da manhã de pães quentes, pães […] e pães doces. Os cozinheiros e camareiros servem com diligência os pratos e com a mesma diligência levantam-nos da mesa. E entregam alimentos para que comam todos os presentes na recolhida dos ossos. A seguir, lhes convidão três vezes a bebida e inclusive dão três vezes de beber à alma. Não há pan ou instrumentos musicais de Ishtar.

Dispusieron doce panes rodeando la pira donde el cuerpo se quema y un pastel de manteca con los panes. El fuego ya se ha apagado con la cerveza y el vino. Ante la silla en la que están sentados los huesos disponen la mesa y un desayuno de panes calientes, panes […] y panes dulces. Los cocineros y camareros sirven con diligencia los platos y con la misma diligencia los levantan de la mesa. Y entregan alimentos para que coman todos los presentes en la recogida de los huesos. A continuación, les convidan tres veces a bebida e incluso dan tres veces de beber al alma. No hay pan o instrumentos musicales de Ishtar.

COLHO À MULHER IŠLI

(Fazem depois) no meio da fogueira uma imagem em forma humana com frutos [figos, uvas, passas, olivas], perna de cordeiro e lana 203 vertem sobre ela cerveja e colocam pães. A “mulher sábia”, denominação da sacerdotisa maga, coloca em uma balança oro, prata e pedras preciosas em um dos pratinhos, no outro varro.

Chama depois ao morto por seu nome e tem lugar uma conversa com sua ajudante na que por três vezes pergunta à dita ajudante quem se leva ao defunto e a resposta desta [saindo agora eu à palestra, sobre-entendo no contexto da representação que a ajudante personifica o morto], “os homens de Hatti, os homens de Hatti, os homens de Uruhha” [ordenam que não lho levem]. Também por três vezes recusa tomar o ouro e a prata […] a ajudante”.  A resposta é diferente a terceira vez, não conservada em sua totalidade -assinala sem poder entender nada Velasco-, na Galiza o perdido não nos impede a interpretação, pois o conservado: “colho à mulher išli”.

esta eleição, conhecendo o promptema, indica-nos que a alma do rei hitita superou com sucesso a prova. 

A seguir rompe fora a balança [segundo penso-o desparramando o tesouro real pelo chão, sobre o pó e acinza da fogueira, se representando a rejeição do ouro e a eleição da Deusa Mãe Solar, pois todo o ritual, muito cenográfico, é uma solene obra teatral, muito medida, despregada à vista do povo] e canta ao deus Sol e começa a chorar” [mostrando a emoção de ter superado a prova]. 

[Hacen luego:] “en medio de la hoguera una imagen en forma humana con frutos [higos, uvas, pasas, olivas], pierna de cordero y lana 203 vierten sobre ella cerveza y colocan panes. La “mujer sabia”, denominación de la sacerdotisa maga, coloca en una balanza oro, plata y piedras preciosas en uno de los platillos, en el otro barro. Llama después al muerto por su nombre y tiene lugar una conversación con su ayudante en la que por tres veces pregunta a la ayudante quién se lleva al difunto y la respuesta de ésta [saliendo a la palestra, sobreentiendo en el contexto de la escenificación en Hattusas de nuestro conocido promptema de la elección encubierta, que el ayudante personifica la voz del muerto], “los hombres de Hatti, los hombres de Hatti, los hombres de Uruhha” [ordenan que no se lo lleven]. También por tres veces rechaza tomar el oro y la plata […] [por orden] del ayudante”.

La respuesta es diferente la tercera vez, no conservada en su totalidad -señala sin poder entender nada Velasco-, en Galicia lo perdido no nos impide la interpretación, pues lo conservado: “Cojo a la mujer išli”, conociendo el promptema, nos indica que el alma del rey hitita superó con éxito la prueba.” 

A continuación rompe fuera la balanza [según lo pienso desparramando el tesoro real por el suelo, sobre el polvo y ceniza de la hoguera, escenificándose el rechazo del oro y la elección de la Diosa Madre Solar, pues todo el ritual, muy escenográfico, es solemne representación teatral, muy medida, desplegada a la vista del pueblo] y canta al dios Sol y comienza a llorar” [escenificando ahora la emoción de haber superado la prueba]. 

Enquadrado o texto do piaculum funerário hitita, chamado Šalliš Waštaiš, desenterrado em 1936 pelos arqueólogos alemães, com a sublime etnografia galaica, fóssil vivente institucional, no promptema da prova da Mãe [à alma d]o rei. Sabendo agora que o boneco confeccionado com os frutos do fértil país representa a Mater, “Mãe”, Fecunda Terra, e que o resto do piaculum põe em cena o desencanto do tesouro e posterior casal do soberano (morrido) com a Mater, como sabiam na Galiza no século XVII os garimpeiros, tomb raiders, ou violadores das mámoas (antas) do crego e Senhor do Couto de Recimil, e soube eu em 1991, quando encontrei este encaixe a uma história escutada inúmeras (sic) vezes em nossa geografia mágica e sagrada –estendida depois com a reconquista além Galiza – e anualmente representada pelos vizinhos de O Val na Pena Molexa.

Escondendo nós nosso as na manga, observemos agora as interpretações protagonizadas por colegas de outros pagos forâneos do funerário piaculum do rei hitita. A Arqueologia tradicional não pode, hoje como ontem, definir, per se, nem uma sozinha instituição da Pré História, à margem dos promptemas gerados de forma multi e inter-disciplinar pela Arqueologia Institucional. Os que tenham lido os precedentes parágrafos já o sabem. Do desconcerto e hesitação causado pelo visitado piaculum funerário hitita, fez-se eco em uma nota a sua tese “O Prado Verde…” minha compatriota VELASCO comentando o fragmento, para ela então ininteligível, acima reproduzido. Recolhe Velasco que “K. BITTEL (MDOG 78, 1940, 12-28, p. 23) assinala que a fabricação desta estátua supõe a crença de que o defunto deve voltar ao menos simbolicamente ao corpóreo ou [que] também pode ser uma representação similar às imagines romanas […]; assinala que De SILVESTRI (em G.GNOLI- J. P. VERNANT, la mort, les morts), considera que tanto os frutos figos, uvas passas, olivas, como o trigo com que se forma a segunda imagem no dia oitavo são produtos Mediterráneos pobres. “Em sua opinião” –diz López- a diferença entre esta imagem feita sobre a cinza e a outra com trigo seria que uma representa a morte e a outra a regeneração” 176; e, por sua vez, sem romper o nó do enredo, VELASCO diz: “[…] cabe que a imagem do defunto tenha uma explicação apotropaica […], desde depois quando há incineração resulta impossível apresentar os dons ao próprio morto, se faz aos ossos ou à imagem. Não pode se descartar que seja um signo da sobrevivência corporal, noção também constatada na Índia e na Grécia […] [enquanto] que pára Th. P, J. Van Den HOUT [em Hidden Futures, pp. 37-35] a efigie expressaria a continuidade real e a imortalidade individual do monarca” [in VELASCO, 177, cf. pié de nota nº27].

Encuadrado en el promptema de la prueba de la Madre al alma del rey, el texto desenterrado en 1936 por los arqueólogos alemanes con el piaculum funerario hitita, llamado Šalliš Waštaiš,  con la sublime etnografía galaica, fósil viviente institucional.  Sabiendo ahora que el maniquí confeccionado con los frutos del fértil país representa la Mater, “Madre”, Fecunda Tierra, y  que el resto del piaculum  pone en escena el promptema del desencanto del tesoro y  el posterior matrimonio del soberano (muerto) con la Mater, como sabían en Galicia en el siglo XVII los garimpeiros,  tomb raiders o violadores de las mámoas de cierto cura, Señor del Couto de Recimil, y supe yo en 1991 cuando encontré el encaje a una historia escuchada inúmeras (sic) veces en nuestra geografía mágica y sagrada –extendida luego con la reconquista allende Galicia – y anualmente escenificada por los vecinos de O Val en la Pena Molexa.

Escondiendo nosotros nuestro as en la manga, observemos ahora las interpretaciones protagonizadas por colegas de otros pagos foráneos  del funerario piaculum del rey hitita.

La Arqueología tradicional no puede, hoy como ayer, definir por si sóla ni una sola institución de la Prehistoria,  al margen de los promptemas generados de forma multi e inter-disciplinar por la Arqueología Institucional. Los que hayan leído los precedentes parágrafos ya lo saben. Del desconcierto y hesitación casusado por este pasaje, se hizo eco en una nota a su tesis “El Prado Verde…” mi amiga compatriota VELASCO comentando el fragmento, para ella entonces ininteligible, arriba reproducido.  Recoge Velasco que “K. BITTEL (MDOG 78, 1940, 12-28, p. 23) señala que la fabricación de esta estatua supone la creencia de que el difunto debe volver al menos simbólicamente a lo corpóreo o [que] también puede ser una representación similar a las imagines romanas […]; señala que De SILVESTRI (en G.GNOLI- J. P. VERNANT, la mort, les morts), considera que tanto los frutos higos, uvas pasas, olivas, como el trigo con que se forma la segunda imagen el día octavo son productos Mediterráneos pobres. “En su opinión” –dice López- la diferencia entre esta imagen hecha sobre la ceniza y la otra con trigo sería que una representa la muerte y la otra la regeneración” 176; y, por su parte, sin romper el nudo del enredo, VELASCO dice: “[…] cabe que la imagen del difunto tenga una explicación apotropaica […], desde luego cuando hay incineración resulta imposible presentar los dones al propio muerto, se hace a los huesos o a la imagen. No puede descartarse que sea un signo de la pervivencia corporal, noción también constatada en la India y en Grecia […] [mientras]  que para Th. P, J. VAN DEN HOUT [en Hidden Futures, pp. 37-35] la efigie expresaría la continuidad real y la inmortalidad individual del monarca” [in VELASCO, 177, cf. pié de nota nº27].

Com o fóssil vivente institucional da etnografía galega, o ovo de Colóm, ante o maniquí da Mater, o bem vestido rei embutido em seu lenço e sentado no trono, ainda feito pó se submete à prova da casamenteira [A]Moura, e elegendo entre Ela [a mulher išli , o maniquí que a personifica o estar confeccionado com seus frutos e dons, e o fabuloso tesouro, apanha bem: “Apanho à mulher išli” –diz o rei morrido por médio de seu intérprete-, e passa a prova, pega o lote e se vai  ao desfrutar com Ela no Além.

Con el fósil viviente institucional de la etnografía gallega, el huevo de Colón, ante el maniquí de la Mater, el  bien vestido rey embutido en su lienzo y sentado en el trono, aún hecho polvo,  se somete a la prueba de la casamentera [A]Moura eligiendo entre Ella  [la mujer išli, el maniquí que la personifica por estar confeccionado sus frutos y dones, y el fabuloso tesoro. Eligiéndola a Ella -“Cojo a la mujer išli” –dice el rey muerto por medio de su intérprete- pasa prueba se queda el lote y se va con ella a disfrutarlo en el Além.

[DESCULPEM GRALHAS  – Mantenho as velhas notas, aquí sem formato, em espanhol, língua em que foi publicado há quase vinte anos- sem formato]

Esta obra atópase baixo unha licenza internacional Creative Commons BY-NC-ND 4.0. Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra non incluída na licenza Creative Commons BY-NC-ND 4.0 só pode ser realizada coa autorización expresa dos titulares, salvo excepción prevista pola lei. Pode acceder Vde. ao texto completo da licenza nesta ligazón: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.gl

NOTAS A LOS PAPELES DE ANDRÉS PENA GRAÑA

(1) El método comparatista que proponemos, expuesto a la crítica, pero (basado en el conocimiento especializado multidisciplinar en Prehistoria, Arqueología, Paleografía, Epigrafía, Latín Clásico y Medieval, Lingüística y Etnografía Comparada, Historia, Arte y Arqueología Antigua, Medieval y Moderna, Instituciones Indoeuropeas y Derecho Privado), nos permitirá ocasionalmente expresar en futuro perfecto el registro arqueológico institucional de la prehistoria y de la protohistoria europea.

(2) Esto es, la materia arqueológica cohesionada susceptible de ser estudiada factograficamente en la larga duración.

(3) Recordemos que llamamos serie relacional o promptema al paradigma institucional formado por un grupo interdependiente de cohesionada materia arqueológica o de sistemas susceptible de ser factográficamente estudiada: La Caza Salvaje/Menie Hellequin/Herlathingui >Rhiannon> Epona >Bronces Sacrificiales de Entronización del Noroeste> Diaño Bulreiro>Sociedade do Oso> Santa Compaña>Lares Viales> Caldero de Gundestrup [donde en una placa se representa a la mesnada fantasmal con sus insignias y animales psychopompos acompañando al alma de un guerrero caido, ayudado por un oficiante a traspasar la puerta del Otro Mundo, in PENA GRAÑA, Atenea nº 10, p 35ss, Ferrol octubre 2002], con metodología comparatista interdisciplinar. (4) P. e. la seda china encontrada en los enterramientos hallstáticos de Hohmichelle estudiada por RIEK, G. y HUNDT, H. J. Der Hohmichelle, Berlin 1962, 206 ss.; cf. HUNDT, H. J. “Die Textillien in Grab von Hochdof“ in Der Keltenfürst von Hochdorf, herausgegeben von Landesdenkmanmt Baden Würtemberg, Stuggart, 1985.; WILD, J. P. “Some Early Silk finds in Northwest Europe“, Textile Museum Journal 23 (1984), p. 17-23. Cf. también WILD, J. P. “Camulodunum and the Silk Road”, Current Arqueology, 93 (1984) p. 298-9. (5) Cf. ROWLANDS, M. J. refiriendo el contraste entre el Bronce Final y la época de los Oppida de la Edad del Hierro en terminos económicos: “as a pivotal period in terms of social and economics change because of new kinds of linkage develop between trade and profit, profit and production”. ROWLANDS, M. J. (forthcoming) “From the gift to market economies: the ideology and politics of European Iron Age studies”, in Europe in the 1st Millennium BC, eds. J. Jensen y K. Kristiansen. Sheffield, University of Sheffield Departament of Archaeology and Prehistory) correspondientes a una sociedad globalizada postindustrial cuando los Oppida responden y son la expresión material de sistemas europeos de creencias (Cf. J.V.S. MEGAW y M. Ruth MEGAW 1992, 221 y ss.) (6) J.V.S. MEGAW y M. Ruth MEGAW 1993 “Cheshire Cats, Mickey Mice, the New Europe and Ancient Celtic Art” in Trade and Exchange in Prehistory Europe, proceedings of a Conference held at the University of Bristol, April 1992. ED. Chris Scarre and Frances Healy, Oxbow Monograph 33, pp. 219, 232. (7) Aunque tal vez históricamente constatable ya en la Península Ibérica de la Antigüedad en los bronces de Botorrita (8) Interesa ahora (Galicia) ver como en toda su extensión hasta el estrecho, hallamos culturas que participan del desarrollo llamado por los arqueólogos Bronce Atlántico” y como esta cultura suponía rasgos comunes basados en las importantes comunicaciones marítimas con Bretaña, con Inglaterra y Cornualles y con Irlanda. “Aquella primitiva navegación (COLES & HARDING 1979, 212) en pequeñas barcas de madera o de cuero era posible a lo largo de playas con dunas y de costas rocosas con abrigos o refugios”, típicas de estos países, COLES & HARDING calculan que la travesía de 150 Km. Que hay entre Bretaña y el sudoeste de Inglaterra, o entre Gales e Irlanda, podía suponer para pescadores o navegantes experimentados menos de un día. Estas navegaciones atlánticas fueron absolutamente necesarias desde que en la época del Bronce el estaño de las costas e islas occidentales de Europa (Galicia y Tras os Montes, Bretaña, Devon Cornualles) se hizo indispensables a los pueblos civilizados del Mediterráneo” […] “Los contactos culturales entre los países atlánticos son conocidos, y los petroglifos, las joyas de oro, incluso las lúnulas irlandesas, el desarrollo de los megalitos, forman un fondo que si en los pormenores no es fácil de tratar, tiene significación innegable. La propuesta de E. MAcWITE (1954) a favor de un origen muy antiguo del Bronce Atlántico [Cf. los restos procedentes de la Baja Extremadura portuguesa, los estuarios del Tajo y del Sado, los complejos dispositivos defensivos de Zabujal y de Leceia de la primera mitad del III milenio a. C.] es todavía apoyada por BOSH-GIMPERA (1975: 412-420)” Antonio TOVAR “Etnia y Lengua en la Galicia Antigua: El Problema del Celtismo”, in Estudios de Cultura Castrexa e de Historia Antiga de Galicia. Edic. e introducción de G. PEREIRA MENAUT. Santiago de Compostela 1983 p. 259. (9) Wenceslás KRUTA Les Celtes, colección <> 1977, edic. espa. Los Celtas, 7ª edic abril 2002, pp. 32-33. (10) “Finally, we would like to argue for a more inclusive and less intolerant discourse in British archaeology itself. As John BINTLIFF (1955) has argued from the standpoint of a processualist archaeologist, archaeology has to become more capable of incorporating more than one way of approaching the past. Like others unconvinced of the value of continual importations from other disciplines of new theories which apparently require the throwing out of all previous paradigms, he suggests that archaeology should learn from the experience of other disciplines with such borrowed theories in order not to waste time making the same mistakes and discovering the same limitations, especially since archaeologists are almost always to be found towards the end of the queue leaping onto the passing theoretical bandwagon; rather they should hold back and benefit from their good position to learn from other people’s mistakes. Perhaps a cumulative idea of knowledge rather than the conversion-on-the-road-to-Damascus approach shown by both WAC (World Archaeological Conference) and the post-modernists might be blind man investigating an elephant, truth, if it is graspable by our intellects, requires a more collaborative, less oppositional approach than that currently favoured by many of our English colleagues. Perhaps this is indeed the time for a return to cumulative Celticity”. S. MEGAW y M. Ruth MEGAW Celtic Connections Past and Present 1999. p. 53-54.

(11) Considerado como objeto por si mismo o como parte de un contexto. (12) Sir John Grahame Douglas CLARK, Disney professor or Archaeology, University of Cambridge. “Prehistoric Europe: The Economic Bases”. 1952. (13) Como los que aparecen en un determinado nivel de una excavación. (14) Inmobiliaria (Cf. PENA 1991, respecto al fenómeno tumular) o mobiliaria (este sería el caso de la función soberana expresada por diademas, torques, joyas, armas, situlae, ajuares funerarios, cerámica cultual, cerámica de prestigio, bronces votivos de entronización, puñales sacrificiales, etc. (15) Fernando ALONSO ROMERO “Los orígenes del mito de la Santa Compaña de las islas de Ons y Salvora”. In Cuadernos de Estudios gallegos, 32 (1981), p. 285-305.

(16) Vicente RISCO “La procesión de las ánimas y las premoniciones de la muerte”. Revista de Dialectología y Tradiciones populares, 2 (1946), p. 380-249; A. REDONDO « La Mesnie Hellequin et la Estantigua: Les traditions hispaniques de la Chasse Sauvage et leur résurgence dans le Don Quichotte» in Traditions populaires et diffudion de la culture en Espagne (XVI-XVIII s) Université de Bordeaux III, Publications de L’institut d’Etudes ibériques, I, 1982, p. 1-27. (17) Vicente RISCO “Creencias Relacionadas ca Religión”, in Historia de Galiza Dirigida por Ramón Otero Pedrayo. Vol. I Buenos Aires. Editorial Nós, 1962 pp. 425, ss. (18) Común a Galicia Cf. también E. BECOÑA La Santa compaña, el Urco y los muertos, la Coruña, 1980; Occidente de Asturias, Cf. J. L. PÉREZ DE CASTRO “el origen de las ánimas y su presencia en la etnografía del Eo (Asturias), Revista de Dialectología y Tradiciones Populares, 34 (1978), p. 273-289; C. Cabal. “La Huestia” La Mitología Asturiana, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos, 1983, p. 100-144; y Norte de Portugal Cf. R. MENÉNDEZ PIDAL “Estantigua”, Revue hispanique, 7 (1900) p. 10-19; C. Michaelis DE VASCONCELOS, “Replica”, Revue hispanique 7 (1900), p. 10-19.; F. Adolpho COELHO “De algumas tradiçoēs de Hespanha, e Portugal. A proposito da Estantigua” Revue hispanique, 7 (1900) p. 390-435; extendida por la reconquista de los gallegos á Extremadura F. FLORES DEL MANZANO Mitos y Leyendas de Tradición oral en la Alta Extremadura Editora Regional de Extremadura, 1998,162-165 “algunos estudiosos, entre ellos el teósofo extremeño M. Roso de Luna y Menéndez Pelayo, relacionan la Santa Compaña y la Hueste con la fiesta del Año Nuevo Celta, el ya citado Samaín, que corresponde a nuestro Día de Todos los Santos. Estas rondas nocturnas de difuntos galaico-asturianas tienen su correlato en otras geografías dominadas por la cultura celta: Irlanda, Normandía, Bretaña, Escocia […]; y numerosos puntos de la Península, (19) P. SEBILLOT: “Les noms de la chasse aérienne”, in Revue des traditions populaires, 17 (1902), pp. 504-505. (20) A. ENDTER Die Sage vom wildem Jäger und von del Wildem Jagd. Studiem über den deutschen Dämonenglauben, Diss. Francfort, 1933. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (21) Emparentada esta línea con el enfoque que habitualmente suele dársele en Galicia a la Santa Compaña asociándola casi siempre con las almas en pena, con los rituales de “rachar a mortalla”, etc., y pocas veces asociada con la Menie centroeuropea, con la llamada Caza Salvaje y con los ritos destinados a la expulsión del invierno al iniciarse el nuevo año celta, celebrándose el Samain del 1º de Noviembre (22) L. LAITSNER Das Rätsel der Sphinx. Grundzüge einer Mythengeschichte, Berlin 1889, T. II. P. 224-250. (23) H. PLISCHKE Die Sage vom Wilden Heere im deutschen Volke, Diss. Leipzig, 1914. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (24) Phillippe WALTER Le Mythe de la Chasse Sauvage dans L’Europe Médiévale. “Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER avec la colaboration de Claude PERRUS, François DELPECH, Claude LECOUTEUX”. Paris (Honoré Champion éditeur, 1997) pp.12. Esta obra nos ha resultado fundamental para la comprensión del promtema de la Caza Salvaje, y de ella ha partido el autor para conocer muchas de las referencias, sobre todo la bilbiografia y las autopsías que se adjuntan de los mitólogos alemanes del XIX y primera mitad del siglo XX. (25) K. MEISEN Die Sagen von Wilden Heer und Wilden Jäger Münster, 1935 .Volskunliche Quellen 1. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (26) Jakob GRIMM Deutsche Mythologie 3 vol., Berlin, 1875-78; II, 766-793; III, 280-284. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (27) J. W. WOLF Beiträge zur deutschen Mithologie II, Göttingen, 1857, p. 135. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (28) F. LIEBRECHT Des Gervasius vonTilbury Otia imperalia, Hanovre, 1856. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (29) MANHARDT Die Götter des Deutschen und nordischen Völker, Berlin, 1860, p.108-13. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (30) J. LIPPERT: Die Religionen der europäischen Kulturvölker, Berlin 1881, p. 154. [Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER] (31) Una cacería similar se reproduciría en Lubagueira, Viseu, pintura roja en soporte de dolmen (E. SHEE “Painted Megalithic Art in Western Iberia”, III Congreso Nacional de Arqueología. Porto 1974, 116, fig.6 (32) Aunque sería más correcto emplear el vocablo griego psychopompos, ocasional y convencionalmente castellanizamos y vulgarizamos para el singular y para el plural el término usando habitualmente la forma psychopompos, y psicopompo / psicopompa / psicopompos -pas y psychopompo –a, respectivamente. (33) O. HÖFLER: Kultische Geheimbünde der Germanen I, Francfort 1934. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (34) “La significación del arte parietal megalítico se nos escapa de las manos. Aunque algunos casos no gallegos apuntan hacia el carácter de verdaderas serpientes que presentan al menos algunos ondulados, es difícil avanzar más ante la ausencia de contexto simbólico o mitológico, siendo peligroso el empleo de elementos comparativos extraídos de otros complejos culturales que poco o nada tienen que ver con el propio de los constructores de megalitos” José María BELLO DIÉGUEZ, Fernando Javier COSTAS GOBERNA y Antonio DE LA PEÑA SANTOS: ”Grabados rupestres del Noroeste de la Península Ibérica”, in Actas do Congreso Internacional da Arte Rupestre Europea, ed. Digital. (35) W. SCHWARTZ Der Heutige Volks glaube und das alte Heidentum, Berlin 1850 (Program m des Friedr. Werderschen Gymnasiums. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (36) F. VON SCHÖMWERT: Aus der Oberpfalz, Sitten und Sagen I, Ausbourg 1857, pp. 25 ss. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (37) Hoy sucede algo parecido con la peregrina hipótesis de la supuesta emigración de los Turduli (tordos), un relato fundacional mítico de trasunto ‘melusino’ en torno a legalización por un linaje o por un pueblo de la posesión de la tierra, un pueblo elegido por dios, con una llegada providencial, tipo ver sacrum, similar a los viajes fundacionales por mar, Eneas a Cumas, la “el conde don Mendo a Trasancos” etc. según la cual desde la Celtiberia este pueblo se iría a Andalucía y desde el Alagarve se extendería por la fachada atlántica peninsular hasta la propia Galicia. (38) L. WENIGER: “Feralis Exercitus”, in Archiv für Religionswissenschaft 9 (1906), pp. 201-247. (39) P. ej. La cierva de Sertorio. (40) Fernando ACUÑA CASTROVIEJO I CNA, 2, 1971, pp. 353-357. (41) Cf. A. PENA “Unha Parroquia con Celtas Reminiscencias na Terra de Trasancos: Santa María Mayor de O Val, Narón.” Narón 2003. (42) Como linda y recientemente, traduciendo en el libro Narón unha Historia Ilustrada na Terra de Trasancos, obra propiedad de tres condóminos el nombre de una mámoa “túmulo” relacionada con los seres feéricos gallegos llamada “Forno dos Mouros”, por “horno de los negros”, un avispadillo ha hecho en una reedición unilateral digital traducida sin autorización de los condóminos -cambiándose incluso el régimen de propiedad intelectual de la obra- a tres idiomas, en un proyecto europeo. (43) Aún repitiendo lo dicho en el texto principal, reiteramos que Mouro es palabra celta, no se puede traducir por “moro”. Los mouros gallegos, galeses y bretones no tienen nada que ver con los moros africanos que invadieron España, son seres míticos leucodermos similares a los “seres élficos” de Tolkien gente inmortal, bellísima, de piel clara y cabellos de oro, de noble porte. Lucen joyas, mucho oro y ropa de gran valor “son dueños de los tesoros de Galicia” y hasta los yugos de sus bueyes y sus aperos de labranza son de oro, un oro que tienen que sacar de vez en cuando a la luz del sol, sobre todo las mouras a “asollar” tal vez para que conserve su brillo. Pese a su gracilidad y hermosura son gente muy poderosa. Entran y salen de este mundo a voluntad, pero solo se dejan ver a ciertas personas, van a comprar a los mercados, y aunque tienen su propio ganado en el Otro Mundo gustan traficar con los campesinos pagándoles muy bien a condición de que mantengan este tráfico en silencio, castigando con crueldad, usualmente con la ceguera, a los delatores. Sus poderes mágicos pueden transformar en cualquier cosa a personas o animales y su descomunal fuerza sin ningún esfuerzo les hace mover montañas de un lado a otro. Entre las descripciones de los mouros recogida por Risco en De Quilmelas, Rairiz da Veiga, cuentan: “es la Mourindá… para mi que ellos aún viven aquí, subterráneamente, solo que ellos tienen sus palabras que con ellas se abre la tierra y se cierra” (Vicente Risco Os Seres Míticos, en Historia de Galiza Dirixida por Ramón Otero Pedrayo. Vol. I Buenos Aires. Editorial Nós, 1962 , p. 317); “un home de Maceda volviendo de la feria del Castro de Caldelas, por el monte Rodicio, encontró una niña llorando, la cogió, la subió en el caballo, y en seguida perdió el tino del camino y fué a dar a unos peñascos donde la niña se bajo, golpeó con el pié en una piedra y se abrió una puerta por donde pasaron al palacio de los padres de la niña en el que el hombre pasó la noche a cuerpo de rey, y por la mañana le llenaron de oro las alforjas” (Risco, ib. p. 317). (44) La presencia de la música y el banquete es constante en las descripciones gallegas del Más Allá. El día de San Juan y de Todos los Santos especialmente, ya que entonces, abriéndose espontáneamente las puertas de O Alén, se pueden escuchar, en gran número de fuentes, cuevas, ríos o rocas, de casi todas las parroquias rurales de Galicia, a los gaiteros del Otro Lado, ejecutar con gran maestría su música sobrenatural. (45) […] Dentro do Castelo de Sandiás hai un puzo con varios metros de auga, moi escuro, e por il ten entrada, e debaixo hai un salón con moito ouro; para desencantalo hai que levar un ovo dunha pita negra e maila pita; ésta sóltase no salón e o ovo esmendréllaselle na frente a un xigante que está dentro cunha machada para matar ó que vaia, si non lle dá co ovo. […] No castro de Trelle, un rapaz de Sabucedo, que andaba a garda-lo gando, púxose a rañar cun coitelo nunha peneda do castro. Así que o fixo, prantóuselle diante un xigante grandísimo, con ollos de boi, que lle dixo que na fonte máis perto da cerca había acobillados unha cabra e máis un rexelo de ouro. […] do Crasto (sic), de Melide, cóntase que uns que foron desencantar un haber na Porta do Mouro, ó desconxuraren, saiu unha voz dun penedo e díxolles: -De que forma queredes que saia? un dos presentes, que viña de servicio, respondeu:- En forma de militar. E apareceu un soldado grandísimo, tan grandísimo, que a cabeza pasaba dos outeriros máis ergueitos. Non lle quería dar os cartos si non lle traguían un año blanco de todo e sin lixo ningún, mais como se puxeran a triquinar, veu un trono, apagáronse as luces e desapareceu o xigante” RISCO, V.: “Os Seres Míticos” p. 311 (46) Esta concepción responde a la labor de la Iglesia contra los seres míticos. Cf. V. RISCO, obr. cit. pp 354-355 (47) Vicente RISCO “Os Seres Míticos”, en Historia de Galiza Dirixida por Ramón OTERO PEDRAYO. Vol. I Buenos Aires. Editorial Nós, 1962 pp. 310, ss. (48) Penetrando en un claro del bosque Pwill Pendefig Dyfed [– y aunque PENA GRAÑA dispone de una traducción crítica inédita del Galés al español, al gallego y al portugués realizada por el filólogo gallego Alfonso Javier CANOSA RODRÍGUEZ a partir de la edición de Dafidd y Rhiannon Ifans -contrastadas por el propio Canosa con la lectura directa del Libro Rojo y del Libro Blanco-, de este fragmento de ‘Y Mabinogi’ intitulado “Viaje a Annwfn”, y aún de su generosa autorización de uso, el autor, y hasta que Javier CANOSA la publique declina hacerlo-], espantó a unos sobrenaturales perros de piel blanca y brillante, con orejas de un rojo encendido, rasgos reveladores de su adscripción al Otro Mundo, que acababan de abatir a un bello ciervo de similar traza -quizá pariente masculino de la blanca cierva regalada a Sertorio por los Lusitanos- para que los suyos pudieran hartarse de la presa muerta. Montando un esbelto corcel tordo, con su cuerno de caza al cuello el dueño de los perros y de la presa se dirigió al claro del bosque y a Pwill muy ofendido por su acción: “no he conocido a nadie tan mal educado como para azuzar sus perros sobre un ciervo derribado por la jauría de otro hombre. Eso demuestra una total ausencia de cortesía y, aunque no quiero vengarme, me aseguraré de que perdáis vuestro honor al son de cien venados como este”. (49) “Mi señor”, -exclamó Pwyll, “decidme pues cómo puedo recobrar vuestro favor”. -“De la siguiente manera: otro rey gobierna en Annwn. Su nombre es Hafgan y lleva a cabo repetidas incursiones en mi territorio. Deshaceos de el y ganareis mi favor”. -“Decidme como”, dijo Pwyll, “y cumpliré vuestro mandato con agrado”. -“Os uniréis a mí por un juramento de amistad”, explicó el Rey de Annwm, ” y yo os disfrazaré con mi atuendo. Reinareis en el Hado en mi lugar, y yaceréis con la dama más bella que imaginarse pueda; ni ella ni mi corte sabrá que no soy yo. Nos volveremos a encontrar en este mismo lugar dentro de un año y un día”. (50) A vuela pluma hacemos notar aquí que el contexto que rodea la primera parte de la historia de Pwill, la amistad entre señores de dos mundos el mutuo intercambio de regalos entre Annwn y el joven príncipe se encuadra en el tema de “La Caza Salvaje”. (51) Ganarse un sobrenombre “alcume” es algo todavía muy importante y la práctica totalidad de las familias no urbanas lo tienen en nuestra Galicia rural y marinera. No todos los alcumes son, o han sido, heroicos. (52) Katherine MCKENNA 1982. The Bulletin of the Board of Celtic Studies, 29 pp.35, 52 (53) En este contexto habría que encuadrar el episodio de la cierva de Sertorio. (54) Entrar en la caverna es sinónimo de traspasar el umbral de la vida, de muerte. En el folclore gallego la caverna es la puerta de acceso al Más Allá, tras la que moran las tres estirpes míticas gallegas que como en Irlanda antes de la llegada de los hombres, poblaron el país, los “mouros” los enanos y los gigantes. (55) “Nas covas de Ollán ou Ullán, no Irixo, hai un encanto defendido por un feróz xigante. Certo señor de por alí, en compaña dun seu amigo, entrou na cova con obxeto de adonárense do encanto; había como unha hora que camiñaban dentro da cova, cando empezaron a ouvir certo ruído que medraba conforme se metían máis adentro; chegóu a ser tan grande, que co medo, deixaron a empresa e “chamaron amigos aos pes”, saindo tan axiña como puderon. Namentras uns din que era o xigante, que viña en defensa dos seus dereitos, outros din que o ruído era efecto da corrente subterránea”. V. RISCO “Os Seres Míticos”, en Historia de Galiza Dirixida por Ramón Otero Pedrayo. Vol. I Buenos Aires. Editorial Nós, 1962 pp. 311. Grandes nobles gallegos, como recogen nuestras crónicas, se aventuraron también, animo lucrando, por estas portentosas cuevas con catastróficas consecuencias. (56) El perro simboliza la protección a los vivos y a los muertos, es el can Cerbero que guarda la puerta del Más Allá, es el perro de los germanos que guarda el Hell, el gallo simboliza la resurrección anunciando el renacer de la luz. En las tumbas medievales gallegas y portuguesas, así como en el resto de la Europa Atlántica se colocan o representan perros a los pies de los difuntos. Como se colocaban y representaban en las estelas extremeñas y portuguesas de la Edad del Bronce. Su antigüedad es indiscutible WALTER señala como “en un campo de urnas galorromano del siglo I de nuestra era se encontró un conjunto de tres estatuillas de arcilla representando una matrona o Mater con un niño, un perro y un gallo, a un nivel simbólico, el perro significa la muerte y el gallo la resurrección”. (57) Culan” se asocia a Setanta “al Caminante”. San Roque se representa siempre vestido de caminante, de peregrino porta en su ropa y en su gorra de peregrino las insignias de sus psychompompos compañeros el aspa de “San Andrés” [Sant Anderel, “el caminante”], las llaves de la puerta del cielo de San Pedro, el psychopompos por excelencia, y la concha de Santiago, el principal santuario del Camiño de Fisterra. En Galicia San Roque siempre sale en procesión con San Sebastián, un santo de carácter solar muy conocido. En Ribadeo mientras los mayores cantaban a San Roque una ladaiña o letanía, los niños le cantaban la siguiente: San Sebastían a cabalo dun can; o can era coxo, tiroulo nun pozo; o pozo era fríu, tiroulo nun ríu; o rio era branco, tiroulo nun campo; o campo era roxo; tiroulo nun toxo; o toxo picaba, San Sebastián berraba… i o can escapaba. “Chama aquí la atención o caso de aludir ó can; tamén no Castro de Caldelas os portadores dos fachós van berrando: “Viva o San Sebastián, i o bispo, i o can” (V. RISCO “Etnografía”, p. 345-6) (58) O. HÖFLER.: Kultische Geheimbünde der Germanen I, Francfort, 1934. (59) Una aristocracia guerrera que, pese a, o gracias a, ser negada para Galicia por José Carlos Bermejo Barrera, y otros postmodernos abre ahora un fecundo e inagotable filón interpretativo explotado por numerosos investigadores, el penúltimo Eduardo Peralta Labrador, del que hablaremos en otro lugar, manteniéndose indemne el interés por el tema hasta nuestros días. (60) Le Mythe de la Chasse Sauvage dans L’Europe Médiévale. “Etudes réunies et présentées par Philippe Walter avec la colaboration de Claude PERRUS, François DELPECH, Claude LECOUTEUX”. Paris (Honoré Champion éditeur, 1997) p. 15 (61) Sobre estas cofradias y rituales de expulsión del invierno cf. W. SCHWARTZ Der heutige Volglaube und das alte Heidentum, (Programm des Fiedr. Wenderschen Gymnasiums) Berlin, 1850 Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (62) J. LIPPERT Die Religionem der europäischen Kulturvölker, Berlin 1881, p. 154 Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (63) Chasse Sauvage/ Armée Furieuse Quelques Reflexions in Le Mythe de la Chasse Sauvage dans L’ Europe Médiévale. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER Paris, 1997, p. 13. (64) Die Götter des deustschen und nordischen Völker, Berlin, 1860, p. 108-181 passim. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (65) Obr. cit., 1856, p. 173-211. (66) Como en el Ashvamedha descrito por GERARDO DE GALES con motivo de la entronización de los reyes irlandeses. (67) Las mouras suelen ser seres feericos o élficos de enorme belleza, gracia, riqueza y sentido de la justicia. Son positivos siempre que no se les robe, engañe o traicione. (68) Deustche Mythologie, 3 vol., Berlin, 1875-78, II, 766-793; iii, 280-284. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (69) Hay muchos elementos en la mitología alemana relacionados con este tema, así Hermodr, hermano de Balder, tras cabalgar durante nueve días y nueve noches por el Helvegr o Camino de Hel (la diosa del Otro mundo), cruzando el río Gjöl, pasando por el puente Gjallarbru, pudo saltar la cerca del infierno gracias a Sleipnir el veloz corcel de Odín que había tomando prestado para este viaje y presentarse ante la diosa Hel para pedirle la liberación de su hermano Balder que Hörd había matado por descuido. Hel acepta a condición de que toda la creación, vivos, muertos, animales, vegetales y minerales, lloren a Balder. Todos lloran, pero Loki, tomando la forma de una giganta llamada Thörkk no llora y Balder tiene que permanecer entre los muertos. (70) Beiträge zur deutschen Mytologie II, Göttingen, 1857, p. 135. Ex Etudes réunies et présentées par Philippe WALTER (71) P. ej. La cierva de Sertorio (72) cf. la nota 125 y “Grabados rupestres del Noroeste de la Península Ibérica”, José María BELLO DIEGUEZ, Fernando Javier COSTAS GOBERNA y Antonio DE LA PEÑA SANTOS in Actas do Congreso Internacional da Arte Rupestre Europea. Ed. Digital. (73) Dando la espalda a la mitología y etnografía comparadas en una Galicia Celta negada. Una Galicia celta por acumulación, en una, Celta Europa Atlántica también acumulativa. (74) in Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología, Vigo 1993 Vol. I 77-84 (75) Julio FERNÁNDEZ PINTOS “Una Nueva Visión para el Arte Gallego in Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología, Vigo, 1993, p. 119-124 (76) Julio FERNÁNDEZ PINTOS “Una Nueva Visión para el Arte Gallego in Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología, Vigo, 1993, p. 121, 122, con láminas en pp.123-124 (77) Fernando J. COSTAS GOBERNA, Antonio de la PEÑA SANTOS, y José Manuel REY GARCÍA, “A Propósito de la Figura Humana: Una disculpa para reconsiderar el Arte Rupestre Galaico”, in Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología.Vol. II. Vigo 1993 125-130] (78) José María BELLO DIÉGUEZ, Fernando Javier COSTAS GOBERNA y Antonio de la PEÑA SANTOS “Grabados rupestres del Noroeste de la Península Ibérica, in Actas do Congreso Internacional da Arte Rupestre Europea A) Relatorios. Últimas liñas de investigación sobre a arte rupestre. Ed. Digital.Concello de Vigo novembro 1999. (79) Es decir agujero de la roca, pala es uno de los nombres que se les daría, según parece, hoy a algunos dólmenes en Portugal. (80) Comenta nuestro maestro don Luis MONTEAGUDO GARCÍA, in “La religiosidad Callaica: estela funeraria romana de Mazarelas (Oza dos Ríos, A Coruña), cultos astrales, priscilianismo y outeiros” Anuario Brigantino 1996, nº 19. p. 41, en una nota al pié: “La losa de granito fino (1,5 x 0, 35 m.) presenta junto al soliforme un circulito, 2 ángulos agudos y 7 líneas paralelas de trazado irregular y debajo 7 líneas paralelas en zigzag, decoración frecuente en los dólmenes que probablemente representan el dibujo de las telas que cubrían los soportes; la técnica es de picado superficial: 1 cm. de ancho, 1-3 mm. De profundidad. El profundo surco transversal todo alrededor, sería excavado recientemente con intención de eliminar el extremo curvo de la losa […]. (81) MONTEAGUDO GARCÍA “La religiosidad Callaica: estela funeraria romana de Mazarelas (Oza dos Ríos, A Coruña), cultos astrales, priscilianismo y outeiros” Anuario Brigantino 1996, nº 19. 55-56 (82) MONTEAGUDO GARCÍA “La religiosidad Callaica” ibid., fig.22, p. 43. (83) MONTEAGUDO GARCÍA “La religiosidad Callaica” ibid., p. 44. (84) MONTEAGUDO GARCÍA, ibid., fig. 35, p. 66. (85) MONTEAGUDO GARCÍA, ibd. Fig 35 A, p. 67. (86) Fernando ALONSO ROMERO “El significado mágico del colmillo de jabalí entre los Celtas y los Germanos: testimonios literarios, arqueológicos y etnográficos. In Filología Alemana y didáctica del alemán. Universidad de Valladolid, 1989. (87) Alfredo ERIAS MARTIÑEZ La Eterna Caza del Jabalí in Anuario Brigantino 1999, n1 22 pp. 317-378. (88) Alfredo ERIAS MARTIÑEZ La Eterna Caza del Jabalí in Anuario Brigantino 1999, n1 22 pp. 373-74. (89) <> In nuestro sabio arqueólogo gallego, gran maestro y amigo profesor Don Luis MONTEAGUDO GARCÍA “La religiosidad Callaica: estela funeraria romana de Mazarelas (Oza dos Ríos, A Coruña), cultos astrales, priscilianismo y outeiros” Anuario Brigantino 1996, nº 19. (90) <>. Luis MONTEAGUDO GARCÍA “La religiosidad Callaica: estela funeraria romana de Mazarelas (Oza dos Ríos, A Coruña), cultos astrales, priscilianismo y outeiros” Anuario Brigantino 1996, nº 19, 37-38. (91) Así cuando las fuentes hablan de lacos anticos et mamolas, la diferencia entre estos dos conceptos se debe al hecho de que un laco (sic) es siempre un túmulo que presenta el hoyo de violación, esta apertura de túmulos pudo producirse al día siguiente del entierro, queda la huella de esta actividad en forma de grandes hoyos que pueden alterar o acabar con la desaparición en ocasiones de muchos túmulos excavados cientos, sino miles de veces, en busca de tesoros hasta que a ellos, caso de sobrevivir, llega la paleta del arqueólogo; mientras que la mamula, sospechosamente desechada por los buscadores de encantos y tesoros, conservaría el aspecto primordial de tetilla. Hoy si aplicáramos la precisión descriptiva de nuestros cartularios y diplomas medievales no podríamos con propiedad hablar de mamolas o de mámoas, al llegarnos como dijimos la práctica totalidad de ellas violadas, no una, sino que posiblemente centenares y aún miles de veces, siendo más exacto y ajustado recuperar la voz lagoas (lacunas). La más antigua referencia a esta inveterada costumbre podría estar, ciertamente, en el Códice Calixtino, del siglo XII, donde en el capítulo VII se menciona, tras comentarse que la tierra de los gallegos es rica en oro, plata, pieles de animales salvajes y otras riquezas que aún es muy rica en gacis sarracenicis -lo que la etnografía gallega denomina “tesouros dos mouros”-, por ser posiblemente comparable el hecho de excavar en las mámoas (en geografía mítica popular celtoatlántica esto viene a significar entrar en el Otro Mundo a recoger los tesoros pertenecientes a las razas míticas, en ocasiones evocando o conjurando a los seres míticos con formulas mágicas sacadas del “Ciprianillo” o “Libro de San Cibrao”) para “apañar” el oro, al hecho de abrir los “garimpeiros” y buscadores de oro galerías en busca de los filones auríferos. (92) Hablando de los “hitos terminales” señalamos como es frecuente en Galicia que una “mámoa”, un petroglifo, un menhir o un altar rupestre, “outeiro”, demarquen o deslinden dos, tres y hasta cuatro parroquias; dos, tres y hasta cuatro ayuntamientos, dos, tres y hasta cuatro comarcas, y en ocasiones hasta varias provincias, indicando esta circunstancia que aunque los actuales ayuntamientos y las actuales provincias son creación del siglo XIX, su circunscripción –y la actuación de Pio Pita Pizarro es prueba irrecusable- se hizo en Galicia orgánicamente, sobre jurisdicciones y parroquias preexistentes, y no “a cordel”, asignando a una determinada población una cantidad determinada de leguas en cuadro, como en otras partes de España. Coincidentes con lo que hoy vienen a ser las comarcas, los Territorios Políticos estaban delimitados por marcos, en general de piedra, llamados en Galicia coiras. Comparativamente, véase el antiguo irlandés cora (“vallado”, “muro de piedras”) e el galés cored (“barrera”), palabras celtas que también figuran como último término de compuesto en numerosos topónimos (Vendryes 1987 sub vocabulo cora)/93/Joseph Vendryes 1987, sub vocabulo cora.// De esta palabra derivan numerosos topónimos como Coira (Allariz, Ames, Monfero, Porto do Son, Santiago, Teo) “[…] por Porto Pequeno de Coira”, (Tumbo de Monfero, 1651). La acción de demarcar o fijar marcos, “chantar corias ou coiras”, se expresa con el verbo gallego empleado en las cartas gallegas medievales “decoriar” o “decoirar” : “Invenerunt acham in ripam de Mero ubi dicent ad canarium et decoria (demarca) in directo de ipsa archa in directo Santo Stephano […] Et alias archas et decorias que divident inter Lemenioni et ipas Parietes et Caliobre et concludent per Fontem Bonam” (Loscertales de G. de Valdeavellano 1976, pp. 161 – 162 )//94/Sobrado, año 942. Tumbo I fols. 50r.-51r. volumen 1, pp.161-162. Ed. y transc.de P. de Loscertales de Valdeavellano//. Toda la documentación alto y bajo medieval, cando refiere noticias de deslindes que dividen antiguas propiedades tanto de zonas altas y montaraces como de zonas bajas, profusamente menciona la utilización de los megalitos como marcos y, en muchos casos, se da la circunstancia de que, sin dejar nunca de cumplir la misma función, los megalitos utilizados como marcos llegaron hasta hoy. Señalando desde tiempos inmemoriales los límites geográficos de las diferentes demarcaciones locales, las “mámoas”, túmulos, y las “pedrafitas”, menhires, junto a un inveterado inmobiliario arqueológico se convirtieron por su antigüedad y por su visibilidad en los puntos de referencia favoritos de los antiguos. Lo que parece ser una máxima: “esta tierra es nuestra por que aquí están los túmulos de nuestros antepasados” posibilitaría quizás que estos marcos prevalecieran a lo largo del tiempo. En 1991 especificábamos como, ya con soporte casi factográfico, podemos observar en la Edad del Bronce el alcance indoeuropeo del hábito de emplear las mámoas para demarcar, por primera vez quizás en un registro europeo, en la honras fúnebres de Patroclo, en el túmulo, o mejor dicho, en las desnudas piedras de los restos de lo que fuera una posible cámara dolménica que aparecen descritas en la Ilíada: “Voy” -dice Néstor- “a mostrarte cual va a ser la meta, aunque es fácil de ver, y non te pasará inadvertida: allá por encima del suelo se yergue, y tan alto como una braza, un tronco seco, bien plantado y derecho, de una encina o de un pino que la lluvia no pudrió, dos piedras bien blancas lo entallan, una a cada banda en pleno estrechamiento del camino, e aplanada de una y de otra parte se extiende la pista para carros; o tumba es de un mortal hace tiempo muerto, o, al cabo, un marco puesto por los antiguos, y son la meta que el divino Aquiles, el de los pies veloces, os puso.” (Homero Ilí. XXXIII, 326 – 34)/95/Traducción particular de Luis Monteagudo García//. Corias en lengua indígena y termini en latín, estos marcos despliegan en ocasiones un complejo inmobiliario arqueológico que muestra ora mesas ofertorias del Neolítico final, repletas en su superficie de petroglifos con “cazoletas” llamados en los documentos medievales burgarios, ora túmulos del Neolítico llamados en latín medieval lacos anticos, lacunas, lacunellas (véanse en los montes gallegos los topónimos Lagoa, Lagoela, etc.) mamolas. Sea tolerable, o no, lo sostenido en los precedentes parágrafos a propósito de las continuadas violaciones de los túmulos a lo largo de el tiempo, el caso es que a consecuencia de las acciones arriba reseñadas, como demostramos en 1991, se les llama en Galicia a las mámoas lacos por presentar, en ocasiones enormes, hoyos de violación. (93) Que según creencia popular nuestros feéricos o élficos seres gustaban de asollar , “poner a brillar al sol”. (94) Hierro, similares a los del mismo contexto cultural Atlántico que compartimos, bajo la piqueta demoledora de los codiciosos buscadores de tesoros, desde los fundamentos, desaparecieran totalmente, sin dejar rastro? Según lo vemos tendríamos una evidencia de estas violaciones, en lo que STEUER (1979, pp.631-32) denomina “second oldest profession in the world”, en la búsqueda de tesoros de comienzos de la Edad del Bronce en el hallazgo casual en el siglo pasado de uno de estos probables expolios de tesoros, presuntamente escondidos por el propio expoliador, en el ya mencionado “Tesoro de Caldas”, donde se repiten exageradamente, los ya claros precursores de los torques y de las viriae, moviendo esta circunstancia y primitivismo incluso dando pié al estudioso privado de contexto a pensar en piezas sincrónicas, o incluso inacabadas, como a medio hacer, de un orfebre itinerante, lo que contrasta contraste con la elaborada vajilla de oro del banquete funerario, y con el peine votivo (que se acompañaría de un espejo) ofrendado a la Divinidad femenina encargada de conducir al héroe muerto a su palacio del Otro Mundo. Aunque por emplearse la técnica de la cera perdida en el fundido de algunas piezas se avanza ahora hasta 1500-1400 a. C. la antigüedad de los objetos del Tesoro de Caldas, es arriesgado, al poder ser producto de múltiples expolios realizados por una misma mano, el excluir la posibilidad de que los objetos del tesoro escondido pudieran pertenecer a varias épocas. Peine indefectiblemente asociado en el tesoro de Caldas al ambiente heroico posterior de las tumbas de carro del Bronce y del Hierro, debería por su posible significación en la topografía del ajuar psychopompo servir de base para en tiempos tan tempranos revelarnos la dimensión, el alcance y la profundidad de las instituciones indoeuropeas pese a la distancia temporal entre algunos objetos de oro del posible expolio, posibilitando que todo el conjunto pueda adquirir una más o menos sólida coherencia institucional y aún, su simbología intrínseca -con este elemento la probabilidad de certeza de los asertos contenidos en los precedentes parágrafos no es despreciable- abrir caminos en la comprensión de los temas interpretativos de nuestros petroglifos (de un valor enorme ahora con los poderosos instrumentos y la ayuda de sorprendentes líneas inmobilistas o continuistas de investigación etnográfica comparativista de Fernando ALONSO ROMERO y de Ladislao CASTRO PÉREZ). (95) “[…] Ce terme désigne un être surnaturel […] et non un « maure » […]. On peut également faire valoir le fait que le “mouro” est un être de l’autre monde […] Mais le gal. “morto” ne peut en aucun cas donner “mouro”. Par contre un rapprochament es possible avec br. “maro”, gallois “marw” ou mieux encore irl. «morô». Touts ces termes auraient la méme origine que «mouro». Le mister reste á éclaircir. Robert OMNÈS. “Le substract celtique en galicien et en castillian ». In Les Celtes et la Péninsule Ibérique. UBO, Brest 1999 p.250. ` (96) Sarracenos es interpretatio cultista, del clero rural, de los populares moros gallegos. (97) “Las mouras constructoras de megalitos. Estudio comparativo del folklore gallego con el de otras comunidades europeas”, in Anuario Brigantino 1998, nº 21, 11, 28. (1999). (98) A. MARTÍNEZ SALAZAR. BRA III 1909. (99) Seguimos aquí las transcripciones de Marcos MARTINÓN TORRES, tesis de licenciatura titulada “Análisis historiográfico del Megalitismo gallego: de la documentación medieval al siglo XIX (Octubre de 1999). (100) Y prueba de lo que decimos lo sería el Tesoro de Caldas, descubierto el día 20 de diciembre de 1940 por D. Amalio TOUCEDA. De no haberse reducido como por encanto los 27 kg estimados del hallazgo inicial a los casi 15 que hoy tiene el mayor encontrado en la Penísula Ibérica y el mayor de Europa. Conservamos 36 objetos entre los que se incluyen 28 brazales de oro macizo, tres barras, los restos (6 trozos) de una gargantilla de tiras probablemente similar a la de Agolada, las 3 famosas ollas y un espectacular peine de 200 gramos de peso, copia exacta de los peines encontrados en los palafitos suizos. (101) Pudiendo abarcar estas expoliaciones mámoas que irían desde el Neolítico hasta la Edad de Hierro (Arnold 1995, p. 51), momento en el que se hacían enterramientos tumulares en el Atlántico como podemos ver en los funerales de Viriato y por pertenecen a este contexto en los guerreros castreños posiblemente arrancados de sus túmulos, destrozados o reutilizados, pero que en algún caso, aparecerían descritos in situ en los diplomas medievales. (102) El hallazgo de más de 400 objetos de “bronce arsenical” aleación de cobre con arsénico del tesoro de Nahal Mishmar, al E. del Mar Muerto, muestra que esta técnica eraconocida y dominada en la primera mitad del cuarto milenio a. C.; por otra parte la polémica (silenciada) desatada recientemente en torno a la datación del hacha de cobre arsenical del hombre de los Alpes nos aconseja ser prudentes. (103) Que se acompañaría muy posiblemente de un pulido espejo profusamente representado este en los petroglifos de las estelas idoliformes europeas desde el Neolítico Final, Calcolítico y comienzos de la Edad del Bronce, junto a otros elementos como los posiblemente psychopompos báculos, y “puertas del Hades”. (104) Stith THOMPSOM Motif-index of folk-literature E 501. (105) Al igual que sucedía con otros inmobiliarios simbólicos del Atlántico, como Stonehenge utilizado según Timoty DARVILL desde el 4.000 hasta el 2000 a.C. durante más de dos mil años. (106) M. ALMAGRO BASCH. 1966, VIII (107) In Marcos MARTINÓN TORRES: Análisis historiográfico del Megalitismo Gallego, Tesis de Licenciatura, Santiago 1999. (108) cf. Fernando ALONSO ROMERO “Las Mouras Constructora de Megalitos” in Anuario Brigantino 1998, nº 21 11-28; cf. PENA 1995: 48-53. (109) Es el tema de las Pléyades, recientemente estudiado por Fernando ALONSO ROMERO. (110) Seguiremos a continuación un texto reproducido en unas tabletas hititas recogido en unos papeles de María del Henar VELASCO LÓPEZ, en uno estudio sobre el Mas Allá, posiblemente el mejor que existe en la actualidad, de extraordinario alcance y profundidad. Para Henar VELASCO LÓPEZ, autora que tuve el privilegio de conocer, “la fuente principal sobre las creencias escatológicas de los hititas es un conjunto de textos escritos en tablillas de barro en caracteres cuneiformes, encontradas en su mayor parte en Buyukkale, en el archivo A en el sudoeste de la ciudad [H. OTTEN, Hethitische Totenrituale, pl 9 y n. 1. (vid. las reseñas de E. VON SCHULER, OLZ 54, 1959, 483-88; A. KAMMENHUBER, Kratylos 5, 1960, 93-95; E. LAROCHE, Bibliotheca Orientalis 18, 1961, 83-84). Nos referiremos normalmente a esta obra con la abreviatura HT […]” cf. María del Henar VELASCO LÓPEZ “Los Hititas” in El Paisaje del Más Allá. El tema del Prado Verde en la Escatología Indoeuropea. Valladolid. 2001 pp. 176-179. Cotejando un fragmento del texto funerario en cuestión alusivo al desarrollo de los funerales del rey, celebrados con gran pompa y circunstancia, durante muchos días recogido, como dicho es, con sumo interés por VELASCO LÓPEZ y con mucho y muy cuidado aparato crítico observamos como el texto correspondiente al segundo día de las ceremonias del ritual funerario real Hitita llamado Šalliš uastaiš de esas tabletas presenta una enorme concordancia con uno de los más importantes temas de la etnografía gallega, el de la Moura que, buscando esposo, somete al candidato a una prueba, una elección entre ella y un fabuloso tesoro concordancia que desvelamos por primera vez –con MOBBING’NENG, el trasno Conta Mithoshispánicos II pisando nuestros pasos-, realzándola con tres bellas imágenes del libro Contos de Trasancos, de la ilustradora Eva MERLÁN BOLLAÍN. Mostramos como la sensata aplicación de la etnografía comparada a la arqueología resulta imprescindible para la comprensión de complejos fenómenos ideológicos de la prehistoria atestiguados en nuestro registro arqueológico, pero ilegibles o inaccesibles por otro camino. (111) VELASCO LÓPEZ, ibid. 176. (112) En la nota 27 al fragmento citado la autora VELASCO LÓPEZ señala la hesitación y desconcierto que entre diferentes autores causa esta imagen que nosotros interpretamos como la representación de una Diosa Madre, diciendo” K. BITTEL (MDOG 78, 1940, 12-28, p. 23) señala que la fabricación de esta estatua supone la creencia de que el difunto debe volver al menos simbólicamente a lo corpóreo o también puede ser una representación similar a las imagines romanas Por nuestra parte fundándonos en lo que conocemos de la etnografía gallega, el maniquí representaría a la diosa Madre, y por eso estaría confeccionado con frutos un hecho que no ha sido bien comprendido señalando María DEL HENAR VELASCO LOPEZ como De SILVESTRI ( en G.GNOLI- J. P. VERNANT, la mort, les morts, considera que tanto los frutos higos, uvas pasas, olivas, como el trigo con que se forma la segunda imagen el día octavo son productos Mediterráneos pobres. En su opinión la diferencia entre esta imagen y hecha sobre la ceniza y la otra con trigo sería que una representa la muerte y la otra la regeneración” LOPEZ Ibíd. 176. BITTEL mencionado por López tampoco parece comprender la escena: “señala que la fabricación de esta estatua supone la creencia de que el difunto debe volver al menos simbólicamente a lo corpóreo […]”(K BITTEL MDOG 78, 1940, 12-18) “[…] cabe que la imagen del difunto tenga una explicación apotropaica […], dice LÓPEZ, […] desde luego cuando hay incineración resulta imposible presentar los dones al propio muerto, se hace a los huesos o a la imagen. No puede descartarse que sea un signo de la pervivencia corporal, noción también constatada en la India y en Grecia […]. Para Th. P, J. VAN DEN HOUT (en Hidden futures, pp. 37-35 ex LÓPEZ) la efigie expresa la continuidad real y la inmortalidad individual del monarca. Ibid. LÓPEZ, 177, cf. pié de nota nº 27. Para nosotros con el referente del fósil viviente institucional de la etnografía gallega, el maniquí se corresponde exactamente con nuestra Moura de San Xoan, que viene en busca de un esposo, sometiéndolo antes a una prueba consistente en la encubierta elección entre ella y un fabuloso tesoro, el que pasa la prueba eligiéndola a ella se queda con todo el lote, se casan con la Diosa Madre y se quedan con su reino del Más Allá y sus tesoros. En 1995 con este tema, ignorando entonces claro está este ritual Hitita, realicé una obra de teatro similar en tres actos, transcurriendo esta misma acción por tres veces con diferentes resultados, para ser representada la llamada Pena Molexa (Vilasuso O Val, Narón, A Coruña), dicha obra refundida en un acto luego por el pegajodo municipal de Narón, es todavía hoy representada por los vecinos de O Val. (113) “El sepulcro de Egas Moniz”- dice Alfredo Erias Martínez, en una erudita semblanza que reproducimos-“ en la iglesia del monasterio de San Salvador de Paço de Sousa (Penafiel, Norte de Portugal no contiene, en sentido estricto, escena alguna de caza, pero el hecho de que el protagonista fuese un gran cazador y la presencia de hombres a caballo” –que nosotros interpretamos como la llegada de la mesnada de la Sociedade do Oso, atentamente vigilada por los familiares, mientras el alma en manos de ángeles intercesores es subida al cielo- “ o andando le imprime un cierto carácter premonitorio. Según el Nobiliário o Livro de Linhagens del Conde [de Barcelos] D. Pedro, Egas Moniz de Riba Douro, conocido como << O Aio>>, o tambíén << o honrado e o bem-aventurado>>, nació aproximadamente en 1080 y murió en 1146, perteneciendo a una familia poderosa de Entre o Douro e o Minho, una de las que originó la nobleza portuguesa. Entre muchas otras peripecias, en 1128 vence a los <> (los dos Traba gallegos [cuyas hazañas nosotros reseñaremos más adelante], Fernando y Bermudo Pérez, hijos de Pedro Froilaz, enviados por Gelmirez) junto al castillo de Guimaraēs, que volverá a ser protagonista más tarde de un hecho legendario, al pactar Egas Moniz con Alfonso VII la paz a cambio del vasallaje del infante portugués; el fiador será el propio Egas, pero cuando Alfonso Heriques invade Galicia en 1130 Egas Moniz de presentó en algún lugar de Castilla con sus familiares de baraço ao pescoço, ofreciendo a Alfonso VII su vida y la de los suyos en honor a la palabra dada y ahora traicionada por Alfonso Hernriques. Pero Anfonso VII le quitó la obligación de homenaje y Egas Regresó a Portugal” Señala a continuación ERIAS como “Alfonso Hernriques triunfó en 1139 en la batalla de Ourique sobre cinco reyes moros y supuestamente con la intervención del propio Cristo a favor de Portugal, una leyenda necesaria en el nacimiento de una gran nación, con su primer rey a la cabeza, Alfonso Henríques, proclamado en el mismo campo de batalla [VERISSIMO SERRÃO, 83-85]. Sea como fuere, Egas por estos años fue premiado con extensas tierras. En cuanto a la leyenda del sacrificio a que estaba dispuesto Egas Moniz (la importancia de la palabra dada es un valor indoeuropeo que sigue siendo norma en los ambientes campesinos de Galicia y Portugal y que se formaliza mediante el apretón de manos, como las de bronce así dispuestas en una tésera de hospitalidad del Museo Arqueológico de Palencia) se cree por tradición que se narra en su sepulcro, aunque esto parece más claro en la cara primitiva en donde se ve una comitiva de gentes a caballo y a pié con cuatro personas en un camastro. En la otra cara más moderna dos mujeres salen al encuentro de tres caballeros y un hombre a pié para anunciarles la desgracia. En el lateral haciendo de nexo una de las mujeres, presenciamos el momento de la expiración de Egas, sobre su lectus o lecho fúnebre, acompañado de cuatro plañideras que lloran y se tiran de los pelos. El alma, en forma de niño desnudo, sale de la boca del caballero, mientras velan por el, formando una circunferencia protectora a su alrededor a modo de clípeo romano, dos ángeles. Es claro también aquí la deuda con lo Antiguo, donde ese clípeo heroíza la figura del alma, la diviniza, haciendo victorioso al caballero en el Más Allá en una evidente función pedagógica hacia la sociedad. Por su parte, los ángeles son herederos directos de los genios alados que llevaban en apoteosis hacia el cielo, a los emperadores romanos, camino de su divinización, desde la pira funeraria. En Egas la pira ha sido substituida por el más real lecho de muerte. En el lateral opuesto, se describe el entierro del caballero por parte de dos personas, una a los pies y otra a la cabeza en presencia del obispo y de dos plañideras […] Según la tradición, en su sepulcro se representa <> en la tapa del sepulcro de lee: HIC: REQUIESCIT: F(i)L(iu)S: DEI: VIR: INCLITUS: ERA: MILLESIMA: CENTESIMA:LXXXIIII.” –finaliza ERIAS MARTINEZ- “Por cierto, no se enterró en el sepulcro sino debajo y se cuenta que al descubrirse sus huesos en 1605 eran de un hombre de estatura descomunal: la leyenda del héroe se afianzaba [ALMEIDA FERNÁNDEZ] in Alfredo ERIAS MARTÍNEZ La Eterna Caza del Jabalí. Anuario Brigantino 1999, nº 22, pp. 359-60. (114) Más lógico sería que hubiera una cuarta persona fuera del friso, la escena se explicaría entonces así: cuatro personas (mujeres) caen enfermas, mueren en sus lechos, un caballo aparece y lo montan una a una, alargándose previsiblemente la bestia un poquito cada vez. Una vez montadas, en el estiradísimo corcel, al estilo de las amazonas son transportadas (al cielo) por el psychopompos a galope tendido. (115) María DEL HENAR VELASCO LOPEZ El Paisaje del Más Allá. El tema del Prado Verde en la Escatología Indoeuropea. Valladolid. 2001 p. 233 (116) Ibid. p. 234 (117) Debemos considerar con cautela los entierros múltiples y aún masivos en los túmulos. Ladeando su alma inmortal los acompañantes del héroe deberían muchas veces considerarse institucionalmente como mero ajuar funerario, según lo vemos en los testimonios literarios e historiográficos de la antigüedad que describen los sacrificios rituales de algunos miembros del séquito, rituales propios del éthos heróico o de la devotio al caudillo. Nuestra percepción aberrante de la norma social, del sacrificio ritual, enmascarado tras la muerte honrosa en el combate singular, en los funerales del corono, entre algunos campeones de su séquito o corio, no pretende decir que, nuestros ancestros, los participantes en las honras fúnebres aceptasen-como no lo aceptarían, pese haber incluso más motivo para ello, los que, salvando el éthos y las distancias, asisten hoy como testigos a una ejecución en la silla eléctrica, en la cámara de gas o de inyección letal- que estuviesen realizando sacrificios humanos. (118) Hallamos siempre el simbólico presente del peine asociado en el Atlántico a un ambiente funerario representado, quizás por primera vez en Europa, en un petroglifo sobre un outeiro o altar de piedra al aire libre, llamado Pedra das Procesións de Auga da Laxe, en Gondomar, Pontevedra dominando jerárquicamente a otros menores. El peine aparecería en Auga da Laxe junto a armas de la época, alabardas y puñales del Bronce Antiguo, una espada del Bronce Final y probables carros representados aquí sin las ruedas, un antiguo modelo de carro, un trineo en realidad, que se mantuvo en uso en Escocia hasta el siglo XVIII y se mantiene aún residualmente en Galicia, en O Courel, indicando que estamos ante un posible lugar de entrada o paso del alma por una puerta, representada ocasionalmente en forma de herradura, puerta a través de la cual cruzan al Otro Lado. Estos outeiros constituyeron el centro simbólico de la Tierra y asimismo, pasando posiblemente las elites de la fortuna y del poder en un ejercicio venatorio directamente del mundo superior al inferior, al Otro Mundo, un lugar de tránsito vertical entre el mundo de los vivos y de los muertos a través de una verdadera Puerta del Hades escondida en la propia piedra, río, mámoa o fuente. El acceso directo de las almas hacia el paraíso, puente tendido entre el mundo de los vivos y de los muertos es una puerta que sólo se abre desde el ‘Otro Lado’; la puerta por la que surgiera (de nuguis curialum I, II) según lo refiere Gautier Mapp, la Herlatingi, emparentada, como ya lo vio WALTER, de quien somos grandes deudores, con la Santa Compaña y con la ‘Sociedade do Oso’, ‘Sociedad del Hueso’, gallega.

POR ANDRÉS PENA GRAÑA. ANDRÉS PENA GRAÑA, Dr. en Arqueología e Historia Antigua por la USC, es historiador, arqueólogo y archivero del Concello de Narón Es parte de un capítulo del libro “Treba y Territorium. Génesis y desarrollo del mobiliario e inmobiliario arqueológico e institucional de la Gallaecia” publicado (edición electrónica) en Santiago en 2004 por el Servizo de Publicacións e intercambio científico de la Universidad de Santiago. ISBN 84-8750-450-X. © ANDRÉS PENA GRAÑA. TODOS LOS DERECHOS RESERVADOS.

com Ela

Posted in Institutional Ethnoarchaeology | 4 Comments

A ENTRONIZAÇÃO REAL CELTOATLÂNTICA / THE CELTIC-ATLANTIC ROYAL ENTHRONEMENT

Cerimonias Celtas de Entronização Real na Galiza

The Celtic Ceremonies of Royal Enthronement in Galicia

Published in Anuario Brigantino 2004, nº 27 ,127-160

BY ANDRÉS PENA GRAÑA*

* [Andrés Pena Graña] André Pena Granha, é doutor em Arqueologia e Historia Antiga pela Universidade de Santiago de Compostela, decano do Instituto Galego de Estudios Celticos. Hoje nomeado Historiador Honorífico pelo Pleno do Concello de Narón onde trabalhou como técnico superior en Historia, Arqueologia e Arquivos ata decembro de 2021, em que se aposentou.

André Pena Granha, Honorary Historian of Narón Town Council, PhD in Archaeology and Ancient History from the University of Santiago de Compostela, is dean of the Galician Institute for Celtic Studies and was a senior official in History, Archaeology and Archives at Narón City Hall


Ao insigne Proinsias Mac Cana (1936-2004), cabalgando xa con Rhiannon
Ac a ny minneis innheu un gwr, a hynny o`th gariat ti LL282-8

In spite of the pretensions of Impoverished British Archaeology, over and over again attempting to force us into Hallstatt with its paralogisms ‘The cradle of the Celts lies in the Atlantic Neolithic Continuity. André Pena.

André Pena

A ENTRONIZAÇÃO REAL CELTOATLÂNTICA / THE CELTIC-ATLANTIC ROYAL ENTHRONEMENT

By André Pena AB 2004, nº 27 , 127-160

I want to dedicate this post First of all by explaining why he must sit on the Stone of Scone on the day of his enthronement to the British [emperor] King Charles III.
….
Last but not least I want to recognize Hispanic Linguistic, capable of converting some inscriptions written in vulgar Lower Imperial provincial Latin into a new ancient Indo-European language, cognate to Latin!

It’s Science. Good try. Try again!

André Pena

Addenda

“Pretendemos” -Olim de Tempo deciamos- “com […] [varios post] relacionar três ideias fundamentais para o entendimento do Celta e das raices de Galiza. A primeira versa, dentro duma universal religião celta, monoteista, trinitaria (sic) cf:
, sobre comum crença, otimista, no relativo ao destino da alma caminho do Além, um lugar onde se come muito bem, onde um hospedeiro, Brieogo, “Briugu”, recebe em sua Ilha dos Mortos, às almas com os braços abertos; e sua relação com o Caminho ao Finisterre, onde convivem Celtas, Germanos, Gregos, Itálicos, e tem conseqüências extras na arte e mitologia europea. Cf:
A segunda ideia estabelece os vinculos entre a religião e o direito celta relacionado com esta crença. O direito Celta é também universal, e religião e direito universal estão no mundo celta bem mais relacionados do que se pode imaginar. Ao fundamentar-se o direito na religião possibilita-se uma grande armonia e estratificação social.  Cf:
A terça e não menos importante, das coisas que salientamos, é a unidade da matéria jurisdiccional Celta [dereito, Religião e Organização Social e Política; longe de resultar da chamada cummulative celticity, como pensabamos ha mais de vinte anos, muito ao invés se devem do aprendizagem da comúm ciência e religião, pelos segundones das mais nobres e rancias casas de europa, estudantes durante vinte anos, no que parecem -e foram sem dúvida- verdadeiras universidades internacionais. Cf:
A História de Stonhenge [ -como a do Almadraque dos Almendres-, ou a Pena Molexa-], mal um observatório, agocha em realidade a grande história duma famosa universidade, precursora de Oxford e de Cambridge.
Resulta-nos increible que ninguém se tivesse dado conta de tudo isto. Cf:

Sumario
En Gallaecia, desenvolveuse un común avanzado sistema institucional celta. Este sistema foi resultado – deciamos entre 1994-2004-, de contactos e infiltracións entre ideas e institucións ao longo de séculos entre os veciños habitantes do chamado Complexo Cultural Atlántico. Amosaremos como sobreviviron esas institucións dende a Protohistoria (dende o comenzo da dominación Romana) ata a Alta Idade Media.
Abstract
In Gallaecia (Galiza, Spain) an advanced common institutional Celtic system developed. This system was a result of contact and infiltration of ideas and institutions throughout centuries between neighbors and inhabitants of the so-called Atlantic Cultural Complex. We will show how these institutions survived from protohistory (from the beginnings of the Roman domain) to the early middle ages.

“Celtic Europe not only shares the names of the tribes and the gods. It also shares an identical political constitution as a result of receiving younger sons of noble houses of Celtic Europe, in centralized international learning centers, a common rigid education controlled by the Celtic Church. The clergy, extracted from the noble younger sons, from all-Celtic tribes of Europe [BG VI, 13. 4 ad hos magnus adulescentium numerus disciplinae causa concurrit, magnoque hi sunt apud eos honore]; educated in international seminars elected by the excellence of teaching and teachers – as today in Oxford or in Sorbonne -, [CAESAR BG VI, 13]. All the effective political power is in the hands of the vertically organized clergy, held by Druids (BG VI), forming a true universal church able to hold ecumenical councils to elect a visible and infallible head. This is the forerunner but with far more power, of the Catholic Church. An international clergy, interconnected – as tolerable, was the Abbey of Cluny with the rest of the monasteries of the order in the twelfth century -, using the Greek alphabet  [in reliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus Graecis litteris utantur]. Ordained priests when returning home would apply, with precision, in their countries, the Common Law learned at school”.  André Pena, 2007

I- TRES DEMARCATORIOS E CIRCUNAMBULATORIOS PASOS

I- THREE DEMARCATORIAL AND CIRCUMAMBULATORIAL STEPS

C. LECOUTEAUX demonstrou como, contribuindo à estabilidade, à segurança e à prospmarco de san lourenzoeridade do novo território, demarcar com um touro garantia a propriedade, a fecundidade e a saúde das plantas e dos animais. Se calhar o solar touro (1) aportaría ao demarcado recinto a protecção do Apolo Celta do passado pagán associado agora no presente cristão a San Xoán, a San Sebastián e a San Lourenzo, «abogosos» (do lat. abigere, “afastar -o mal- ” ) contra as pragas.

C. LECOUTEAUX demonstrated how, contributing to the stability, security, and prosperity of the new territory, demarcating it with a bull guaranteed the ownership, fertility, and health of plants and animals. Perhaps that solar bull (1) would provide to the demarcated enclosure protection of Celtic Apollo from Pagan Past, associated in Christian Present to Saint John, Saint Sebastian, and Saint Lawrence, abogosos, – Latin abigere, “ward off (evil)”-, against the plagues.

Este tipo de ritual de demarcação era feito após uma anterior entronização cerimonial ou investidura do senhorio jurisdicional.

Click to access 2004%20117-160%20ANDRES%20PENA.pdf

Trebopala, Crougintoudadigo,  Pedra de Scone, Lia Fáil

“Capela de San Miguel, no Mosteiro de Celanova fundado por San Rosendo. Feita en memoria de Froila, o seu irmán, a capela está aliñada á equinocial saída do sol e ao lacus triangular de un pétreo altar celta: unha Trebopala ou Croio Teutático, mantido, seguramente, pola mémoria da súa pasada función e vinculación á entronización real da prosapia. Non hai que esquecer que San Rosendo foi [Sáez] primo irmán de Sancho Ordoñes, rei de Galiza (926-929), de Alfonso IV, o Monxe (926-931) e de Ramiro II (931-951), e tío dos fillos de Ramiro, Ordoño III (951-956), Sancho I (956-957 e 959-966) e de Elvira Ramírez, rexente en 967-976 do seu sobriño Ramiro III Sánchez”. //  Capela de San Miguel, no Mosteiro de Celanova fundado por San Rosendo. Erguida em memória de Froila, seu irmão, a capela está alinhada com o nascer do sol do equinócio e o triangular lacus de um pétreo celta altar: uma Trebopala ou Teutático Croio, mantido, seguramente, pela memória da sua função passada e ligação à real entronização da prosapia Não devemos esquecer que São Rosendo foi [Sáez] primo irmão de Sancho Ordonhes, rei de Galiza (926-929), de Alfonso IV, o Monge (926-931) e de Ramiro II (931-951), e tio dos filhos de Ramiro, Ordonho III (951-956), Sancho I (956-957 e 959-966) e de Elvira Ramires, regente em 967-976 de seu sobrinho Ramiro III Sánches”.  
trebopala-de-celanova-um-promptema-de-andre-pena

“Small church or oratory of San Miguel, in the Monastery of Celanova founded by San Rosendo. Made in memory of Froila, his beloved brother, the chapel is aligned with the sunrise at the equinox and the head to the triangular lacuna ‘gap’ at the top of a Celtic stone altar, which is accessed by stairs: a Trebo-Pala, Toudo-Pala, or Croio Teutatico, maintained, surely, by the still recent memory of its past function and link to the royal enthronement of the lineage. We must not forget his royal lineage, since San Rosendo was [Sáez] first cousin of Sancho Ordonhes, king of Galicia (926-929), of Afonso IV, the Monk (926-931), and of Ramiro II (931-951), and uncle of Ramiro’s sons: Ordonho III (951-956), Sancho I (956-957 & 959-966), and of Elvira Ramires, regent in 967 – 976 of his nephew Ramiro III Sanches”.

This type of demarcation ritual was done after a previous ceremonial enthronement or investiture of the lordship.

Piaculum da Entronização Real segundo André Pena

Bronzes da Soberania Sagada, Bronzes conmemorativos da Sacral Kingship e da entronização real,  Cf. A Entronización Real Celtoatlántica de A. Pena no Anuario Brigantino (1994 ,33-78)

Os confirmados como novos soberanos, como senhores, apoderaram-se então do território dando a volta com um touro em procissão, ao couto, domínio ou jurisdição, se seguindo do concurso de toda a vila, e mesmo, caso nos encontremos perante a tomada de possessão de um novo espaço jurisdicçional, os novos senhores o sulcavam fundacionalmente com um arado puxado por uma parelha de bois, ou por um boi, o rodeando e decoirando-o – chantando fitos terminais – com marcos de pedra

Those thus confirmed as new sovereigns, as lords, would then take possession of the territory, going in procession with a bull through the area, domain, or jurisdiction, followed by the entire people in attendance; And, even in the case of taking possession of a new jurisdictional space, the new lords furrowed it with a plow pulled by a pair of oxen, or by an ox, that circled it and marked it off “decoira”, with milestones.

crica1

Miguel Costa: http://frornarea.blogspot.com/ pointing out that the Galician voice crica means “plough” and “vulva” of the woman, allowed me, happily, to relate the voice crich, meaning “frontier” in Old Irish, with Dombate’s furrow or sulcus; and the scenes in the so-called “Votive Carriage of Guimarães” enabled me to understand that the notion of penetration, which is found in the royal enthronement ceremony, is again enacted with the king’s plowing, circling the lineolo, the “boundary” of the Treba. Since the Neolithic, Atlantic foundational tumuli are located on the cricas or lineolos “borders” of these Jurisdictional Territories. The crica was initially the furrow made ritually by the king. This action involves the idea of fertility and the penetration of the Earth, Mater or Virgin Mother Goddess, by the king, the reason why we in Galicia name crica the plow, the furrow, and the vulva of the women. “This land belongs to us de succo mortuorum uel antiquorum, for our ancestors are buried here”. Miguel Costa: https://frornarea.blogspot.com/, salientando que a voz galega crica significa arado e vulva da mulher, felizmente. possibilitou-me, ao relacionar a voz crich que em irlandês antigo significa “fronteira” com o sulco de Dombate; e as cenas do chamado “Carrinho Votivo de Guimarães me permitiram a compreensão de que a ideia de penetração, presente na cerimónia de entronização régia , é novamente encenada com o arante rei circundando o demarcatório lineolo, “raia” da treba. Dende o Neolítico, situan-se os  túmulos fundacionais atlânticos, nas cricas ou lineolos, “fronteiras” destes espaços jurisdiccionais. A crica foi inicialmente um sulco feito ritualmente pelo arante rei. O ato envolve a ideia de fertilidade e de penetração da Terra, Mater ou Deusa Mãe, pelo rei, razão pela qual na Galiza chamamos crica ao ‘arado’, ao ‘sulco’ e à ‘vulva’ das mulheres. “Esta terra é nossa ‘de succo mortuorum uel antiquorum‘ porque nossos ancestros estão tumulados aqui”.

paragraph

A estes usos e costumes demarcatórios aludiriam as cenas de procissão presentes no chamado “Carrinho Votivo de Guimarães”, já objecto de um notável artigo, à que teríamos aludido em 1995 (2), de Mário CARDOZO, quem descreveu, em 1946, os pormenores deste objeto, achado em 1920 no Monte de Costa-Figueira, freguesia de Vilela, prefeitura de Paredes do Douro.

These demarcation customs and usages allude to the procession scenes present in the so-called “Guimarães votive cart”, already the subject of a remarkable article, which we would have indicated in 1995 (2), by Mário CARDOZO, described, in 1946, the details of this object, found in 1920 at Monte de Costa-Figueira, parish of Vilela, prefecture of Paredes do Douro.

enthronizatio carro2

Este carrinho partilha hoje uma vitrine no Museu de Guimarães com um espeto, também votivo, presumivelmente utilizado, como veremos, para retirar grandes pedaços de carne do pote ou caldeirão na cerimónia de entronização que antecedeu estas procissões demarcatórias.

Today this cart shares a display case in the Guimarães Museum with a skewer, also votive, presumably used, as we shall see, to remove large pieces of meat from the cauldron in the enthronement ceremony that preceded these demarcation processions.

Surcando a fronteira com o arado o novo senhor escenifica [como Rómulo arando o Pomoerium em Roma] a inmemorial posse familiar do espaço demarcado (2005, 117-120) . No centro um bronze votivo entronizatorio galaico de Monforte de Lemos do arqueólogo formado en Oxford e a Sorbona Guillermo Joaquín de Osma y Scull, duque consorte de Osma por sua mulher, XIIIª condesa de Osma, Adelaida Crooke de origem irlandês. A peça do que fora deputado por Lugo (1811-1918) passou ao Paço de Osma,  e, desde 1916  ao Instituto de Valencia de Dom Juan (Madri) onde se conserva. É com o de Lalín um dos mais antigos e completos.

Estamos ante um ritual de fundação indoeuropeu (3), que, como apontamos em outros lugares anos atrás, já poderia ilustrar muitos petróglifos da Idade do Bronze (4) em vários lugares da Europa com representações de arados e cabeças de touro -por exemplo, Monte Begó, Alpes Marítimos-.

We are looking at an ancient Indo-European foundational ceremony (3), that could, as we pointed out some years ago, have already been illustrated by many Bronze Age petroglyphs (4) in many European places depicting plows and bull’s heads, e.g. Mount Begó, Maritime Alps.


CIRCUNVALATIO URSINA

Etruscan cista with lid with figures, bronze, Bisenzio, Tuscany region, 750 B.C. Museo Gregoriano Etrusco, Rome. This cinerary urn of a king plowing followed by the army shows how the Etruscans, An-Indo-European people, that is “alien to Europe”, who spoke a language that had no European origin, however, adopted much of the Celtic cultural acquis – as did the An- Indo-European peoples “alien to Europe” of the Iberian Peninsula: the Basques and the Iberians, who came at the beginning of the Iron Age together with the so-called Culture of the Urn Fields from the steppes of Central Asia into the places secularly inhabited by the native Celtic, Indo-European, population of the Iberian Peninsula.

Sostén Marcel Brasseur (nunha amábel comunicación epistolar a través do catedrático etnocomparatista da USC Fernando Alonso Romero) que esta triplicidade relacionada coa xurisdición e a toma de posesión estaría xa presente nas Tres Irlandas, no reencontro dos fillos de Mil coas tres raíñas de Irlanda, Bamba, Flota e Eriu (14).

Fai-nos reparar Brasseur na asociación que destes tres encontros Dumézil establecera entre as deusas irlandesas e as tres estacións, que importadas segundo a tradición por Numa do antigo pobo dos aequicolae realizaba o Patrer Patratus (15), cando cuberto o fecial cun filum repite unha fórmula ritual ao cruzar a raia do país e a porta da cidade ante a que se apresenta unha reclamación, repetíaa co primeiro home que atopaba e outra vez repetíaa dentro do foro, dando 33 días de prazo antes de declarar a guerra: as piacula dunha bellum iusta na escenografía romana a cargo do colexio dos fetiales constitúen a representación formal dun ritual de toma de posesión dunha terra.

Para Brasseur «La rencontre des Gaëls avec lles trois reines d´Irlande est un rituel de prise de posesión d´une terre» que se corresponderían exactamente cos tres pasos (trin kraman) de Vishnu e co ritual mencionado dos fetiales (16).

“La rencontre des Gaëls [= Galegos, de Brigantia] avec les trois reines d´Irlande est un rituel de prise de posesión d´une terre” […] “Dans leur marche vers Tara, les Gaëls rencontrent les trois déesses éponymes du pays: Bamba, Fotla et Eriu Seule Eriu leur souhaite bonnes possession de leurs nouvelle terre. En échange de sa protection, elle leur demande cependant un engagement: que l´île porte désormais son nom. Amorgen y consent; cést pourquoi l´Irlande s´appelle, depuis ce jour-lá, Erin, du nom de la déesse Eriu. “Les fils de Mil s´entretinrent avec Bamba à Siab Mis. Elle leur dit: “Si c’est pour vous emparer de l´Irlande que vous êtes venus, vous n´êtes pas venus sous un bon signe”. “C´est par nécessite”, dit Amorgen au genou blanc, le poète. “Faites-moi un don”, dit-elle. “Quel don?” dirent-ils. “Que mon nom soit donné à cette île” dit-elle. “Quel est ton nom?, dirent-ils. “Bamba“, dit-elle. “Que ce soit un nom de l´île”, dit Amorgen. Ils s´entretinrent avec Fotla à Eblinne. Elle leur parla de la même manière et elle désira que son nom fût donné à l´île. Amorgen lui dit: ” Que Fotla soit un nom de l´île”. Ils s´entretinrent avec Eriu à Uisnech. Elle leur dit: “ô guerriers, soyez les bienvenus. Il y a longtemps que les prophètes ont prédit votre venue. Cette île sera vôtre à tout jamais. Et à lest du monde il n`y aura pas d´île meilleure. Nulle race n´y sera plus nombreuse que la votre”. “C´est bien”, dit Amorgen, “la prophétie est bonne”. “Faites-moi un don, ô fils de Mil et enfants de Bregon“, dit-elle, “que nom soit donné á cette île”. “Que ce soit son principal nom”, dit Amorgen” Avant de prendre possession de l´île, il faut livrer bataille. Les Gaëls sont vainqueurs et le Tuatha s’inclinent, non sans avoir durement négocie leur retraite. Le pays sera désormais équitablement divisé, non point sur le mode humain, mais sur le mode mythique: Les Gaëls occuperont le pays en surface, et les Tuatha se répartiront le “Sidh”, c’est à -dire le monde du Dessus: les tumuli, cairns, lacs et autres lieux magiques dont est truffées l’Irlande. C´est ainsi que l´Irlande fut partagée entre les dieux et les hommes”  Marcel BRASSEUR amável comunicação epistolar. 

Cf A. Pena Treba y Territorium (2004: 181-2)

Cf. comparativamente esta escenografia dos tres passos do sol [Vishnu] do minuto 2:35 oa minuto 4:32 em este meu video do concello de Narón. Aqui: https://www.youtube.com/watch?v=EuA4eqB-gVA

O Cis, Cens, ou Censo, un elemento omnipresente no foro galego medieval, foi entre os celtas un pago en especie para a mesa orixinado no banquete sacrificial, anualmente fornecido por un tributo vertical, expresión relixiosa e conmemoración civil, satisfeito no forum ou asamblea, pago tanto polos vasalos ambacti ou satellites como polos servos aos seus patronidomini ou señores.

Corio do castro de Quintá em Outono

Corio, “homes de armas” do Castro de Quintá, O Val, Narón, asistindo a unha entronización no Oenach, “Conventus; Asambleia”, do Samain. Carlos Alfonzo (ex A. Pena)

Rastrexaremos a posible xénese do cis no eido cultural da Gallaecia e ilustrándo-nos con seis espléndidos bronces votivos, todos eles moi anteriores á conquista romana, reconstruimos o primeiro banquete sacrificial e solemne: o sagrado ofício entronizatorio do rei ou do princeps da treba (tribo) sobre o sacrosanto altar, Trebopala ou Croio Teutático, da tribo. O rei preside o banquete sacrificial rodeado dos seus notabeis e parentes «adfines» (17). 



2.   A PEDRA FRÍA: ENTRONIZACIÓN E OUTEIRO («ALTAR»)

Pedra Fria e Outeiro 2
olho-ao-rego-pepe-prego-jpg2

OLHA O REGO! Rex eris si recte facies si non facias non eris. Arado ritual da crica pelo rei – o ramo indica o rango real do arante (cf Pena Treba y Territorium) – [Litsleby, Ksp. Tanum, in De Vries, 1975. I_ p 197 ]. ‘Ainsi en théorie’ -diz , Émile Benveniste. –  ‘rien ne s’oppose au rapprochement de rex  avec grec orégō ; orégnumi est étendre en ligne droite – plus explicitement : à partir du point qu’on occupe, tirer vers l’avant une ligne droite E. B. (1969, 13) .   “[…] Ce sens est présent en latin aussi. Le mot important regio ne veut pas dire à l’origine: ‘ la région’ mais ‘ le point atteint en ligne droite’.  Ainsi s’explique  e regione  ‘ à l’opposé’, c’est-à´dire ‘au point droit, en face’ .  Dans la langue des augures, regio indique ‘le point atteint par une ligne droite  tracée sur la terre ou dans le ciel’, puis l’espace compris entre de telles droites tracées dans différents sens’. / On interpretéra pareillement l’adjectif rectus comme ‘droit à la manière de cette ligne qu’on trace’. Notion matérielle et aussi morale : la ‘droite’ représente la norme ; regula, ‘ce’st l’instrument à tracer la droite’, qui fixe la règle. Ce qui est droit est opposé dans l’ordre moral à ce qui est tordu, courbé, or comme droit équivaut à juste, honnête, son con contraire, tordu, courbé, sera identifié avec perfide, menteur, etc. Cette représentation est déjà indo-européenne.  A lat. rectus correspond l’adjectif gotique raihts traduisant gr. euthús, ‘droit’ , aussi le vieux-perse rāsta, qualifiant la  ‘voie’ dans cette prescription : ‘N’abandonne pas la voie droite’.” E. B. (1969, 15) .

Neolithic origin of the Treba

 Ritual semelhante ao usado para a fundação de Roma por Rômulo, que, acompanhado pela sua banda, segurando o arado, ao que atrelara um boi branco e uma vaca, sulcou o inviolável (5) e sagrado pomoerium; o novo proprietário desfilou com um touro maróm seu espaço jurisdicional, percorrendo a demarcação e acompanhado por um grande número de vizinhos e de um notário que redige a acta (6).

A crica por Rómulo do sagrado pomoerium de Roma. Foundation of Rome Giuseppe Cesari (1568-1640)

A crica por Rómulo do sagrado pomoerium de Roma. Foundation of Rome Giuseppe Cesari (1568-1640)

Ritual similar to that used for the foundation of Rome by Romulus, who, accompanied by his band, holding a plow, having attached a white ox and a cow to it, furrowed the inviolable (5) and sacred pomoerium; the new owner paraded with a marom bull through his family jurisdiction, walking through the boundary along with a great number of neighbors and a notary who registered the act (6).

Celtic Galician votive bronzes representing the sacrificial elements

Celtic Galician votive bronzes representing the sacrificial elements [Pena] of two ceremonies celebrated consecutively in the context of Celtic Common Law, that of the enthronement of the king -anointed by the Druid-, who is barefoot and naked on the Trebo-Pala, converted on that day into the omphalos of the triple Mater, which confers the Sovereignty; and those of the later
staging of the taking possession of the kingdom de succo “furrowing” by circum-ambulating and reaffirming his kingdom the plowing king, preceded by a bull and followed by the corio, “militia”, and all the social classes, reviewing each milestone of the sacred crica “borderline” of the Treba, “Land”, “Noble House”, or Toudo, “State”, “People”, “Nation”. [I omit to point out at least a certain reservation with the bronze recently found in the Monte da Trinidade, Mondoñedo – above, center -, and the one found in the center of the Castro da Atalaia, as these, without going into detail, deviate in an ostensible way from the expected canon. [Desculpem  a-normaliçada grafia fonética ‘galiñola’ do galego-portugês] Bronces votivos celto galaicos representando os elementos sacrificiais [Pena] no contexto da Celtic Common Law de dúas cerimonias consecutivas: 1  os proprios da entronización do rei polo Druida sobre a Trebo-Pala, ónfalos da triple Mater que confire a Soberania; e os da posterior toma de posesión “de succo”, circunvalando e reafirmando o “arante” rei, precedido dun touro e seguido do corio, “milicia”, e de todas as clases sociais, cada marco da sagrada crica, “fronteira” da Treba ou Toudo. [Omito sinalar prudente reserva con o recentemente achado no Monte da Trinidad, Mondoñedo – arriba, centro-, e o achado no castro da Atalaia por desviarse ambos, entre outros detalles, de ostensible modo do cánon].  Bronzes votivos celto galaicos representando os elementos sacrificiais [Pena] no contexto da Celtic Common Law de duas cerimónias consecutivas: 1 Os proprios da entronização do rei pelo Durvede, “Druida” sobre a Trebo-Pala, ónfalos da triple Mater que confire a Soberania;  2 Os da posterior tomada de posse, de succo mortuorum uel antiquorum, circunvalando e reafirmando o “arante” rei, precedido de um touro e seguido do corio, “milícia”, e de todas as classes sociais, cada marco da sagrada crica, “lineolo” ou “fronteira” da Treba ou Toudo. [Omito assinalar certa reserva com o recentemente achado no Monte da Trinidad, Mondoñedo – arriba, centro-, e o achado no castro da Atalaia por apartar-se ambos, entre outros detalhes, de ostensible modo do cánon esperado] “[…] Il faut voire” -sustén Benveniste- ” dans le cas de rex un témoignage – probablemente le plus notable- d’un grand phénomène étudié par J. Vendryes (1918 , 265 ss.) : celui des survivances de termes relatifs à la religion et au droit aux deux extrémités de l’aire indo-européenne dans les sociétés indo-iraniennes et italo-celtiques. /Ce fait est lié à la structure même des sociétés considérées. Ce n’est pas un simple accident historique si, dans les lengues ‘intermédiaires’ , on ne trouve plus trace de ce nom du ‘roi’. Du côté indo-iranien comme du côté italo-celtique, nous avons affaire à des sociétés de même structure archaïque, de tendance très conservatrice, où ont persisté longtemps des institutions et un vocabulaire abolis ailleurs .” ibid. Benveniste (1969).


1 Os proprios da entronização do rei pelo Durvede, “Druida” sobre a Trebo-Pala, ónfalos da triple Mater que confire a Soberania. 

Enthronement of the King of Ulster in an illustration from the Gerald of Wales' manuscript Topographia Hibernica. Enthronement in the Pena Molexa, a drawing by Carlos Alfonzo. Drawing of the votive bronze of Monforte de Lemos by A. Pena

Enthronement of the King of Ulster in an illustration from the Gerald of Wales’ manuscript Topographia Hibernica. Enthronement in the Pena Molexa, a drawing by Carlos Alfonzo. Drawing of the votive bronze of Monforte de Lemos by A. Pena

 

1 Those belonging to the enthronement of the king by the Durvede, “Druid” on the Trebo-Pala, omphalos of the triple Mater that confers Sovereignty. 

ENTRONIZACIÓN CARLOS ALFONZO 1

2 Os da posterior tomada de posse, de succo mortuorum uel antiquorum, circunvalando e reafirmando o “arante” rei, precedido de um touro e seguido do corio, “milícia”, e de todas as classes sociais, cada marco da sagrada crica, “lineolo” ou “fronteira” da Treba ou Toudo.

Created with GIMP

[…] “circunvalando e reafirmando o “arante” rei, precedido de um touro e seguido do corio, “milícia”, e de todas as classes sociais, cada marco da sagrada crica, “lineolo” ou “fronteira” da Treba ou Toudo” . […] circumvallating and reaffirming the king with the plow, preceded by a bull and followed by the corio, “militia,” and all social classes, each landmark of the sacred crica or lineolo, “border” of the Treba or Toudo

2 Those of the subsequent taking of possession, de succo mortuorum uel antiquorum, circumvallating and reaffirming the king with the plow, preceded by a bull and followed by the corio, “militia,” and all social classes, each landmark of the sacred crica or lineolo, “border” of the Treba or Toudo.

Así o documentou Víctor MIGUÉS cando amosou un touro transportado cunha corda polo circuíto a demarcar. Cando o touro, símbolo solar do poder fertilizante da terra, detivo a súa marcha, os asistentes tamén interromperon a procesión, para levantar fitos terminais -“erger corias ou marcos de pedra”- no lugar onde estaba detido o animal

As Victor MIGUÉS documented by showing a roped bull being led along the circuit to be demarcated. Whenever the bull, the solar symbol of Earth’s fertilizing power, stops its advance, those attending also halted its march to set milestones – erger corias, “marcos de pedra”; “to erect pillars or abutments” – where the animal stopped.

Nestes marcos, os senhores costumavam gravar, à vista de todos à volta, algumas cruzes terminais, eventualmente seguidas de um texto epigráfico alusivo, ou uma inicial (nota amável de A. López) do nome do notário ou do escrivão.

On these landmarks, the lords used to engrave, in plain sight around them, some terminal crosses, eventually followed by an allusive epigraphic text or an initial (A. López’s kind note) of the notary’s or clerk’s name.

Placa Ersahaddon

A black stone plaque, commemorating King Ersahaddon’s re-foundation of Babylon circa 671 BC, displays circum-ambulatory symbolism, featuring the plow known in Galicia as the crica‘ – the same name used for the border -, as well as a bull.

Concluído o circuito, o proprietário procedia rapidamente a decapitar o touro e refazia o percurso, levando a sangrenta cabeça do animal; e perante os atentos olhos dos seus seguidores, derramava o sangue que gotejava da cabeça do animal sobre cada um dos recém colocados marcos de pedra.

Once the circuit was completed, the landowner proceeded quickly to decapitate the bull and to retrace the route, bearing the bleeding head of the animal; and before his watchers’ attentive eyes, he poured out the dripping blood of the bull’s head on each of the newly placed landmark stones.

PORTADA- evolucion del territorio

CIRCUNVALATIO URSINA

This cinerary urn of a king plowing followed by the army shows how the Etruscans, ANINDOEUROPEAN (sic) people, that is “alien to Europe”, who spoke a language that had no European origin, however, adopted much of the Celtic cultural acquis – as did the ANINDOEUROPEAN peoples of the Iberian Peninsula: the Basques and the Iberians, who came at the beginning of the Iron Age together with the so-called Culture of the Urn Fields from the steppes of Central Asia into the places secularly inhabited by the native Celtic, Indo-Europeans, the population of the Iberian Peninsula.

 

Descendo, de grau em grau, sempre com estas solenidades (7), após a entronização; após tomar possessão do espaço jurisdicional, ou “ordinatio”, os marcos de pedra seriam, de forma subalterna, já colocados por ordem do soberano – é o caso do marco erguido em Santa Cecília do Couto do Mosteiro de San Martín de Juvia, que, até não há muito, era a fronteira entre Ferrol e Narón (8) -; já colocado pelo senhor receptor de uma doação de terra do soberano, como testemunham três monumentais marcos perto de Padrón, a antiga Iria Flávia, delimitando (9) a uilla [= espaço jurisdicional demarcado] de Pedroso; concedido a Sancho Yáñez pelo imperador rei da Galiza, Dom Afonso Raimúndez, um ano antes de sua morte; preserva cópia do cirógrafo da concessão o Tumbo B da Catedral de Santiago (10).

castrouilla

Passo da briga, “castro” á uilla provincial galaica, e a uilla medieval, se mantendo o mesmo espaço jurisdicional. Ex A. Pena. Desenhos do professor de Belas Artes, Carlos Afonzo

castro-vila3

castro-de-quinta-o-val-e-a-sc3baa-demarcacic3b3n-motion

Castro villa medieval, unica forma do hábital rural ata o século XII

Descending, from grade to grade, always with these solemnities (7), after the enthronement; after taking possession of the jurisdictional space, or ordinatio, the stone frames would be, in a subaltern way, already placed by order of the sovereign – this is the case of the frame erected in Santa Cecilia del Couto of the Monastery of San Martín de Juvia, which, not long ago, was the boundary between Ferrol and Narón (8) -; already placed by the lord receiver of a land donation from the sovereign, as the three monumental landmarks near Padrón, the ancient Iria Flavia, testify, bounding (9) the uilla [= demarcated jurisdictional space] of Pedroso; granted to Sancho Yáñez by the king emperor of Galicia, Don Afonso Raimúndez, one year before his death; a copy of the cirograph of this concession is preserved in the so-called Tumbo B of the Cathedral of Santiago (10). 

Empadronando em padrom

O autor estudando e desenhando o Marco de Lampai. Segundo a minha lectio : ‘Era miléssima centéssima nonagéssima quarta  = anno ab incarnatione Domini 1156 ] e o [ dia ] primeiro das kalendas de setembro. Com autoridade do Emperador [ Afonso VII Raimundez de Galiza ] e de tódolos intervintes, chantei o pedrom [ marco ]’  Um destes importantísimos marcos, o do Portum de Lampani, num passo sobre um regato em Lampai, tem o seguinte epígrafe, que talvez nos sirva para aclarar o sentido na inscrição latina baixo imperial de Lamas de Moledo da voz em dativo petranioi, segundo, e bem asesorado pelo Dr. Néstor ALONSO RÍLO, minha leitura:
[Cara A] (signum crucis) ERA Iª Cª/ Lª X (aspada) IIIIª (ano 1156). ET QUOTUS./ Iº KALENDARUM. SETEMBERIS . CUM AUCTORITATE . IMPERATORIS/ [cara B] ET OMNIBUS. INTERVINIENTIBUS/ [cara C] PATRONI/M STATUI .”
Dá-se a circunstância de que um destes epígrafes foi inscrito sobre um menhir ou pedrafita a mais de dois metros de altura que já deslindaba esta uilla possivelmente desde tempo inmemorial, segundo no cirógrafo se contém “per alios suos terminos antiquos”. cf.  Treba e Territorium https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/13647

Um desses imperiais marcos, o do Portum de Lampani, em um porto, “passo sobre um rio”, em Lampai, contém a seguinte epígrafe – que vem esclarecer o significado da voz latina no dativo de singular petranioi na inscrição galaica Baixo Impêrial de Lamas de Moledo -, segundo, e bem assessorado pelo meu colega o Dr. Néstor Alonso Rilo, nossa leitura:

One of these imperial landmarks, that of the Portum of Lampani, in a port, “step over a river”, in Lampai, contains the following epigraph – which comes to clarify the meaning of the Latin voice in the singular dative petranioi in the Lower Imperial Galician inscription of Lamas de Moledo – according to, and well advised by my colleague Dr. Néstor Alonso Rilo, our reading:

«[1 Cara/ Face A] (signum crucis) ERA Iª Cª/ Lª X (aspada) IIIIª (ano 1156). ET QUOTUS./ Iº KALENDARUM. SETEMBERIS. CUM AUCTORITATE. IMPERATORIS/ [2 Cara/ Face B] ET OMNIBUS. INTERVINIENTIBUS/ [3 Cara/Face C] PATRONI/M STATUI».

É também um facto que outra destas epígrafes estava inscrita numa reabilitada pedra fita ou menhir, com mais de dois metros de altura, que já assinalando a crica, ou limite, desta uilla de Pedroso, possivelmente desde tempos imemoriais, algo frequentemente registado nas cartas com a  genérica, vaga e expressiva fórmula: per alios suos termos antiquos de succo mortuorum uel antiquorum. “Pelos outros seus termos antigos de Sulco dos Mortos ou dos Antigos”

Notice the extent of the common institutional subject matter "Celtic Common Law" in Celtic - and Indo-European - domains. To be honest, linguists have no say here.

Notice the extent of the common institutional subject matter “Celtic Common Law” in Celtic – and Indo-European – domains. To be honest, linguists have no say here.

It is also a fact that another of these epigraphs was inscribed on a rehabilitated stone or stone monument, more than two meters high, which had already marked the boundary of this ‘uilla‘ of Pedroso, possibly since time immemorial, something that is often recorded in the letters with the generic formula, vague and expressive: per alios suos termos antiquos de succo mortuorum uel antiquorum. “By other of their ancient marks of the furrow of the Dead or of the Ancient”.

O capitel da igrexa de Santa Maria do Campo,  A Cruña,

O capitel da igrexa de Santa Maria do Campo,  A Cruña, – copia do belamente reproducido por Alfredo Erias-, que da pé a esta ilustración, amosando o sacrificio dun touro, situado fronte a outro capitel historiado, onde significativamente se representa, como dixemos, unha epifanía, podería dar-nos se cadra a clave se non o pretexto, para reinterpretar as case corenta figuras que, segundo o demostramos nos precedentes parágrafos, no mundo celta representan ao touro tarvos/trigaranus posiblemente de *trin kraman-nos, sans. trin kraman, «[touro] de tres pasos» que a etimoloxía popular de época galorromana, como xa en 1875 o sinalara De Witte (12), asocia a tres grullas, ánades ou limícolas. The ‘chapitel’ of the church of St. Maria do Campo, A Cruna, -copy of the beautifully reproduced by Alfredo Erias-, which is the subject of this illustration, depicting the sacrifice of a bull, placed opposite another historical chapitel, where, as we have already seen, a significant representation of an epiphany is shown, might provide us the clue, if not an excuse, needed to reinterpret the almost forty figures which, as shown in the preceding paragraphs, represent the bull in the Celtic world, in the Celtic world of the Celts, an epiphany, could perhaps give us the key, if not the pretext, to reinterpret the almost forty figures which, as we have shown in the previous paragraphs, in the Celtic world depict the bull tarvos/trigaranus, probably from *trin kraman-nos, Sans. trin kraman, “[bull] with three steps” which the popular etymology of the Gallo-Roman period, as De Witte (12) points out as early as 1875, associates with three cranes, ducks or other wading birds.

O testemuño deste antiquísimo e coñecido procedemento cerimonial, empregado habitualmente en Galiza para demarcar a pacífica posesión dunha propiedade […] teríase reflectido tamén na plástica galega medieval figurando posiblemente nun capitel que, representando o sacrificio dun touro, se atopa fronte a unha epifanía, na semicolumna do segundo piar do lado do Evanxeo (ss. XIII a XIV), da coruñesa igrexa medieval de Santa María do Campo, debuxado e comentado por Alfredo Erias Martínez:

«O animal centra a composición mentres nun esquema simétrico dúas persoas e un can a flanquean a cada lado. Os cans ládran-lle, os homes máis próximos pétan-lle a cabeza co calcañar das súas machetas, mentres á esquerda un mozo semella seguir ao can, e á direita unha muller trae un grande recipiente se cadra para recoller o sangue. Os cans semellan levar á idea de caza, pero [isto] non é coherente coa presenza desa muller. […] O que lle interesou ao escultor […] [foi] crear […] [entre os cornos do touro] unha espécie de pirámide e o seu contrapunto inferior» (11)

O capitel, belamente reproducido por Alfredo Erias nesta ilustración, amosando o sacrificio dun touro, situado fronte a outro capitel historiado, onde significativamente se representa, como dixemos, unha epifanía, podería dar-nos se cadra a clave se non o pretexto, para reinterpretar as case corenta figuras que, segundo o demostramos nos precedentes parágrafos, no mundo celta representan ao touro tarvos/trigaranus posiblemente de *trin kraman-nos, san. trin kraman, «[touro] de tres pasos» que a etimoloxía popular de época galorromana, como xa en 1875 o sinalara De Witte (12), asocia a tres grullas, ánades ou limícolas.

The ‘chapitel’ of the church of St. Maria do Campo, A Cruna, -copy of the beautifully reproduced by Alfredo Erias-, which is the subject of this illustration, depicting the sacrifice of a bull, placed opposite another historical chapitel, where, as we have already seen, a significant representation of an epiphany is shown, might provide us the clue, if not an excuse, needed to reinterpret the almost forty figures which, as shown in the preceding paragraphs, represent the bull in the Celtic world, in the Celtic world of the Celts, an epiphany, could perhaps give us the key, if not the pretext, to reinterpret the almost forty figures which, as we have shown in the previous paragraphs, in the Celtic world depict the bull tarvos/trigaranus, probably from *trin kraman-nos, Sans. trin kraman, “[bull] with three steps” which the popular etymology of the Gallo-Roman period, as De Witte (12) points out as early as 1875, associates with three cranes, ducks, or other wading birds.

crica orego

Um documento publicado pelo já referido Víctor MIGUÉS, hai uns anos permite agora [A. Pena 2000] ver o familiar e conhecido contexto de demarcação e inauguração ritual em que o touro participa, numa descrição soberba e muito detalhada, na circunvalação e demarcação da ferraria Quiroguesa de Quintá do Reconco da Amieira, que nos permite observar, na Galiza de meados do século XVI, o vigor deste antigo costume indo-europeu que nos poderá ter deixado topónimos tão conhecidos como Boue Mortuo “Boimorto”.

A document published by the mentioned Víctor MIGUÉS allows us now [A. Pena 2000] to see the known and familiar boundary demarcation context and the process of taking ritual possession in which the bull participates, through a superb and very detailed description, in the circumvallation and demarcation of the Quiroguese forge of Quintá do Reconco da Amieira, enabling us to observe the vitality of this ancient Indo-European custom in Galicia during the mid 16th century, a custom which perhaps has left us such well-known place names as Boue Mortuo “Boimorto”

.

O Cis, Cens, ou Censo, un elemento omnipresente no foro galego medieval, foi entre os celtas un pago en especie para a mesa orixinado no banquete sacrificial, anualmente fornecido por un tributo vertical, expresión relixiosa e conmemoración civil, satisfeito no forum ou asamblea, pago tanto polos vasalos ambacti ou satellites como polos servos aos seus patronidomini ou señores. Rastrexaremos a posible xénese do cis no eido cultural da Gallaecia e ilustrándo-nos con seis espléndidos bronces votivos, todos eles moi anteriores á conquista romana, reconstruimos o primeiro banquete sacrificial e solemne: o sagrado ofício entronizatorio do rei ou do princeps da treba (tribo) sobre o sacrosanto altar, Trebopala ou Croio Teutático, da tribo. O rei preside o banquete sacrificial rodeado dos seus notabeis e parentes «adfines» (17).

Work in progress of translation into English and reinstated in Galician-Portuguese

II – OILAM-TREBOPALA

cf. https://docs.google.com/document/d/1n3wzSiBicM5Wzk49dwODvorQki_koYz7OxzAvS1C4W4/edit?usp=drive_link

Veremos, acaso por primeira vez na literatura arqueolóxica hispana, a cerimonia de entronización real dun príncipe da treba, sobre a Trebopala ou altar da Treba ou Tribo (Pena 1991; 1992; 1995; 1997; 2000; 2004), como constituindo un feito excepcional, podería ter ficado viablemente rexistrada a finais do século II dC no outeiro de Cabeço das Fraguas na famosa inscrición que, perdida durante longos anos e reencontrada en 1959 por Adriano Vasco Rodríguez, sería en lectio directa transcrita por Jurgen Untermann e por Rusell Cortes e interpretada entón por Antonio Tovar no contexto dunha suovetaurilia:

oilam trebopala

Oilam-Trebopala
Indi-porcom laebo
Comaiam-iccona-loim
Inna-oilam-usseam
Trebarune-indi-taurom
Ifadem///
Reve tr…

Lembremos que a afamada leitura de Antonio Tovar foi:

unha ovella para Trebopala /e un porco para Laebo /

unha ? para Iccona Loim/inna, unha ovella dun ano para Trebarune e un touro /

semental /// para Reve T r[…]

E, asentados nela, fixemos a nosa de 1995:

unha ovella para Trebopala (Pedra protectora da Treba) /

e un cocho para Laebo /

unha crinosa [egua] para a Luminosa Epona /

unha ovella dun ano /

para Trebaruna [Trebaluna? “lua da Treba”) e un touro /

dun ano/// para Reve, […] [ “Ascendente Lua” da Treba (Reve Tr[ebarune?]

cf. Pena Graña, in Anuario Brigantino 1994).

Nas glosas á tradución resaltabamos na primeira liña un composto por TREBO e PALATrebopala, e con aceitábel seguranza identificamos esta voz PALA, pedra, en galego moderno, en preliminares traballos co que en Galiza chamamos un outeiro, altar de pedra, existindo como dixemos a usual voz galega pala, «pedra», e tamén, «pedra cunha oquidade», p. ex. Buraco da Pala, en Portugal, un grande penedo cunha cova (buraco) con interesantes representacións rupestres (Sanches, 1993, p 62).

Nos dicionarios da lingua galega atopamos para esta acepción varias definicións. A primeira delas é latina, e non é desdeñable aquí a concordancia, considerando que as inscricións rupestres galaico lusitanas, están previsiblemente todas elas escritas en latín baixo imperial, pala, «engasto no que van suxeitas as pedras preciosas» (18), outras definicións, «oquidade baixo as pedras onde se cobixan os peixes» (19), refiren buracos ou oquidades aludidos, p. e. o ilustrado Buraco da Pala.

Os corgos das palas chámanse en Galiza burgarios cando son obra da providencia ou da natureza, e aínda burgarios cuadratos (o burgario cuadrato equivale ao lacus latíno), cando deveñen da acción da piqueta do canteiro.

palas

Quizais existisen na Antiga Callaecia co sentido de «altar de pedra» [fronte ao que indican algúns lingüistas, penso que, como os sons ka/ga se representan cun común signo, indiferenciados, na escritura atlántica turdetana, os termos Callaecia e Gallaecia se empregarían tamén simultaneamente de xeito indiferenciado, empregando indistintamente ás veces ambas voces ka/ga un mesmo historiógafo da antigüidade, englobando ao común dos habitantes do Noroeste Peninsular celtoparlantes, e non a unha simple tribo] unha voz pala indoeuropea.

Pala é tamén a parte picuda do azadón coa que se cava. O radical óbviamente semella estar presente nas palabras castelás «palo» e «pala» de escura orixe, e máis claramente en «palangana», e estaría seguramente presente no primeiro elemento da palabra galaica palacurnae, termo empregado para unha torta de ouro formada no fondo ou concavidade dos pozos ou cubetas de decantación mineiros. Cecais sexan latínas, cecais celtas e, sen dúbida moitas delas obra da natureza, as omnipresentes oquidades de outeiros galegos.

Culheredo

Pena con escaleiras e folclore de ofrenda cristianizada. Vinseira Grande. Celas de Peiro. Culleredo. Coruña. Pía elíptica enmarcada en cadrado. Pedra Maiore. Feáns. Elviña. Coruña.

Desenho de Luis Monteagudo García

Pala, Trebopala. “Pedra da Tribo” ou Crougintoudadigo. Croio teutático de Celanova. Foto: M. Iglesias BellónPala alude en Galiza e Portugal, sen ningún xénero de dúbidas, sen obxección lingüística, con linguaxe espontánea e potente a un altar de pedra, e non a unha charca ou fonte. Estes altares rupestres, outeiros ou palas, son berce e sostén de multitude de capelas, igrexas, templos e mosteiros galegos. É o caso por exemplo da igrexa de San Miguel de Celanova erixida a escasos metros do seu outeiro rupestre, que lle precedería en máis de mil anos, con escadas de acceso á empinada rampa, feitas non precisamente para que por elas suban as vacas a beber no pilón ou lacus ou burgario cuadrato, [en Celanova o lacus é triangular,] un altar de pedra similar ao rupestre outeiro chamado Pilón de Mougá (Oia, Pontevedra) tamén co seu respectivo lacus ou burgario cuadrato, para os sacrifícios (21), parello tamén ao perdido de Panoias, onde sanguis laciculis iuxta superefunditur (Colmenero. Anexo I de Larouco. 1993, p 62-63); análogo ao altar rupestre de Paderne, Betanzos, e aos innúmeros outeiros mencionados por Murguía, F. López Cuevillas e R. da Serpa Pinto (22), ou aos que, cheos de petroglifos publican López Fernández, García Novás co grupo de arqueoloxía da Terra de Trasancos, regularmente no Anuario Brigantino e, cada día podemos atopar nos longos paseos polo monte, ou botalos de menos cando, tamén case a diario, desaparecen baixo a demoledora piqueta dos canteiros:

Tamén chamamos en galego palas ás «pedras aburacadas pola súa parte baixa», é o caso do altar rupestre e penedo de Santa Xusta, outeiro coroado cunha cruz, cuxas oquidades interiores, corgos, conservan todo o ano certas augas milagreiras (20). Pala, probabelmente é voz indoeuropea antiga, significando a un tempo en Galiza o altar de pedra e a oquidade natural da pedra, «corgo», envolve unha clara idea de protección. Pala daría pé tamén a que se chame en galego paleira a unha cova, a un refuxio na pena granítica empregado polos animais e polos pastores, e á que os portugueses chamen pala ao pétreo dolmen coa súa correspondente cuberta e corredor. Pala é tamén, como vimos, común voz latína, designando con ela os ourives o engasto onde insiren as pedras preciosas (Pena Graña 1995). Precisamente Buraco da Pala é, como dixemos, non unha charca, máis unha rocha enorme, cunha grande fenda e protector abrigo con afamadas pinturas rupestres.Vemos como é factible asociar a palabra pala, «pedra», en uso no galego moderno, coa pala indoeuropea, acaso precelta, pero, casualmente, tamén latína. Pala coligada coa latína lacus, relaciónase coa Treba (en Trebo/Pala e en Toudo/Pala– *tewto pala determinante-determinado «do pobo- altar de pedra» e co sacrificio institucional da tribo que no altar ten lugar, tipo suovetaurilia.

Petroglifo galego onde se pode ver reposto o debuxo sobre o cacho desaparecido da táboa de ofrendas[…] As penedas con corgos naturales ou artificiales ou con pías e tanques abertos indudablemente pola man do home […], existe no Coto da Recadieira, lugar notable pol-os numerosos achádegos de obxetos áureos que n-il tiveron lugar, un penedo con corgo e canle […] que as penas dos xigantes a que denantes aludimos [en Culleredo perto de A Coruña] presentan buratos de xeito circular, «hechos a pico y que se corresponden por medio de canales»; que na pena das anduriñas, en San Estebo de Barcia, Lalín había corgos cobertos por laxes de tan grande tamaño, que custou moito maquialas; que en Logrosa, Negreira, alcóntrase outro penedo con tres buratos en forma de furil e dispostos en linea recta, que ao parecer estiveron tambén cobertos por unha laxe e derradeiramente que no Val de Vez, Miño e na citania das Laxes das Chás, Oimbra, vense penedos que ostentan pias rectangulares coidadosamente labradas pol-a man do home (1933-34, p 325-6) que foron interpretados como altares.

A palabra céltica treba de orixe indoeuropeo, pola súa raíz *trb, relaciónase indubidablemente coa casa, mais casa é un verbum aequivocumTreba «Casa» en sentido lato é voz equivalente á unha bisbarra ou «territorio político autónomo celta» /ciuitas/populus/territorium, «tribo».

Acaso, dito esto coma unha hipótese apoiada agora nas triunfantes visións xenético-inmovilistas ou continuistas, e como reacción aos excesos das teses invasionistas, a voz Treba, coma concepto de soberanía doméstica puido nacer no Mesolítico, e poderíase ter empregado por primeira vez en Europa na transición do Mesolítico ao Neolítico para nomear as ubicuas longas casas plurifamiliares, de ata dez fogares e máis, con longas zanxas ou letrinas exteriores. Unhas casas sostidas por grupos de tres fortes vigas ou trabes exteriores dispostas en tramos, un longo habitáculo, que en planta presenta a sorprendente, típica e rechamante forma casualmente chamada trapezoidalTreb-a>Trap-ecio>Trab-e>Treba/Casa/ concepto de soberanía doméstica. Tendo en conta que a teoría continuista, por nós defendida dende 1992, ten xa moitos adeptos, dico aperte ¿É acaso *TREB voz indoeuropea procedente desta realidade Mesolítica/Neolítica? ¿Procede a voz Treba da soberanía doméstica das tres rechamantes trabes da casa comunal? ¿Tomaría a figura xeométrica chamada trapecio seu nome da peculiar planta destas casas plurifamiliares?

Neolithic origin of the Treba

Como fora dito, este termo pasou logo a designar, non unha casa senón a toda a comunidade e o seu espacio económico e xurisdiccional, e o territorio político autónomo ou bisbarra, como o viron xa numerosos autores. Treba institucionalmente expresa este concepto de soberanía doméstica, moi claramente na voz irlandesa trebad expresiva dos graos da xerarquizada sociedade civil e da posesión pacífica dunha terra polos soldados-granxeiros.

E na Galiza, a treba é a espiña dorsal dunha complexisima estrutura social celta por nós desvelada en 1992, onde Treba, «Casa», como acontecería co antigo galés, e como acontece en todas as linguas indoeuropeas [de modo análogo a como a palabra grega oikos, «casa», significa tamén facenda, linaxe, comunidade política ou patria, ou a latína ciuitas, «cidade», refire na Gallaecia, e na Hispania Antiga en xeral, o Territorium ou o Territorio Político (TP) dunha comunidade, e, en sentido extenso, significa tamén comunidade e o seu territorio político lapatianci «os da Terra de Labacengos», Lemavi «os da Terra de Lemos», Arrotrebae «os da Terra de Arrós», Brigantini «os da Terra de Bergantiños», Nemitos «os da Terra de Nendos», Trasanci «os de Trasancos», etc.

¿De onde provén -e os que escollan a vía dos títeres teñen todo o noso respeto- a voz latína tribus ou a umbra trifu «tribo»se non?A Céltica europea consiste en realidade nunha interminable retícula de milleiros de comunidades políticas autónomas ou interdependentes –at/tributi, con/tributi, mór túath-, dispostas a modo de mosaico, falando linguas emparentadas entre si en maior ou en menor grau, comunidades con moi amplias afinidades nuns casos, ou con enfrontadas diferencias e aínda con débedas pendentes noutro. Pero toda esta retícula multicolor responde a un único impulso organizativo, a un compromiso territorial e comparte unha común fe.

Demostramos na nosa tese como a Relixión Celta é fundamentalmente dogmática, cun sistema organizativo uniforme. A Céltica confórmase dun xeito comparable ao da Europa Cristiana Medieval, fraccionada politicamente pero unida pola estructura piramidal da Igrexa Católica Romana (23). Velaba polo mantemento desta estructura organizativa un verdadeiro entramado ou ordenamento político teocrático, expresado en clave relixiosa, baixo a auctoritas dun colexiado clero que, na sombra, como o vería César, constituía en realidade o poder verdadeiro.Conformando o tronco e a raíz da frondosa árbore que acubillaba a Europa Celta, dándolle o sentido e a forza, existía unha universal e eficaz rede articulativa tecida por un culto e letrado clero, organizado verticalmente cunha organización propia, conciliar e piramidal, descrita por César.

When Pagan Past is Christian Present…  

Un clero internacionalmente cohesionado através de verdadeiros concilios ecuménicos, cunha organización eclesiástica antecedente e parella á da súa sabia herdeira, a Igrexa Católica.

totovolt

Un entramado teocrático capaz non só de consagrar un rei, senon tamén de neutraliza-lo príncipe nefando, e de, chegado o caso, excomungalo (execratio), privándoo dos dereitos civís e do poder. Un clero que oficiaba nos outeiros ou palas (Pena 1991; 1992).

Vimos como pala é voz de uso común no galego moderno, significando comunmente pedra, pelouro, rocha, e tamén oquidade, boquete, ou pedra cunha fendedura. As fendeduras ou boquetes, naturais ou artificiais, están presentes en infindade de outeiros ou altares de pedra galegos e a etnografía do país recolle que todos eles teñen privativas propiedades salutíferas, sendo, segundo un dito popular atribuído a Merlín (Risco), comunmente bendita a auga da chuvia depositada no interior destes laciculli, corgos ou fendeduras da pedra dos outeiros, como acontece no outeiro ou altar rupestre chamado a Cama do Santo (24) non lonxe da ermida de San Mamede (24) en O Confurco (Lousame, A Coruña). Os mais antigos templos galegos son, dende moito antes da Idade do Ferro, en realidade, estas palas ou outeiros, «altares de pedra».

En moitos deles, nas palas propiamente chamadas «penedos figurativos», nen siquera interviu a man do home. Foron estudadas tipolóxicamente estas palas, altares rupestres ou outeiros, chamadas na Idade do Ferro, sen ningún xénero de dúbidas, Trebopalas ou crougín toudadigo– «croios teutáticos», é dicir, altares da *tewta, do toudo, da treba ou da tribo, nun extraordinario traballo intitulado «A Relixiosidade Callaica», hai uns anos polo noso querido mestre e amigo, o sabio Don Luís Monteagudo García (25), con moito detalle.

Pero sendo Galiza fósil etnográfico vivente, e vella praticante dunha inveterada relixiosidade, permanecendo ao marxe da invasión muslime como lembra o noso escudo real, non só se oficiaba no pasado pagán nas palas, aínda hoxe, no presente cristián, oficiamos frecuentemente, coa asistencia de cregos, en innúmeras pedras, nestas palas, outeiros, altares (26), como o sinalou o mencionado profesor Luís Monteagudo García.

Trebopala, ou o Crougin/Toudadigo, «Croio Teutático, Altar da Tribo, Altar do Estado, Altar da Nación», ten na Galiza e na Área Cultural Atlántica un carácter santo, benéfico, e protector; rexistrado nesta concepción inmovilista dende a Prehistoria. Andan ben errados, e aínda ferrados das catro patas, os que pensan que as palas sonche cousa da Idade do Ferro, traídas nunha viaxe dende a Celtiberia, por Celtíberos, perseguidores de tordillos! (sic) ou pardillos máis ben, nunha quixotesca invasión de Galicia. Entón era era costume arrincar dos outeiros ou das mesas de oferendas do Neolítico Final grandes laxes de pedra decoradas con insculturas, xeralmente con petroglifos de círculos concéntricos e de cazoletas, para reinstalalas logo no interior das cámaras dolménicas con fins protectores.

Ardmore2

No outeiro expoliado refacían os piadosos expoliadores, repetindo sobre o oco de violación do altar rupestre, ata o máis mínimo detalle, un a un os petroglifos ou as insculturas desaparecidas, e na mesma posición que antes ocupaban na laxe extraída. E hoxe é costume inveterada- Cf. comparativamente, o estado lamentabel da Hidria de Xerusalén da igrexa de Cambre- arrincar pedaciños de pedra dos altares como reliquias.

Os altares galegos rupestres, chamados outeiros, usualmente baixo a advocación dun abogoso santo, son, con milleiros de anos de continuado uso, dende o Neolítico, pasando pola Idade do Bronce, a Idade do Ferro e a Idade Media, lugares sacrosantos que nos protexen aos galegos aínda hoxe, ora contra os temporais e terribles treboadas do Atlántico, como, e seguimos agora ao polígrafo Fernández de la Cigoña e Núñez, acontece por pór un exemplo coa Pedra Mazafacha (27) en Culleredo (A Coruña), ora, como o fai a bendita Pedra do Sol da Curota do Couto de Coallos en Santiago de Covelo (28), contra «maos aires» e o ollomao, «mal de ollo», favorecendo case todas estas palas ou outeiros a saúde e a fecundación dos nosos campos; sacando o meigallo, a esterilidade e o andazo, «pestes e contaxios» a homes e a gandos, etc., etc., etc.. Cada outeiro posúe o seu propio articulado e especializado ritual, como case todos os galegos de certa idade e de celta cultura rural experimentamos, e o experimentou de neno quen isto escrebe, coa súa avoa, que Deus garde, en varias ocasións e lugares, e a máis recente no Marco de San Lourenzo en Fene (A Coruña), marco que foi ata hai pouco tempo a ara ou altar dunha capela, sobre a que se oficiaba (29-478).

2.2.  PALA, PEDRA E PROTECCIÓN

Pala como protección e pala como altar de pedra son voces que conflúen no outeiro, como o sostén o dito popular «Se non houber maldizóns non precisariamos benzóns». De non ser porque ambas acepccións son compatíbeis, a nosa opinión anterior cedería ante as consideracións do indoeuropeista Eulogio Losada Badía, para quen este último termo de composto -pala, con posible remoto orixe indoeuropeo, poidese corresponder ao segundo termo do composto sánscrito feminino Viçpalâ, literalmente protectora da granxa, protectora da casa, protectora da aldea: viç = granxa, casa, comunidade, tribo, raza, povo) + pala (i.e. pel-s, «pena») = «vixiante, gardián, protector». Temos, como teónimos e divinos apelativos, varios compostos máis en sánscrito que como último termo teñen pala: Gopalî, literalmente «protectora das vacas» = «pastora» (nome dunha Apsara, isto é, dunha ninfa), Gopalas, literalmente «protector das vacas» = «pastor» (apelativo de Visnu e de Çiva), Yavapalas, literalmente «protector da cebada», etc.

A Pena Molexa

luna 1


Pena Molexa O Val, Narón. Foto Iván Castro Ordóñez.

Co argumentado polo lingüista Losada Badía, e en sinerxía coa tradición arqueolóxica por nós reseñada consistente en arricar con fins apotropaicos anacos das palas, resulta totalmente coherente considerar a TREBOPALA, non coma deusa senón como categoría divina «altar da Treba» e ao mesmo tempo coma Protectora [pedra] da Aldea, Protector [pétreo ónfalos, embigo] da Patria, Protectora [pedra] da Nazón, o que encaixaría moi ben cunhas inscricións que en Cabeço das Fraguas viablemente, estan a dar noticia dunha cerimonia de entronización real, dun rí túath, rei ou princeps territorial ou dunha treba ou tribo.Aínda perdura esta idea de protección nunha lenda da parroquia de O Val, Narón (A Coruña) que conta como a Pena Molexa -un outeiro- e outras rochas ou penedos existintes á súa beira son un rei e a súa hoste convertidos en pedra por un meigallo. Na noite do solsticio de verán, a noite de San Xoán- transfórmanse en humáns de novo para lembrarlle á xente que estarán sempre aí protexendo a terra. E contan tamén que esa noite o rei e os seus homes percorren e vixían os montes, visitan e protexen as casas, ademáis de coida-los vellos – cecais porque gardan as nosas tradicións antigas, cecais porque antes aos vellos se lles tiña respeito-. Vóltandose outra vez pedra na Pena Molexa ao rematar a noite solsticial, onde, en estática vixía, perennemente gardarán a Terra de Trasancos (Pena 1991).

III-   BRONCES VOTIVOS ENTRONIZATORIOS

O conxunto de fenómenos que rodean ao matrimonio entre o Rei e o seu Estado ou Treba, encarnado na Deusa Nai e a súa Trebopala, Toudo/Palanda-ega «*Tewto/Pala», -permitíndonos tamén traducir os nomes derivados de pala, de se aplicar estes a un río concreto, como «río pedregal», sen mollala palleta en encharcadas autopsias, e sen inoportunas interferencias, posibilítannos a comprensión do interminable inmobiliario arqueolóxico galego destes altares ou outeiros de pedra, xeralmente granítica, pertencentes, agora ao Neolítico, agora ao Bronce, agora á Idade do Ferro, agora á Idade Media, e se nos apuran, como no chamativo caso do outeiro, con pegadas de uso continuo dende a Idade do Bronce ata a Idade Media, nomeado a «Pedra que Fala», próxima a Santiago de Compostela, a todos estes períodos á vez. Son altares con estraños poderes, que nos acougan ou nos desacougan, como alimentados por unhas poderosas e misteriosas forzas, ocasionalmente ligados a lendas de reis durmintes, aos mouros, aos ananos, aos xigantes, ou a innomeados santos cun culto inalterable desde a noite dos tempos, que pervive até os nosos días. Pétreas testemuñas do pasado de coñecidas cerimonias entronizatorias e de toma de posesión celtas, xustificatorias da molestia tomada en Lamas polos iussores ou lapicidas Rufino e Tirón de epigrafiar en penas recónditas un texto monumental.

Nun destes exvotos contemplamos a imaxe xusta, perfeita, dun rei da celtísima Callaecia [ou Gallaecia] cabeza dos graus da sociedade [ai. trebad], e guia da súa treba, chantado sobre a Trebopala, descalzo, ao rente dos símbolos da realeza, do urso, do torque e do circunvalatorio touro, ante o caldeiro e a caldeirada do día da súa entronización. Así aparece representado no bronce votivo do Instituto de Valencia de don Juan, obra mestra da ourivesaría e da síntese simbólica Celta sen dúbida procedente da Gallaecia (e vaticino como axiña nos demostrarán que apareceu nunha rúa de Valladolid)- se a nosa interpretatio é correcta, bebendo e comendo -posiblemente cun cucharón na man como contrapunto á groseira ilustración da Topographia Hibérnica de Xerardo de Gales-, o caldo co sangue e a carne dunha, como veremos, egua previamente sacrificada, despezada e cocida; da propia Deusa Nai que o escolleu.

Pero existe aínda unha forma plástica, máis sintética e máis perfeita de plasmar a anterior imaxe do rei descalzo chantado sobre o sacrosanto altar do Estado, destinada a asumir un enorme significado na nosa vella Europa: e falo dunha bela miniatura medieval contida no chamado libro de Pericopios de Enrique II de Richenau que amosa, como veremos, a imaxe de Cristo Rei cos seus pés no fecundo ventre da Virxe.Na bretemosa Gallaecia a primordial inauguratio principis ou a ordinatio estaría xa, con todo luxo, detalle e esplendor, representada, por primeira vez no mundo céltico e na arqueoloxía europea, no extraordinario programa iconográfico de seis se non xa sete- marabillosos bronces votivos sacrificiais galaicos, ou do Noroeste, ou do Oeste Atlántico Celta peninsular.

Efectivamente, nesas pequenas pezas de bronce, como no sintético bronce votivo de Cariño ou na mais programática e detallada iconografía do bronce votivo do Instituto de Valencia de Don Juan, que aparece reproducido sobre un eixo circundado dun circunvalatorio trenzado, a miúdo rematado cun prótomos de touro, desprégase todo un alarde simbólico alusivo ao conceito celta de Realeza Sagrada, nun prográma iconógrafico desenvolvido en torno a uns emblemáticos elementos sacrificiais, relacionados, un por un (e como xa o viran entón -de forma independente e converxente- en primeiro lugar Antonio Blanco Freijeiro, Antonio Tovar – e viu-no en 1995 (Pena AB1994) tamén, descoñecendo inícialmente os anteriores traballos, o autor destes papeis), coas inscricións baixoimperiais romano lusitanas de Cabeço e de Lamas.Asociadas a un suporte sacrificial repleto de simbólicos elementos, participando nunha xeral escenografía resolvida sempre cun torques, cunha brosa (machada) e cun caldeiro, seis obras mestras da ourivesaría celta, os chamados Bronces Votivos do Noroeste, realizadas á cera perdida, constitúen, ao meu modo de ver, un dos promptemas ou paquetes de evidencia máis importantes e acaso a máis grande e extraordinaria aportación institucional da Callaecia e da Lusitania antigas á Europa Céltica e á Arqueoloxía das Institucións, pola feliz concurrencia sobre as sobreditas escenografías sacrificiais, e nos elementos nestes bronces representados, dun interdependente e rico aporte arqueolóxico, epigráfico, literario e etnográfico.As pequenas pezas aparecen descontextualizadas, ignorándose o lugar do achado, aínda que serían, ex more celtica, penduradas posiblemente nos carballos das súas anelas para conmemorar cerimonias entronizatorias representadas ou figuradas no seu aporte ou programa iconográfico.

Todos estes bronces procederían do entorno inmediato dos outeiros ou Trebopalas, dos lugares onfálicos da treba, onde permanceron ata a chegada do cristianismo e a conversión masiva no 314 da Gallaecia (Pena 1992), podendo, a partires desta data [a da súa desafección], aparecer entre a chatarra dos metalistas e fundidores en calquera sitio, usualmente un castro.As entronizacións para as que, seguramente, foron realizadas as pezas [como os bronces de Celorico do Basto (Castelo de Moreira, Portugal), de Cariño (A Coruña), ou a fermosa peza recentemente aparecida, en avanzada fase de estudo polos profesores Fernando Acuña Castroviejo e Raquel Casal García, co machado, o prótomos de touro, o torques e, como non, o seu esmerado, realista e espectacular caldeiro -para o cocido da carne e, de Lalín! (Pontevedra)-, datable segundo semella mesmo antes do século V a.C., con reserva da publicación do detallado estudo dos mencionados profesores, quen poderían revisar esta datación, segundo amable comunicación persoal dos mencionados profesores, mesmo á alza – as cronoloxías de A. Branco Freijeiro para estes bronces sitúano no século II a C.], e suspendidas logo polos seus aneis das ponlas das árbores, tiveron lugar e foron oficiadas como demostraremos, sobre o altar de pedra, pala ou outeiro.

En torno a estas palas ou outeiros, suspendidos posiblemente nas pólas de árbores veciños, acostumábase pendurar das árbores uns bronces conmemorativos, con representación das mencionadas detallistas escenas entronizatorias, e seguramente uns caldeiros e espetos empregados na comida sacrificial celebrada neses actos e aínda uns carriños votivos nos que se figuraba a circunambulación.

Bronce entronizatorio sacrifial galaico de Lalín, século V a.C., presentado polos profesores Raquel Casal García e Fernando Acuña Castroviejo no II Congreso Internacional de Estudos Celtas, Ferrol, 1998.A máis programática ou literaria das seis pezas desta serie de bronces votivos figurados, é, sen dúbida, a conservada no Instituto de Valencia de Don Juan [que Xosé-Lois Armada Pita e Oscar García Vuelta describiron (30) nuns recentes papeis, pero descoñecendo a función da peza, por eles descrita como obxecto de funcionalidade dubidosa (ata a presentación da nosa Tese Doutoral, publicada en 2004, sendo estes papeis unha traducción literal dun dos seus capítulos).

Pero Armada e García fotografían na meritoria publicación os bronces con detalles de grande calidade e, particularmente, as súas fotos do bronce do Instituto fóronnos utilísimas para confeizoar un minucioso debuxo, aclarando o significado de tódolos demáis bronces: un esquema narrativo claro e completo dunha entronización real celta.

No bronce entronizatorio sacrificial atlántico do Instituto de Valencia de Don Juan, aproximando un desaparecido oficiante á escena un osiño, o que non deixa de ter a súa importancia capital, aparece dirixido por dous celebrantes de desigual rango, co seu torques un, e o outro sen el, unha celta suovetaurilia, moi anterior á conquista romana, entre os séculos II e IV a.C., un sacrificio e unha representación parateatral da investidura dun torquato futuro soberano que, por esa razón, ten aos seus pés outro torque, xigantesco este para que non collan dúbidas, despregado sobre o machado sacrificial símbolo e motivo central de todos os bronces que lle serve de chan.

A idea dun sacrificio maior, simbolizado no bronce do Instituto de Valencia de Don Juan polo machado sobre o que descansa un grande torque e un torquato, representado en todos os bronces fúndese coa reiterada presenza en todos eles dos torques dos reis e dos deuses xunto a un grande caldeiro

.Omnipresente, nos bronces entronizatorios represéntase con grande detalle o grande caldeiro, semellando desenvolver un relevante papel protocolario. Algo estase a cocer ou coceuse nel, pero ¿o que? Restos destes grandes e remachados potes ou caldeiros da Idade do Ferro, como os figurados, ocasionalmente depositados sobre carros votivos con rodas, foron achados nestes outeiros xunto a grandes garfos, como o exhibido xunto ao carriño de Guimarães, comúns a toda a Céltica, utilizados no banquete para sacar dos caldeiros a carne.

Non sería disparatado pensar polo que máis adiante diremos, que un día, en tan apartado lugar, contiveron os caldeiros o singular guiso do ashvamedha entronizatorio, un cocido de carne de cabalo, ilustrado e descrito con todo detalle para Irlanda por Xerardo de Gales, nunha cerimonia similar a tamén posiblemente documentada na inscrición de Cabeço das Fraguas: Commaian Iccona Loimmina «Unha Crinosa para a Luminosa Epona» [Pena 1994, p. 33-78], e acaso representada no Atlántico continental pola crin, «coma», mencionada, pars pro toto, e reiterada en tódolos nosos bronces. ¿Estaría no omnipresente misterioso trenzado de todos estes bronces da Gallaecia representada a crin do cabalo? Voltaremos sobre o tema máis adiante.

Entronizatorio ashvamedha irlandés, manuscrito de Xerardo de Gales

Amosaremos como, de modo similar ao relatorio entronizatorio da Topographia Hibernica de Xerardo de Gales, a topografia sacrificial da Gallaecia representada polos mencionados bronces votivos, evidencia unha conxunción de elementos representados, a brosa ou machado, o torque e o caldeiro, na dirección da conmemoración dunha celebración entronizatoria sobre a Trebopalacroio teutático e outeiro da treba ou tribo -que cecais daría orixe a topónimos coma o de Palas de Rei- do príncipe.Confirma o noso aserto no bronce do Instituto de Valencia de Don Juan, e non obscura per obscuriora, a certificada presencia, marxinal, dun xove osiño coa soga ao pescozo arrastrado ao centro da escena sacrificial desde o extremo distal ao caldeiro por un desaparecido, mais non sen nos deixar como o gato de Cheshire a impronta dos seus pés, personaxe.

É de manual de peto que o urso ie. *arctos e categoría divina expresada pola Dea Artionis é, entre os celtas, coñecido símbolo da soberanía. Ao osiño do bronce votivo de Valencia de don Juan vénlle ao peluche a observación de Henri Hubert e de Le Roux (1970:137) de que un galo ou un irlandés pretendia simbolizar -e esa é, como veremos, a simboloxía da historia de Math nos galeses Mabinogi- a súa pertenza á nobre estirpe ou á linaxe real entre os celtas; a súa prosapia, non a súa aberrante descéncia dun urso, chamándose Matugenos ou Math gamhain «fillo do urso» brit. Mangan «urso» -termo equivalente a dicir sen nomea-lo: «o animal do matorral, ‘bicho do mato’» -e lembremos que non só os Matos e Matosinhos, topónimos e antropónimos do galego cos que intitulo, en choqueiro, este apartado, puideron significar pars pro toto «oso», senón tamén, e como real probe do noso aserto, que como sinónimo de oso a verba (sic) «bicho-do-mato», emprégase e pervive aínda ata os nosos días no brasileiro e no portugués [-aínda que nos movamos agora no terreo da poesía e da hipótese, acaso a derradeira vez que aparece mato coma sinónimo de urso en galego, na típica actitude de erguer a cabeza para ulir o aire, o fose nun poema que sempre intrigou ao que subscribe estes papeis de Eduardo Pondal Abente (1835-1917) Feros Corvos de Xallas-] (31).

Exclusive word of Galice and Portugal [castilian ‘matorral’] Mato, “Bush”, defines pars pro toto to the ‘bicho do mato’, to the ‘elusive mato’: The bear, included by Pondal in his poem ‘Feros Corvos de Xallas’ among the vagabond beings. When a Gaul is called Matugeno or an Irish Math gamhain, “son of a bear”, he indicates -Hubert; Le Roux – his royal lineage, “he tries to be related to the real symbolism of the Bear, not to the aberrant progeny of a bear”.

André Pena Treba e Territorium

2. 2.   REI, OSO, EGUA, TREBA

Nun solemne oficio sagrado entronizatorio, sobre a Trebopala ou Croio Teutático, o rei foi un día eleito pola Terra, pola Mater, polo País, pola Soberanía que representa aos habitantes, aos animais, ás plantas e aos recursos contidos nun recinto sagrado e delimitado, ao conxunto da tribo. A soberanía aparece entre os celtas encarnada nunha muller que escolle con cuidado ao soberano que a vai gobernar, un rei untado pola alta hierarquia sacerdotal en presenza da aldea.Temos evidencia abondo para pensar que na Trebopala, a versión celtogalaica (e posiblemente orixinal) da Pedra de Fal (32), ou da Pedra de Scone; no “Croio Teutático” (croio “pedra”) Crougintoudadigoe, a Toudo Pala, *Teuto Pala, e quizais en Lamas de Moledo sobre o Crouge– «outeiro», «altar», por este motivo chamado Croio e Pedrón Real da Maga (reaica/reaeco «da realeza», en dativo de singular: Crougeai Maca Reaico petranioi, estamos diante dun espacio sagrado para os celtas, considerado nin máis nin menos que un ónfalos, un embigo da Mater mesma, encarnada na propia pedra entronizatoria.

This stone ceases to be so on the day of the king’s enthronement, to become the fruitful womb of the Virgin Mother [one aspect of the Matres, which we will develop in another session on Celtic Religion, in this congress]. Now begins the solemn inauguration of the kingdom on the sacred stone stage: Crougeai Maga-Reaicoi Petranioi, “stony altar of Queen Magha”, or more likeky “Stony altar of Magha of the royalty”. André Pena Terra e Territorium

Esta idea daría pé ou porta pé, á lenda do rei Math (Urso = Rei) reinando en tempo de paz (en Irlanda trebad) constantemente cos pés postos sobre o ventre dunha virxe, circunstancia alusiva á noción atlántica de parentesco divino e ao concepto ou a esencia do país que os reis, olim de tempo, encarnan. Esta é tamén a intencionalidade que impregna a coñecida historia galesa de Rhiannon, como xa o sostivera Rachel Bromwich en 1959 (33) extendéndose á totalidade das Catro Pólas dos Mabinogui, fundamentalmente as historias dos vellos deuses Britónicos dos que as dinastías Galesas altomedievais proclamaban descender.

En Galiza, como no resto da Céltica, a palabra Treba, é concepto de soberanía doméstica e significa “Casa” en sentido extenso (Pena 1992), é dicir, territorio político, tribo ou bisbarra. Aínda que só apareza mencionada nas fontes en contexto territorial, nunha ocasión cando Plinio menciona aos ArroniArrotrebae, isto é aos Arrons ou Terra de Arrós, Territorio Político Medieval que chegou case até hoxe no c de Arrós, pertencente á Diócese de Mondoñedo-Ferrol.Máis abondante no rexistro epigráfico esta voz deslinda un Territorio como fito terminal na inscrición rupestre de O Rigueiral (Sanfins, Valpaços) á beira dun regato sobre un altar co epígrafe cruciforme (34) TERMIN[US] TREB[AE] OBILI[ORUM].

Pero é precisamente na importantísima inscrición de Cabeço das Fraguas onde a voz Treba revela o seu sentido.O carácter sagrado da monarquía celta sinalado por Miranda J. Green, entre outros autores (35) longos de enumerar, estreitamente asociada aos cabalos no rito de entronización (36), podería aclarar o significado dos piacula sacrificiais das inscricións lusitanas sobre o altar de pedra.

This stone ceases to be so on the day of the king’s enthronement, to become the fruitful womb of the Virgin Mother [one aspect of the Matres, which we will develop in another session on Celtic Religion, in this congress]. Now begins the solemn inauguration of the kingdom on the sacred stone stage: Crougeai Maga-Reaicoi Petranioi, “stony altar of Queen Magha”, or more likely “Stony altar of Magha of the royalty”.

The King, carefully chosen to govern, nude before his people represents the Mystic union with the Blessed Mother, incarnated in the offering of a  comaian [long-haired mare–as comet-] for Iccona [Epona], Loiminna, The Radiant One, Commaian Iccona Loimmina, quartered and cooked with her blood. in André Pena Treba y Territorium

Se definindo pola parte ao animal, tal como o rabo define á rabosa, en galego á raposa, traducimos, de novo pars pro toto, COMAIAM como lat., e gal. med., coma, «crenchada», «crinada»a posición institucional da inscrición de Cabeço das Fraguas pódese manifestar nunha egua, de crenchadas longas crins, motivo acaso intensivamente representado en todos os bronces votivos sacrificiais da Península (37), sacrificada á Luminosa Epona, ICCONA LOIMINNA, no contexto dun ritual entronizatorio (Pena 1995) (38) ben coñecido, que tería lugar nunha sinalada asamblea estacional tribal, probabelmente o Samaín ou 1º de novembro -como posible reflecto da entronización dunha divindade solar (diying god) para aumentar o wergeld do seu sacrificio (39) solsticial invernal- ao que asistirían o soberano, o clero e a aldea.De comaiam, Antonio Tovar limitouse a sinalar que Corominas e Albertos deron-lle o significado de «ovella» sen criterios lingüísticos convincentes. Colmenero pola súa parte, nunha publicación mais recente (1993:105), recolle con unha interrogante este significado de ovella. Sobre as inscricións de Lamas de Moledo e de Cabeço das Fraguas remitimonos aos nosos papeis de 1995: O Territorio e as categorías sociais na Gallaecia Antiga. Un matrimonio entre a Terra (Treba) e a Deusa Nai (Mater) cf Pena 1955, AB 17, p 33-78 (38).

2. 2. 3.   LUMINOSA EPONA, BULREIRO DIAÑO

Pisando os nosos pasos, repasamos o programa iconográfico dos bronces votivos con escenografías tridimensionais, desenvolvidas sobre unha tira en forma de cola de cabalo, ou ben levan incorporado este motivo de trenzada crin, acaso equina no simbólico contexto narrativo e decorativo das pezas.No caso mais espectacular de tódolos bronces, o do Instituto de Valencia de don Juan, xunto ao torque, o caldeiro, o trenzado, a brosa ou macheta, o protagonista, o oficiante, os circunstantes, e as vítimas propiciatorias, figura o urso mencionado atado a unha corda empurrado cara a escena por un circunstante do que só conservamos os pés.

Se a relación do torque coa soberanía e as deidades no mundo celta non precisa de máis comentario, o mesmo acontece co oso. O oso é, sen dúbidas, un animal alleo ao repertorio indoeuropeo de animais sacrificiais, pero resulta imprescindible nunha entronización porque constitúe o emblema por excelencia da Soberanía no mundo Celta, onde se encadra, pese a quen pese, en Galiza (40).E seguindo co noso tema como dixemos máis arriba […] Cando un galo se chama Matugenos ou un irlandés Math gamhaim, fillo do oso […], non é porque se imaxine descer dun oso […] senón porque pretende relacionarse co simbolismo real do oso (41), o urso do Instituto encaixa definitiva e rotundamente estas pezas de bronce do eido cultural galaico-lusitano, oferendas votivas, nun contexto sacrificial claramente alusivo á Realeza Sagrada Celta [acaso simbolizada tamén polas deusas ou categorías diviñas galas Arduinna e Artio (Green 1996: 165-167)] (42).

Os excepcionais bronces tentan representar e conmemorar un acto excepcional, e algúns conservan uns aneis cos que serían previsiblemente suspendidos das pólas de árbores, inmediatas á Trebopala, croio teutático ou altar do Estado (Pena 1995: 60-1) (43) para perpetuar a memoria da entronización real.

Os exvotos da Gallaecia, acaso ofrendados a carón dos outeiros ou altares rupestres ao ar libre, conmemoraban cerimonias que neles tiveron lugar. A Etnografía Comparada permítenos discernir que a investidura real tiña entre os celtas dous tempos. Estes dous tempos estarían representados simultaneamente nunha única composición nos bronces.

Un primeiro tempo, ordinatio ou entronización propiamente dita,consistía nunha parateatral representación dos místicos desposorios entre o aspirante a soberano e a súa Terra ou Deusa Mai, encarnada na purísima egua branca que o rei diante do pobo, e por este orden, primeiro finxía cubrir, sacrificaba logo, e despezaba, cocía e consumía despois.

O segundo tempo é o tempo da xurisdiccional circunvalación ou da toma de posesión, celebrada a continuación; logo de ter bebido do sangue e consumido da carne da egua de alba coma, crin ou cola, sacrificada na Trebopala e cocida no caldeiro, á vista do seu pobo; logo de repartir esa carne e ese sangue con toda a súa aula, comungando primeiro os cabaleiros de máis rango e logo todo o Grád Túaithe, tódolos graos da sociedade da Treba, todo o pobo; sentado o soberano sobre a entronizatoria pala, investido xa da realeza tras a súa mística comuñón coa Deusa Nai, encarnación do País, o aspirante, xa feito rei, erguíase e baixaba do outeiro, tomando posesión dunha terra en paz [ai. trebad]. Posiblemente, en épocas máis antigas, o soberano carregaba co arado (no carro) e percorría seguído do seu corio e dos habitantes da súa tribo os límites inviolabeis e sacrosantos da Treba. Na comitiva xurisdiccional, precedida por un boi e presidida polo rei, participaba toda a Treba. Completando o rei o xiro da xurisdición súa e dos seus, revistaba un a un, cada marco, colocando marcos novos onde faltaban, e restablecendo os caídos ao lugar de seu.

O extraordinario carácter e trascendencia política destes actos, movería a encargar logo a un xeitoso artista fundidor, a un hábil broncista, a representación sintética de ambos episodios, xurdindo así os bronces votivos fedatarios destes actos, algúns con aneis para ser posiblemente depositados ao ar libre xunto ao outeiro ou a Trebopala, nos lugares hoxe cheos de lendas, de encantos e de tesouros escondidos, onde serían atopados (44).

Esto explicaría porque estes bronces non aparecen en contextos arqueolóxicos ortodoxos, senón nos lugares de culto, outeiros ou Trebopalas, ocasionalmente moi productivos para os buscadores de tesouros con detectores de metais, ou, nun presente cristián aparecen entre a ferralla dos fundidores castrexos.De quiñentos a oitocentos anos despois (sic) de que eses bronces fosen realizados, esta tradición, tería motivado que outros iussores, na Lusitania do Baixo Imperio e administración romana, encargaran a un lapicida conmemorar, agora cun epígrafe, sobre algún destes outeiros estes actos, xordindo así a famosísima inscrición provinciana de Cabeço das Fraguas (Guarda), rexistrando, agora en soporte textual, o mesmo contexto e similares circunstancias que antes rexistraban os bronces.

O acto entronizatorio e os sacrificios de vítimas outrora representados nos bronces votivos, sintetízase agora nun epígrafe: OILAM TREBOPALA/ INDI PORCOM LAEBO/ COMAIAM ICCONA LOIMINNA/ OILAM VSSEAM /TREBARUNE INDI TAVROM/ IFADEM/ REVE TRE[…/], que apoiados no promptema (paquete de evidencia relacionada entre si) exposto, e aínda parcialmente apoiados en A. Tovar, e en N. Alonso Rilo, lemos pola nosa parte:«Unha Ovella para o Altar [de pedra] da Treba e un Porco para Laebo (Leto?, a Mater do deus solar celta) e unha Crinosa (Egua) para Epona Luminosa, unha aña para Trebaruna e un Touro xove? Para Reve Tre […] psb. “Ascendente Lua da Treba”

Acaso a rogatio de similares iussores baixoimperiais, os bos de Rufino e de Tirón, epigrafaron tamén sobre outro outeiro, en Lamas de Moledo un ditoso texto coa maldita verba «porcom» redixindo, máis mal que ben, no seu latín provincianiño como os Veaminicoros dan un añal de Lamas de Moledo ao Pedrón chamado Outeiro da Réxia Maga [hoxe aínda chamado Outeiro da Maga] e un redañento porco para Xúpiter celióbrigo:RVFINUS ET/ TIRO SCRI/PSERVNT VEAMINICORI DOENTI ANGOM/ LAMATICOM/ CROUCEAI MAGA REAICOI PETRANIOI R/ADOM PORGOM IOVEAI CAEILOBRIGOI

E os rogatores fixéronnos, e fixeron a moitos cun xulgamento emporcado, verquer para negar os uns, ou defendermos os outros, o sermos, ou sermos non, celtas os galaicolusitanos, ríos de tinta.

Neste preito, nin declarando ao seu favor ante notario as presuntas vítimas (acnom -con metátese-/agnusporcom/porcus), conxuntamente coas testemuñas que redactan (Rufinus et Tiro), nin aínda clamando ao ceo Xúpiter (Iove) esquivarían os lamáticos provinciais o erudito escrutinio agudamente rigoroso de Villar.

A diferencia dun rutinario oficio, como sucede cunha misa diaria, as excepcionais cerimonias entronizatorias galaicolusas saíndose do común e do corrente, xustificarían aos lamáticos de Moledo en época baixoimperial o gasto extraordinario dun lapicida, víndonos, e en pésimo latín provinciano -que moi poucos alcanzaran a ler quedaba moi fino na aldea-, ou se se prefire en provinciano latín baixoimperial, infiltradísimo coma era de esperar de expresións conservadas dun léxico anterior, os excepcionais epígrafes tardíos, non tan importantes por conter ese sermo vulgar, supostamente lusitano -restrinxíndose o Lusitano claro está en realidade aos topónimos, aos antropónimos e aos teónimos- canto por colexirse da propia existencia dos enguedellados textos unha continuidade do entronizatorio costume, rancio e baixoimperial – que tamén tiveron os románs nos tempos dos seus reis (October Equus) – común aos Celtas e á India Védica. Non por casualidade Tovar e Branco relacionaron axiña os bronces coas inscricións.Na práctica totalidade dos bronces votivos sacrificiais da Gallaecia figúrase unha trenza.

A trenzada coleta ¿do cabalo?, ¿símbolo da Soberanía?, constituiría, de ser certa a nosa hipótese, xunto ca brosa ou machada, símbolo do sacrificio do touro circunvalatorio e xunto co torque dos deuses e dos reis, un expresivo kit celta da condición real (45) e, seguramente, é o primeiro rexistro entronizatorio acaso en Europa. 

Agora, coa soga ao pescozo… do urso, considero apropiado pensar que o caldeiro ou sítula alude a unha internacional caldeirada ou entronizatorio guiso do ashvamedha indoeuropeo, feita coa carne do despece da poldra branca, previamente coñecida e sacrificada logo, representada no códice da Topographia Hibernica de Xerardo de Gales (en III, XXV e XXVI); é doado, nun ambiente cultural celta, concebir ao soberano chantado na súa pala, no ónfalos da Treba, comendo da carne ao caldeiro en primeiro lugar, e tendendo logo coa súa man aos compañeiros seus de armas e de fatigas, as porcións da vianda da santísima egua de alba coma, nun expresivo e poderoso aceno, plasticamente amosado no códice do cambriense.

Penetrando no significado desta comuñón o soberano, os seus homes, e o seu pobo, e aínda nós mesmos, porque Xesús o fixo tamén e nolo lembra o sacerdote en cada misa, comprendemos moi ben o sentido último de tomar e comer do corpo e do sangue dese sacrificio.Caso de ser aceitabel e correcta a nosa hipótese, neste contexto cultural e entronizatorio da mencionada inscrición rupestre de Cabeço das Fraguas o mouro substantivo en acusativo de singular comaiam se aclararía, pois coma é na lírica galaico portuguesa e no galego medieval un, de novo pars pro toto, poético sinónimo de egua. Reforzando o que acabamos de dicir (Pena 1995) no folio 10 verso do Tombo A da Catedral de Santiago de Compostela, o rei de Galiza Ordoño (46), que dotara á Igrexa Apostólica no ano 951 (21 de marzo) coa uilla de Borvene, xunto ao río Miño, recebe in offercione kaballum cum alba coma como reposición (un vestíxio do Tuarastal (47).

De onde comaiam se correspondería coa palabra latína coma que significa cabeleira, crin, follaxe, ou mesmo raios dunha lapa ou do sol, lóstregos de luz (48) (cf. cometes, -ae, masc., cometa, -ae), e talvez cos verbos latinos comare, ser guedelludo, e comere, pentear, rizar o pelo, adornar o cabelo.

Sendo moi prudentes, sen esquecer como o ritual preliminar do sacrificio indoeuropeo -cf. comparativamente Odisea III, 440 ss.- contempla chimpar ao lume, ademais da consabida fariña e libacións de viño ou de cervexa, cabelos da testa do animal previamente preparada e adornada, mesmo cubertos os cornos do animal que vai ser sacrificado a continuación, de láminas de ouro.

Se a crin representada nos bronces, o rabo de cabalo, coma, a comaiam, fose a dun équido, este açvamedha céltico reforzaría a idea conmemoratoria dun relevante acontecemento entronizatorio do príncipe tribal, un acto transcendente, fidelmente representado e transmitido nas expresivas e valiosas pezas de bronce.

Pero concurrindo tamén outras posibilidades máis remotas, ante as obxecións -aínda que moitísimo mais febles que a nosa real probe aquí aportada-, apresentadas polo indoeuropeista Juan José Moralejo Álvarez e polo sanscritólogo Eulogio Losada Badía en contra da premisa Iccona = Epona, advertimos que todo o que levamos dito debe considerarse cun fío de reserva, mais, sen dúbida, cunha enorme ou máxima probabilidade.

A alba crin penteada, trenzada, comaiam, tal vez dunha fermosa egua de alba coma ofrecida á luminosa deusa dos cabalos, Iccona/Epona/Rhiannon, integraríase así naturalmente no repertorio dos sacrificadores da Gallaecia, confirmando a célebre cita de Estrabón quen, aínda que unificando todos os modos de sacrifícios nunha xeral opinión, nos refire que sacrifican a Ares machos cabríos, cabalos e prisioneiros de guerra, facendo asimesmo hecatombes ex more helénico, como di Píndaro: sacrifican un cento de toda especie (49).

A estraboniana, interpretatio  o sacrificio dun cabalo nun contexto celta e indoeuropeo Açvamedha (50) e Purusamedha (51), estaría confirmada polos bronces votivos sacrificiais, eventualmente aludindo a unha visitada e coñecidísima cerimonia relixiosa e ritual entronizatorio (Pena 1995) (52).A célebre e parcial descrición de Xerardo de Gales (53), como ilustrando o segundo, b, dos dous bronces votivos do Museo Arqueolóxico Nacional, por nós publicados por primeira vez no ano 1991, dunha entronización irlandesa, no manuscrito da Royal Irish Academy, na que o postulante en aparente actitude de introducir a súa cabeza nun caldeiro, o rei do Ulster aparece negativamente descrito, tanto dende o punto de vista técnico coma do expresivo, sen etiqueta nen decoro, comendo directamente coas mans do caldeiro a carne previamente troceada da egua que, coñeceu primeiro in conspectu populi, publicamente, e que -tras tela matado e terse bañado no seu óptimo sangue- despezou e coceu a continuación. E así se figura na miniatura do códice da Topographia Hibernica como o rei do Ulster metido nun bañado co sangue e o caldo do animal, come da preciosa e santa carne do caldeiro coas mans.

Mais seriamos infieis á verdade non sinalando a notable diferencia que separa a afectada e vexatoria entronizatoria escena irlandesa do célebre relato do cambriense, miniada no mencionado códice da Royal Irish Library, da similar escena que é, ao meu modo de ver, a que nos mostra o bronce do noso Instituto de don Juan, onde o previsible rei, solemnemente asistido por un aparato de oficiantes, garda grande compostura, gárdaa tamén o alto sacerdote, co seu torque ao pescozo, e sen dúbida gárdana tamén os dous monagos, cregos menores non torquatos, aínda que un deles, o ocupado en arrastrar cara a escena ao osezno, deixando nos seus pés o testemuño dunha existéncia disipada, esvaecéuse-nos como un Chesire Cat.

O príncipe herdeiro galaico, o tanaiste, non se proxecta ao guiso para ser rei, mais introduciría no interior do caldeiro posiblemente o seu [perdido] ganchete ou cucharón (54), obtendo con comodidade a carne cocida, ou o caldo que come e bebe: a carne e o sangue da comaian, crinosa, rabuda e santísima personificación de Iccona Loiminna, da branca egua, da Luminosa Epona, da Mater, da Patria (oximoron de avolengo, sen dúbida), da Treba, a quen coñeceu primeiro, simbólicamente nunha cerimonia parateatral, logo sacrificou e esnaquizou e, agora, ante o enorme recipiente do caldo entronizatorio, con digna conteción consome.

Rhiannon. Allan Lee Illustration, 1984

torquato oficiante, de rango elevado, o Durvede (Druida<), ocupado ao seu lado en pasar a coitelo ao carneiro, agnom/acnom (metat. ancom) no «croio» crougin, «outeiro», no ónfalos, «embigo», da Deusa Nai, da Maga, da celta categoría divina da realeza, do Crougeai Maga/reaeco «Outeiro da raíña Maga» – ben podería musitar ao rei unhas verbas lembrándolle a súa condición mortal e como ó remate do seu reinado, Ela, a triple Mater, coma a santísima categoría divina Iccona Loiminna, nome lusogalaico da Luminosa Epona, voltará axiña na súa sobrenatural cabalgadura, como veu buscar a Pwil a amazona Rhiannon na súa egua branca, a reclama-la súa alma, tras probar a súa fidelidade, e a levalo con ela na súa grupa ao Alén.

Aclaro o anterior aserto. Rhiannon, significando «Grande Raíña», é unha amazona do Outro Mundo, unha moura a cabalo, a protagonista dun relato Galés.

A nosa Rhiannon galega, posiblemente Maga, posible equivalente celta dunha Virxe Intercesora, foi convertida pola Igrexa, sen dúbida por descuido, nunha irreverente besta chamada Diaño Bulreiro, nun cabalo branco que hoxe estirando o seu lombo acolle ocasionalmente un grande número de personas que á volta dunha festa queren pasar o inundado e impracticable porto dun río, pero que onte, na plena Idade Media, tal e como amosa unha escena do moimento de Egas Moniz do século XII

Psychopompa Iconna, Epona Rhiannon historiada -as cenas mais antigas- no sartego ou cenotáfio de Egas Moniz de Riba Douro, dito O Aio morto em 1146
Ontem, em plena Idade Média, como nos recorda a cena do monumento funerario de Egas Moniz do século XII, no Reino da Galiza e seu recém escindido Condado Portucalense, o novo Reino de Portugal, Iccona / Epona ainda desempenhava seu papel condutor pelo ar a alma de na nobreza galaico-portuguesa ao luminoso paraíso da Eterna Juventude e Boa Ventura.

Acima: Psychopompa Iconna, Epona Rhiannon historiada -as cenas mais antigas- no sartego ou cenotáfio de Egas Moniz de Riba Douro, dito O Aio, morto em 1146. Ontem, em plena Idade Média, como nos recorda a cena do monumento funerario de Egas Moniz do século XII, no Reino da Galiza e seu recém escindido Condado Portucalense, o novo Reino de Portugal, Iccona / Epona ainda desempenhava seu papel condutor pelo ar a alma de na nobreza galaico-portuguesa ao luminoso paraíso da Eterna Juventude e Boa Ventura.

[na tapa do sepulcro lese: HIC: REQUIESCIT: F(i)L(iu)S: DEI: VIR: INCLITUS: ERA: MILLESIMA: CENTESIMA:LXXXIIII, in Alfredo ERIAS MARTÍNEZ «La Eterna Caza del Jabalí». Anuario Brigantino 1999, nº 22, pp 359-60]

aínda estaba a cumplir o seu papel de conducir polo ar ao luminoso paradiso da Eterna Xuventude e Boa Ventura as almas dos nobres lusogalaicos.

A mesma idea aparece recollida nun texto hitita do ritual Šalliš uaštalliš atopado en 1936 perto do Gran Templo de Bogazköy que María Del Henar Velasco López, a quen seguimos agora, sen poder ela comprende-lo alcance da súa presencia, considera “[…] muy original y, desgraciadamente, también muy fragmentario” [in El Paisaje del Más Allá. El tema del Prado Verde en la Escatología Indoeuropea. Valladolid. 2001 p. 233] .

Este texto hitita recolle un contrapunto indoeuropeo do ambiente que estamos ilustrando por primeira vez. Dise en KUB XXX 28:“La madre para él/ su madre […] a él con sus manos lo cogió y lo transportó”. Es claro” –di López– “que la madre ejerce aquí la función psicopompa. La dificultad estriba en determinar quien es realmente la madre: ¿la madre del rey que ha muerto antes?, ¿la madre tierra que lo acoge? [Ibid. p. 234]”Para nós non cabe a menor dúbida, a Nai, Mater, a Trebopala, é a encarnación da Terra, do País, da Patria, coma un embigo ónfalos, coma un ventre e fecundo chan sobre o que chantou un día os seus pés espidos, para ser untado e para gobernar, o rei que Ela elexiu. Ela correspondéndose coa nosa galega Meiga e Moura, dama belida de cabelos de ouro, é quen regresa, tomando a forma da lunar, luminosa e psicopompa mula Epona /Iccona Loiminna, á hora da morte do rei, para recoller ao seu místico esposo e levalo ao Paradiso de cuxa porta ten a chave. Ela, a Grande Raíña, casa no outeiro e pedrón Magaraíñico (Crougeai Magareaeco Petranioi) con tódolos reis que foron no país e recolleos a todos.

E estas equinas connotacións da gala Epona ou da galesa Rhiannon, da Grande Raíña, presentes en Galiza en en Portugal teñen coma contrapunto unha famosa cita anual no noso país. A Deusa Nai, pervive hoxe na etnografía galega como a Moura, un vivinte fósil radiante que nos regala coa súa presencia cada abrente da mañanciña de San Xoán iluminando a función dos obxectos arqueolóxicos que examinamos, cando vén á procura dun xeneroso esposo merecedor de compartir con Ela o seu amor e os seus tesouros no Máis Alá, no Alén.

Ana Manana Epona Iccona Loiminna Rhiannon, Portalém de Oburiz

Ana Manana Epona Iccona Loiminna Rhiannon

E ela é a Macha irlandesa, e é a raíña Medb de Cruachain, é tamén a raíña e señora, que ten que casar moitas veces «[…] porque nunca, nen antes estiven/ desprovista dun home/ xa que sempre había un esperando/ á sombra do outro […] (Táin Bó Cauilnge, 36-7. trad. M. Alberro)», e gostar de moitos maridos, escollendo aos seus homes entre os reis sucesivos.Se a comparación é, de modo relativo, tolerable para facer esa idea comprensible, como o bendito Cristo Rei maxestosamente senta na súa Pedra Fría na iconografía Atlántica, o príncipe herdeiro galaico pon os seus espidos pés sobre a súa Trebopala, sobre a súa Pena Faladoira, ou Pena que Fala (outeiro próximo a Santiago de Compostela, irl. fál, gall. pala, pena, pedra) cunha machada e un torque aos seus pés.

A entronizatoria pedra galaica, a nosa categoría divina, a Pala galega, a pedra de Scone escocesa, ou a pedra de Fál irlandesa (55), forman a familia dos ónfalos e das pedras propias de equiparables e comúns ambientes culturais celtoatlánticos (F. Régnier).E aínda que sempre quedarán co noso respeto -e coa súa jotica-, os que prefiran a peregrina vía dos pardillos, ou dos tordillos, turdulli, para o autor destes papeis a Trebopala, o Croio Teutático, encarnando á Deusa Mai, ao País, ao Estado, constitúe unha belísima categoría divina e representa un solemne vencello relixioso: o compromiso que adquire o soberano no momento da súa eleizón e entronización, de administrar, como o recolle o adagio Medieval, Rex eris si recte facias si non facias non eris, con xustiza e con rectitude a terra en paz.

O resultado deste compromiso Trebad é o nome que recibe en Irlanda «o disfrute pacífico da propiedade dentro da treba, bisbarra ou territorio político autónomo». Na trebad, sendo o rei xeneroso o é a Terra dando leite as vacas, froitificando as árbores, as searas… e acaso as nosas autopsias (visións) [Pena 1995].«/P. 206/ […] It is Nuadha Airgeadlámh, son of Euchtach, son of Edarlámh, of the posterity of Neimheadh who was chief over them at that time. Indeed, they obtained four cities, so as to be teaching the young folk of that country in them. The names of the cities here: Fáilias, Gorias, Finias, and Murias. The Tuatha De Danann place four sages in those cities to teach the sciences and the varied arts they had to the youths of the country; Semias in Murias, and Arias in Finias, and Eurus in Gorias, and Morias in Fáilias. After being a while of their time in these cities, they proceed to the north of Scotland, so that they were seven years at Dobhar and at Iardobhar. They had four nobre jewels, which they brought from those cities, namely, a stone / p.207/ of virtue from Fáilias; it is it that is called Lia Fáil; and it is it that used to roar under each king of Ireland on his being chosen by them up to the time of Conchubhar (as we mentioned before), and it is to that stone is called in Latín Saxum fatale. It is from it, moreover, is called Inis Fáil to Ireland. So that it is therefore a certain antiquary composed this verse :
     1. The stone which is under my two heels,
     From it Inis Fáil is named;
     Between two shores of a mighty flood,
     The plain of Fál (is for name) on all Ireland.
[This stone which is called Lia Fáil], another name for it (is) the Stone of Destiny; for it was in destiny for this stone, whatever place it would be in, that it is a man of the Scotic nation, i.e. of the seed of Míleadh of Spain, that would be in the sovereignty of that country, according as is read, in Hector Boetius in the history of Scotland. Here is what hei says, viz.
     1. The Scotic nation, nobre the race,
     Unless the prophecy be false,
     Ought to obtain dominion,
     Where they shall find the Lia Fáil.
     Nen fallat fatum, Scoti quocunque locatum, invenient lapidem, regnare tenentur ibidem.
When the race of Scot heard that the stone had this virtue, after Feargus the great, son of Earc, had obtained the power of Scotland, and after he had proposed to style himself king of Scotland, he sends information into the presence of his brother Muircheartach, son of Earc, of the race of Eireamhón, who was king of Ireland at that time, to ask him to send him this stone, to sit upon, for the purpose of being proclaimed king of Scotland. Muircheartach sends the stone to him, and he was inaugurated king of Scotland on the same stone, and he was the first king of Scotland of the Scotic nation /208/ […].Geoffrey KEATING, SECTION X.» Of the invasion of the Tuatha De Danann here», translated into English and preface by David COMYN, Patrick S. DINNEEN, and Marianne Mcdonald via the CELT Project CELT: Corpus of Electronic Texts: a project of University College, Cork (2002) Distributed by CELT online at University College, Cork, Ireland. http://www.ucc.ie/celt. pp. 206-8 (56).

A presenza dunha ave, ou das patas dunha ave na escena representada no bronce do Instituto de Valencia de don Juan é de difícil interpretación. En atención ao tamaño das súas patas, podería ser esta un galo ou unha pita, de coñecido enlace funerario. Podería tamén indicar esta ave unha heráldica parolante (Pena 2004) como a Pita do monte «urogalo» dos Pita da Veiga. Aínda encaixaría no contexto o paxaro ou aviña chamado carrizo, reyezuelo, sendo, xunto ao oso, coherente co programa iconográfico (F. Alonso Romero), cumprindo medradamente nos países celtas este paxariño, o mais pequeno de todos, un exclusivo papel relacionado coa realeza, mais, considerando diante do proporcionado da composición, a desproporción das grandes patas, non conclúo nada.Segundo o pensa Danielle Maggi (57), non sería imposible que Iccona aludira á deusa celta gala Epona, pois non só descubrimos lonxe da Península Hispánica o son indoeuropeo orixinario [k] por [p] en áreas gregas lindantes co ilirio (58), como o amosa por exemplo a forma dialectal grega híkkos en lugar da forma grega clásica híppos para designar ao cabalo (59), ou algo mais perto xa en terras umbras e oscas, senon que o atopamos máis perto de nós en varios dialectos célticos, como por exemplo no antigo irlandés e no celtibérico, linguas estas dúas últimas que conservan o [k] do labiovelar *kw indoeuropeo en vez de o transformar en p. A vella relación entre Epona / Iccona, a Soberanía e a Deusa Nai, pódese ver a través das Tabletas de Pilos onde Pótnia, «a Señora», dado o seu incuestionable encaixe na función soberana, aparece nos rexistros de barro, datados entre o ano 1400 e o ano 1300 a. C. (60) como Pótnia Hikweia, neste contexto da soberanía, do PÓTNIOS HIPPÓN e da PÓTNIA HIPPÓN que Blázquez Martínez (61) asociaría aos cabalos e ás serpes da deusa mediterránea clásica, atributos do despótês e da potnia thêrón (Pena AB 1994). Sobre uns míticos cabalos (Pena 2000; 2004) recolle Vicente Risco (1962, p. 295) unha interesantísima lenda:

2.

Perto do pozo Meimón, á banda de arriba da estrada de Ourense a Castrelo, hai unha nacente de auga nunhas penas, chamada fonte de Ana Manana [vid. Annwn = “O Alén”]. Un que iba segar a Castela, encontrou no camiño un señor moi luxoso que lle perguntou de onde era e si coñocía o pozo de Meimón.Como lle dixese que si, o señor deulle un queixo de catro esquinas (62) e dixolle que si quería ser rico, ao chegar á indicada fonte, chamase tres veces: “Ana Manana” e á terceira apareceríalle unha muller moi bonita e ben posta; il daríalle o queixo, e ela daríalle a il parte dos tesouros que alí tiña gardados. Mais todo tiña que ser en segredo, sen que ninguén o soupese. Volvéu o paisano á súa casa, máis antes de chegar ao pozo Meimón, meteuse por un atallo cara a súa casa, pra ver á muller e máis aos fillos. E como as mulleres son tan sabichosas, e a súa andaba “de aquela maneira”, deulle o antoxo de saber qué levaba o home nunha saqueta, e nun descoido dil, abriuna, víu o queixo e deulle unha dentada nunha esquina. O home colléu o queixo sen fixarse, marchou á fonte, chamóu tres veces “Ana Manana”, e á terceira vez apareceulle unha muller que semellaba unha raíña con cara de ánxele, mais que viña enrabechada. Ao entregarlle o encargo dixo ela:
   -Si, home si; boa a fixeches. Iste é o cabalo que me había de levar, máis fuches primeiro á casa, e a larpeira da túa muller coméulle unha pata. Deixou o queixo no chao, e volveuse un precioso cabalo branco, coxo dunha perna enterira. A muller dixo:
   -Agora teño que quedar eiquí encantada para sempre, cos tesouros que tamén te habían tocar […]. Máis común e que en lugar de un queixo, se empreguen bolas ou moletes de pan, para desencantar as tres doncelas. Dúas efectivamente marchan nas súas mulas ou caballos brancos (63); a terceira, cuxo molete está incompleto por telo probado, violando a prohibición a muller do circunstante desencantador, fica encantada porque á su cabalgadura faltalle unha pata.
Demostramos, posiblemente por primeira vez, como Rhiannon, a raíña que acode a recoller ao rei deste mundo para casar con el, compartindo o seu morado no Paraíso e que retorna tamén polos cabaleiros defuntos -os convidados do seu home que Rhiannon transporta a cabaliño ata a porta do seu pazo [no Sidh, no Alén] para leva-los consigo á súa morada de ultratumba-, se corresponde, seguramente, coa branca e misteriosa cabalería que se aparece en Galiza a moitos estirando o seu espiñazo para transportar aos camiñantes ata a outra beira cando medrando os ríos tras as chuvias invernais non se poden vadear.Esta sobrenatural besta, que constitúe unha imaxe mítica dunha vella crenza relixiosa de tránsito ao Alén, aos lombos dun psychopompos cabalo, non somentes estaría representada no mencionado monumento funerario de Egas Moniz do Século XII (64), nas escenas máis antigas datadas na primeira metade do século, permanecendo o seu culto vivo na Idade Media – nun friso do moimento debuxado por A. Erias vese claramente nunha escena como posiblemente falecen nun común leito catro mulleres, como na seguinte escena, mentres dúas almas se acomodarían, segundo parece, nunha besta, esta se vai estirando para facer sítio ás outras dúas, e na terceira escena do mesmo panel, longa como un can salchicha, vemos á besta xa completamente estirada e coas catro amazonas sentadas, partindo, coma Sancho e Don Quixote sobre Clavileño, para o ceu.Se cadra aínda teñen os nenos das aldeas galegas, que non pasen moito tempo ante o televisor, a última notícia de Epona-Rhiannón, da santísima besta condutora de almas, dos seus avós. Pero xa non é a mesma versión, a igrexa e aínda Vicente Risco sen penetra-lo seu carácter, por se acaso a convertérona hoxe nunha representación do demo:”a quen lle aparece moito é aos mozos que van de tuna. Un caso que se repite moito é o de oito ou dez mozos que van xuntos en pandilla, de noite, e perto dun río atopan unha cabalería, e tratan de montar para pasalo río. Monta un primeiro, outro detrás. Este mira e di:
   -Aínda colle outro.
Monta o terceiro, e ve que aínda hai sitio:
   -Aínda colle outro!
E así van montando todos. A besta vaise alongando e os demais suben nela. Acomodados todos, o cabalo, besta ou mula, métese no río. Entón poden ocurrir dous casos. Ou que un dos xinetes ó ver tanta xente no cabalo diga asustado:
   -Ai, Xesús que nunca tal vin!
E naquil istante, coa invocación do nome de Xesús, desaparece de súpeto o cabalo e déixaos a todos no río, do que saen, naturalmente, mollados como pitos… Ou tamén, sen que ninguén diga nada, que a besta pegue un estoupo, ou que se parta en dúas pola mitá; o caso é que no río han caer e han levar molladura (Vicente Risco, 1962, p. 301-302).Coma nun poético coloquio de amor, entre o rei e a categoría divina personificada polo outeiro, «altar» de pedra, da tribo, chámese Trebopala «Pedra da Tribo», chámese Toudopala, «Pedra do Teuta (Estado)», chámese Crougintoudadigoe, «Croio (altar de pedra) Teutático, ou chámese Mater/Matres, establécese un diálogo ou mística conexión, o día da entronización.

Esta unión expresaríase entre os celtas e xermanos celtizados dunha maneira solemne, mesurada, sen se recargar, figurando o ventre fecundo da virxe garante da subsistencia dunha sociedade agropecuaria, unha imaxe expresada maxistralmente no famoso Libro de Pericopios de Enrique II, (Richenau, Lago Constanza). A miniatura do Lago Constanza representa ao bendito rei sentado no seu trono, a Cristo en Maxestade tendo como porta pés á Mater santísima, nada máis e nada menos (Matres, unha trindade virxe, nai fecunda, e vella, para os celtas) (65). A maxestosa imaxe de Cristo Entronizado, pousando os seus pés no benditiño ventre froitífero da súa Nai, non é en consideración á súa simboloxía en modo algún incongruente ou irreverente, nen para o sistema Celta, nen para o dogma Católico, onde a Virxe María é Nai Universal. Hai que entender que estes conceptos facilitaron a conversión instantanea ao cristianismo dos celtas.

Trebopala, a «Pedra da Tribo», a Toudopala, a «Pedra do Teuta (Estado)», o Crougintoudadigo-, ou «Croio (altar de pedra) Teutático» encarna, segundo o penso, unha moi seria e elevada concepción, lonxe de responder a un abrevadeiro, a un encharcado capricho ou á húmida ensoñación do frívolo lingüista alleo ao saber multidisciplinar -O finado Proinsias Mac Cana describiu a dous colegas que estudaron os Mabinogui con estas verbas: On the one hand the exemplary philologist who never allowed his arguments and conclusions to stray far from textual analyse, on the other the speculative enquirer who seemed sometimes to place as much store by instinct as by evidence and whose reconstructions, even at the most air-borne, have a disarming semblance of plausibility.

Sendo as anteriores advocacións relixiosas categorías divinas expresivas da mutua comuñón e do compromiso da Mater, a terra fecunda, coa súa Treba, coa súa Teuta, co seu País representado polo recto rei dun reino en paz, onde a inimaxinable perversión do sistema, ilustrada polos presentes tempos, e no pasado polos nefandos reis Bress e Brenno, viciaba a orde moral e natural da treba.

Constitúe a Trebopala no repertorio lexitimador da monarquía, onde se inscriben todos e cada un dos temas desenvolvidos nas chamadas Catro Pólas dos galeses Mabinogui, un motivo de enorme emprestancia e o día da entronización real é o momento máis fundo e máis belo da vida da tribo. Pero desaparecidos, se cadra coa súa vella Europa, os inmortais lazos dos celtas coa súa terra, desaparecidos xa case tódolos Celtas en realidade, igual que a santa a obriga se transformou hoxe nun abrevadeiro, xa na Idade Media a Trebopala aparece na historia galesa de Math «Oso» convertida nunha singular, e aínda triple, doncela porta-pés, noutra incomprendida e bizarra historieta, desenvolvida na Cuarta Póla dos Mabinogi:

MATH o fillo de Mathonwy era o señor de Gwynedd, e Pryderi o fillo de Pwyll era señor dos vinteun Cantrefs do Sul; e eran eses os sete Cantrefs de Dyved, e os sete Cantrefs de Morganwc, os catro Cantrefs de Ceredigiawn, e os tres de Ystrad Tywi. Por aquel tempo, Math o fillo de Mathonwy non podia existir a menos que os seus pés estivesen na barriga dunha virxe, excepto só cando o estaba prevenido polo tumulto de guerra. Agora a doncela que estaba co era Goewin, a filla de Pebin de Dol Pebin, en Arvon, e ela era a mas preclara doncela do seu tempo coñecido nese lugar. E Math estaba obrigado a morar permanentemente sempre en Cair [«croio», «outeiro de pedra»] Dathyl, en Arvon, e non podia ir a circunvalar a terra (67), pero Gilvaethwy o fillo de Don, e Eneyd o fillo de Don, os seus sobriños, os fillos da súa irmá, co seu mordomo, ian a circunvalar a terra no seu lugar (68).

Na Historia de Math, na cuarta póla, tres virxes, simbolizando esta triplicidade o carácter da Mater (unha moza, unha nai e unha vella), ou tres mozas portapés do rei, representan segundo o penso, sucesivamente ao altar da tribo Trebo/Pala, unha categoría divina do embigo, ónfalos da Deusa Mai, mentres que o principal protagonista, o rei Math «Urso», escenifica coa súa obriga de ter sempre os pés postos sobre o ventre da virxe, o perpetuo compromiso dun soberano celta de andar cos pés no chan, de gobernar o seu país, adquirido polo rei no día da súa entronización, desde o mesmo momento en que chantou os seus espidos pés sobre o outeiro, o crougintoudadigo «croio teutático» ou a trebopala, e poñéndose en contacto directo co ónfalos da MaterPala ou Fál, o ventre fecundo da virxe que coñeceu co particular ashvamedha (69) o día da súa entronización e con quen se é tolerable- poderiamos dicir que comungou (70).

O soberano alzado na pala do rei, fundiuse en, por, e con, a Soberanía, nunha carne e nun só sangue, ata que, desprazando a «pataca miuda», os peccata minuta, do seu sitio, corrompéndose a linguaxe segundo universal lei postulada por Max Müller, o que simbolizaba o compromiso do soberano de ter os pés no chan, é dicir, de gardarse digno en todo momento coa súa conducta e superior virtude moral e mental da Treba, do Toudo ou Terra, do País, do Estado que o escolleu se cadra non coa facilidade co que, postulado cada catro anos, esquece un candidato de hoxe o compromiso ao día seguinte de resultar electo-, un día deixou de ter sentido.Esta miña concepción do significado das categorías Trebopala, e Trebaruna, de difícil interpretación [que bebendo da Mitoloxía Comparada tan cara aos lingüistas decimonónicos, mais que de neogramaticóloxía e de abrevadeiros, require, para a interpretación do obxecto arqueolóxico, casando as palabras coas cousas, dun coñecemento da etnografia galega, fósil vivinte da cultura celta europea] co tempo esqueceuse, posibilitando a entrada no xogo ou na escena, na Cuarta Póla dos Mabinogui, do Señor de GwyneddMath, fillo de Mathonwy – nome e patronímico de ursulino arrecendo- e a súa excentricidade de manter os pés, salvo en tempo de guerra, en todo momento sobre o ventre da fermosa doncela Goewin; até que deixando a virxe fecunda o estado virtuoso e a Math sen porta pés, florece ese celta, delicioso enguedello, coa empreñada substituta de obscura virtude e luminoso nome, Arianrhod, nai dun louro vástago Dylan Eil Ton «Fillo da Onda» e do solar Lleu Llawgyffes (a quen lle foi destinada unha sen par esposa, Blodeuwedd, criada dos pétalos das flores do campo).

Na extraordinaria trama que apresentamos nin os empreñes da fecunda virxe, correspondentes coa fructificación da Nai Terra teñen nada de particular, nen o ten o que na Idade Media se represente ao Soberano Cristo radiante no seu trono e cos pés sobre o ventre da súa Santísima Nai, a Virxe María.Concluímos pensando que por encarnarse para entronizar ao soberano a Deusa Nai no sacrosanto outeiro ou pala, non resulta peregrino neste contexto que o país, o Territorio Político Autónomo Celta, ou a Treba mostre este outeiro ou pala coma un ventre de nai, un «embigo», un pétreo ónfalos, na epigrafía sacrificial da Gallaecia, sinalado por categorías diviñas -non por deusas- coma TrebopalaTrebaruna ou Crougintoudadigo.

 2.3.   O PENTE, A MOURA, O TESOURO. UNHAS CONSIDERACIÓNS FINAIS


Gostamos amosar nos nosos papeis, rendendo tributo á benfeitora influencia comparatista do egrexio profesor F. Alonso Romero, como, complementarias a grandes relatos do pasado como os Mabinogui galeses ou aos contidos no irlandés Lebor Gabála Érenn «Libro das Invasións», fica unha morea de historias celtas vivas nos países celtas, proliferando na Gallaecia innúmeros contos e lendas -coma os recollidos polos irmáns Carré Alvarellos- de clara raigame e tradición directa celta. Contos reimplantados logo, coa repoboación, coa reconquista e cos movimentos migratorios, pola Meseta, por Extremadura, polo sul de Portugal e aínda polas Illas Canarias.

Son as historias que Risco gostaba de chamar «a nosa pequena mitoloxía», innúmeros contos do negado acervo cultural Celta de Galiza; as lendas que, sine animus incomodandi, fan perder os nervos a algún colega meu anticeltista.

B06

A Moura [*Omorica] by Eva Merlán Bollaín

Se a pequena mitoloxía nos amosa que peitear o cabelo, poñer a asollar o ouro ao sol, amosar un tesouro ao primeiro home que pasa a carón do outeiro, vir do Alén a este mundo en pos dun héroe para levalo consigo ao Outro Mundo, a compartir riquezas e felicidade, é a principal ocupación das nosas belísimas mouras, a arqueoloxía nos indica que a principal ocupación dos encargados das exequias dos reis e dos cabaleiros mortos de épocas pasadas, tal vez consistise en pagar esa eleizón, esa viaxe e esa beleza, con un pente de ouro e cun espello depositados no túmulo ou tumba dos reis e dos cabaleiros defuntos, e representados nas estelas funerarias dende a Andalucía atlántica da Idade do Bronce, ata a Escocia Altomedieval.Recollidas e estudadas moitas destas lendas para Galiza por Fernando Alonso Romero, etnógrafo comparatista, sin parangón na Península Ibérica, con elevado alcance comparabel só ao de Bopp, de Jacob Grimm, de Max Müller, ou de W. Manhard e A. Birlinger, e recentemente polo seu seguidor manifesto, autor destes papeis e por numerosos autores, sometidas estas autopsias a moitas peneiras lingüísticas, e de moitos calibres, de Eulogio Losada Badía, de Luís Monteagudo García, de J. J. Moralejo Álvarez, e belamente ilustradas estas historias en Narón por Eva Merlán Bollaín, orixinal ilustradora galega de vernaculares e compartidas lendas dos países celtas insulares, finalmente as presentamos pola nosa parte nestes papeis examinadas, baixo a nosa lente, cun método etnoarqueolóxico.Visitado noutro tempo e lugar (Pena 1995) o significado da dimensión indoeuropea do rito de penetración chamado açvamedha, revisado agora nestes papeis ese ritual extendido pola fachada Atlántica Europea (Irlanda, Gales, Galiza, Portugal e acaso a Celtiberia) (71), pola Europa continental, e pola Antiga Índia Aria, exploramos agora as connotacións marcadamente equinas de Rhiannon, unha fermosa e sobrenatural moura galesa, cuxo nome significa «Señora da Realeza», «Grande Raíña» quen saíu dunha mámoa, «tumulo», para se casar con Pwill o príncipe herdeiro de Dyfed, significando que o rei reina pero, nunha monarquía de orixe diviño, é a Soberanía, a Mater quen escolle ó rei -e non o abandona nunca- con quen quere casar, a escenificación do matrimonio entre o rei e a Deusa Nai, é a escenificación da lexitimación, da monarquía de dereito diviño, e, sobre todo do poder dos druidas, do clero. O que orixinariamente consistía nun deber da Deusa Nai que escollera e casara cun rei mortal: o feito de vir pola súa ánima e levala consigo ao seu reino, vai perdendo este sentido no presente cristián, pero non todo o sentido.

Xurde entón a historia de Rhiannon, para lexitimar unhas liñaxes galesas, que dela proclamaban descer, quen logo de casada -falsamente acusada de esnaquizar ao seu fillo- foi obrigada a sentar coas bestas na corte e a cargar e transportar «a cabaliño» sobre o seu lombo ao seu pazo aos convidados polo seu esposo, comportándose como unha acémila.As versións galegas relacionadas co Ciclo de Rhiannon (73) mantéñense en estado puro.

A Moura, ou mouras trillizas, con nome propio, Ana Manana, ou Aureana, Laureana e Ana, todas de sobrenatural fermosura e fachenda, gostan aparecer na mañanciña de de San Xoán, saíndo do Alén, pola súa mámoa, «túmulo» ou «montiño» (como as mámoas chamadas en Narón por este motivo Montiños da Moura), pola súa fonte ou pola súa pena (a Pena Molexa), ao mundo exterior, dispoñendo o seu tesouro, para buscar e probar a un esposo (Pena 2000) merecente.

A nosa Rhiannon galega aparece nas aldeas moi ben caracterizada como o amosa un conto popular moi extendido por toda a xeografía galega, e aínda pola terra de foris (reconquistada e repoboada Extremadura e Andalucía occidental fundamentalmente por galegos) belamente debuxado pola ilustradora Eva Merlán Bollaín. Ana Manana, un alcume galego cun curioso patronímico, representa á triple divindade feminina celta, gosta saír da súa morada subterránea ao exterior, agora montada/s na súa/s mula/s -as tres mulas de ouro que aparecen o día de San Xoán na Pena Molexa-; agora en sendos cabalos brancos coma en Neda, na fonte da Aureana, de Laureana e de Ana -onde unha das trillizas, por lle faltar unha perna enteira á súa montura, verase imposibilitada de traspasar o limiar do Alén-, agora polo seu propio pé.

A Moura vén a este mundo a mañanciña de San Xoán para buscar esposo, sometendo previamente ao pretendente á eleizón encoberta entre ela e un fabuloso tesouro. Penetramos, hai xa uns anos (Pena 1992) nas intencións matrimoniais destas aparicións da nosa vella Deusa, Nai celta, a sobrenatural e fermosísima Moura, que eran coñecidas do pobo dende tempo inmemorial como claramente o amosan os expedientes promovidos por Vázquez de Orxás en tempos do rei Felipe III, publicados por Marcos Martinón.

O rexio e maxestoso arquetipo psychopompos da Soberana Celta, sempre rodeada dunha enorme fermosura, prestancia e dignidade, nunha coiné cultural de lendas atlánticas estreitamente emparentadas, asocia as raíñas e os cabalos co mundo funerario dos reis e dos guerreiros no promptema (paquete de evidencia relacional) onde encaixamos arqueolóxicamente os espellos e os pentes votivos representados nas estelas funerarias atlánticas de moitas épocas dende Andalucía a Escocia, e, significativamente, o áureo pente votivo de Caldas. Epona, a «Señora dos Cabalos», é en realidade unha categoría divina aínda que vén sendo comunmente considerada, dentro da tan xeralizada coma errónea concepción politeista da relixión celta, coma unha «deusa dos cabalos». Verdade é que os celtas estableceron unha asociación (é a historia de Rhiannon nas Catro Ramas dos Mabinogui) entre as raíñas e os cabalos. Pero Epona, a señora dos cabalos, e Rhiannon, a «Señora Raíña», responden a mesma categoría divina e maxestosa dunha única deusa celta de carácter triple ou trinitario. Na Epona descuberta en L’Allier e adquirida polo Musée de Saint Germain, esta deusa adoita o aspecto dunha amazona e raíña celta que porta unhas chaves na súa man.

Nunha deusa com epíteto dos cabalos sería posible pensar que as chaves servisen para abrir a corte, pero ilustrado o seu carácter polos Mabinogui, segundo a miña opinión, as chaves que porta a Rhiannon/Epona[/Iccona] do museo de Sant Germain, teñen a mesma función que as chaves de San Pedro, ou de San Roque, santos de clara vocación psychopompa, sostendo en realidade a santa amazona, rescatadora das almas dos cabaleiros difuntos, as chaves do Ceo. Confirmaría o meu aserto o feito de que estas chaves aparecen frecuentemente substituidas nas representacións iconográficas por unha mazá, representando o froito da árbore da vida, a mesma promesa de inmortalidade, e que ocasionalmente a deusa se faga acompañar dun can.

Cecais non sería posible desenguedellar este enguedello se Dumézil non amosase o camiño, iluminado previamente por Max Müller e por Frazer (agora rehabilitados), mostrando como en Roma a Regia Domo non era xa o Pazo Real senon aula do Pontifex Maximus. Pero nese edificio residual no Foro da Roma republicana, a lembranza dos reis que foran pervivía dun xeito xa incomprendido, asociado ao ritual do October Equus en cuxo piaculum ocasionalmente chimpábase á carreira a cabeza arrincada dun cabalo alanceado contra a porta da Regia, ritual que Dumézil (74) relacionou co sacrificio védico açvameda propio dun ritual de entronización. Nós axiña reivindicaremos o noso granciño de area sentando a relación dos bronces votivos sacrificiais da Gallaecia e das inscricións de Lamas e de Cabeço con rituais entronizatorios celtas.En Cabeço das Fraguas, nunha inscrición votiva, acaso conmemorativa dunha entronización, desenvolvendo un papel similar ao dos bronces con programas iconográficos entronizatorios, sería de esperar que unha posible egua, ICCONA, apresentase un epíteto Loiminna, propio dunha arcaica divindade indoeuropea da chamada por Dumézil función soberana, correspondendo no Lacio a vella Iuno Lucina asociada no seu aspecto radiante á soberanía e aos meteoros. Tentaremos demostrar a continuación coma neste posible sacrificio dunha egua á Luminosa Iccona (loiminna / loemina < *lômena < *louksmena cf. latín lûmen < *leuk-s-men < *leuk-s-men -â = «brilante como a Lúa») (75) a Treba consumaría unha hierogamia, expresada, como amosamos, no mundo celtoatlántico a través do sacrificio pacífico dunha egua branca, purísima, e da posterior inxesta da súa carne -símbolo da súa unión ou matrimonio co reino en paz e o seu príncipe ou soberano-, previamente cocida no caldeiro.

A arcaica divindade soberana Iccona Loiminna da luz e dos meteoros é equiparable, pero oposta á súa vellez coa súa mocidade [nun mundo de intensificación do sobrenatural, onde o barco de pedra é o que mellor flota, onde o chosco é o que mellor ve, onde unha muller a piques de parir vence aos cabalos nas carreiras, e onde a anciá ten un vigor sobrenatural], á «Vella», ou Cailleach, é divindade soberana do Atlántico (cf. Fernando Alonso Romero, «El espíritu del grano» y «La Moura constructora de megalitos») no seu aspecto invernal (pero non escuro, cf. o chamado «Arco da Vella») que promete unha nova vida (76).

Cando chega a primavera, a Vella bebe do manantial da xuventude, e recobra a mocidade (Santa Bríxida e a Candeloria), e cando chega o verán convértese en nai fecunda.A Soberanía representou algo moi importante na cultura galega, aínda tan xerarquizante, vertical e distributiva, pero nos tempos que corren dexenerou na estrutura abafante e caciquil do país que algúns padecemos. No mundo indoeuropeo, e dun xeito particularmente espectacular na Europa Celta (77), nalgúns outeiros, palas ou altares de pedra de Galiza, tiveron lugar unhas fondas escenificacións, obxecto destes papeis, do matrimonio da Deusa Nai co seu País, Terra ou Treba, representado polo rei e os seus súbditos.

Xerardo de Gales, detallando con exceso, convertindo unha mística unión nunha obscenidade, describiu a cerimonia sen penetrala. O cambriense non alcanzou a ver o vencello establecido nesta unión, entre a Trebopala, pedra e embigo da Treba, outeiro de granito, como a de Celanova, cunhas escaleiras de acceso -non para que suban a beber as vacas- e uns corgos ou pías sacrificiais no seu cumio, e o Rei, a «Casa Real», «o País»; entre a función sagrada da Realeza e do Estado, encarnado na Deusa Nai Toudo/Palandaigae, no Crougin/Teutatico, na Trebo/Pala, e na estraordinaria egua branca, limpa, sagrada, ICCONA LOIMINNA fiel imaxe da pureza e da perfeción da natureza e do país, que se unía co rei previamente por ela escollido, alzado sobre o outeiro, uncido sobre o seu ventre. Un rei que se bañaba ou purificaba, no lacus entronizatorio, no alto do outeiro posiblemente co sangue do sacrificio da egua, encarnación da divindade e comía logo a carne, expresión da Patria, Nai e Señora, feita carne (Topographia Hibernica, 3, 25), e o rei e bebía logo do seu sangue (78), o zume da Nai que vivifica a natureza e fomenta o leite dos animais.

Foi, segundo parece, o avó do propio Xerardo de Gales o autor dos Mabinogui, quen legándonos a historia de Math, o fillo de Matowny, nos fixo tirar do osiño representado no bronce do Instituto de Valencia de Don Juan amosando como a Relixión Celta, de refinado modo, anticipando incluso conceptos teolóxicos que tiveron sentido co cristianismo, permite comprender o profundo significado do sacramento por Cristo instituído na «Última Cea», no pan e no viño, onde na comuñón, están substancialmente a carne e o sangue da Divindade entregada a un sacrificio voluntariamente aceptado para a redención humana. Esta extraordinaria conxunción de cousas permite comprender que, anualmente, media humanidade non chora a morte dun home.Sen dúbida, aínda pasando desapercibida hoxe e podendo resultar inintelixible aos non indoeuropeos no seu momento, non pasou desapercibido aos Celtas do pasado pagán o valor teolóxico da entrega do Iesus Nazarenus Rex Iudeiorum a unha morte aceptada, legando antes a súa propia carne e o seu propio sangue, participándolles aos seus discípulos e fieis, da súa divindade, do seu sacrificio e promesa de imortalidade.Pwyll e a maxestosa Rhiannon conforman a historia da lexitimación da soberanía.

Esta circunstancia permítenos comprender a importante noción atlántica de parentesco divino e o concepto ou a ‘esencia do país’ que os reis encarnan, a intencionalidade que impregna a escena galesa de Rhiannon, como xa o sustivese Rachel Bromwich (80) en 1959, tamén extensible mesmo á totalidade das Catro Pólas dos Mabinogui: «fundamentalmente as historias dos vellos deuses Britónicos dos que as dinastías Galesas alto medievais proclamaban descer». O acoplamento, fusión, unión mística ou matrimonio entre o Reino, a Deusa Nai, encarnación da Terra, da súa treba ou tribo e o Rei, evidénciase no mito galés medieval na primeira das Catro Pólas dos Mabinogui no enlace de Pwyll con Rhiannon que tiña un específico significado político «melusino» importando moito a nobreza galesa a mensaxe destes contos lexitimadores da casa gobernante.

Unha mensaxe tal e como o viu Catherine McKenna moi clara no momento da composición das Catro Polas dos Mabinogui, entre 1060 e 1120, período cadrante en Galiza coa época do conde Froila Vermúdez e do seu fillo o Conde de Traba e Galiza, Don Pedro Froilaz e do seu equivalente portugués Don Egas Nunes, todos eles nobres de reinos Atlánticos e de ambientes xeográficos e culturais Celtas, amplamente examinados na nosa tese doutoral (Treba y Territorium, Génesis y desarrollo del mobiliario e inmobiliario arqueolóxico e institucional de la Gallaecia, edición dixita do Servizo de Publicacións e Intercambio Científico da USC. ISBN 84-9750-450-x. Santiago de Compostela 2004). Pero esta historia permite comprender tamén por que a Moura vén penteando os seus loiros cabelos cun pente de ouro, e por que asolla os seus tesouros nos outeiros a mañanciña de San Xoán.E este contexto institucional atlántico e melusino é un concepto Celta, excede en celticidade a dimensión dunha fibela «de caballito», e permanece visible con nitidez na Idade Media, alleo ás consideracións, reparos e obxecións lingüísticas e etnográficas que con toda razón e xustiza se nos poidan facer. Vímolo desde outro prisma (Pena 2004), xa con exhaustiva base factográfica ou documental, ao falar da organización da Treba.Pensamos que para aproximarse ao estudo da Relixión Celta faise necesario valorar a nova realidade por nós insinuada ou suxerida, moi por riba, nestes papeis, debéndose considerar un posible escenario de carácter «monoteista trinitario» e reorientar, ao día de hoxe, o rumbo dos estudos do seu problemático panteón.

Para achegármonos á Relixión Celta, á súa simpatía pola intensificación e o misterio, onde, encarnando os tres pasos do sol comparte un común carácter solar o deus pai, co seu posible deus fillo, e un viable deus e xuiz de ultratumba. Só desde a nosa proposta unitaria, e tal vez coa endoscópica óptica que utilizamos e amosamos nos precedentes capítulos, será posible propor solucións aceptables e consontes coa realidade. Dende o noso ponto de vista, a Relixión Celta precisa de crentes sinceiros para ser comprendida, dunha certa sutileza, somentes adquirida da prática relixiosa popular, aprendida dos avós, das raíces, das nosas vivencias etnográficas e profundas. Das vivencias celtas nos países celtas, da Cultura Celta, nin máis nin menos.





  Notas:(1) Miranda Green. Simbol and Image in Celtic Religious Art. Edit. Routledge. London and New York.1989 p. 179-184.

(2) André Pena. «Un matrimonio entre a Terra e a Deusa Nai». Anuario Brigantino para 1994 nº 17, p. 53-56.

(3) Este ritual de arar cun touro ou cunha parella de bois que entón son sacrificados, o inviolable pomoerio como xa o vira Dumézil, podería ter relación co procedimento empregado, aínda hoxe, na India Védica para revestir de inviolabilidade a un recinto sagrado, erguendo o arado onde van ser construídas as portas, é dicir o espazo non sulcado que se pode traspasar. No templo de Gounay-Sur Aronde apareceron osamentas de tres años, e de cochos, sacrificados, consumidos nunha enchente polos oficiantes mentres que as entrañas foron queimadas aos deuses, pero en troco os bóvidos sacrificados en Gounay foron-o ante as fosas centrais: «la mise à mort se faisait probablement près du poteau situé devant les fosses centrales. L’ánimal était soit égorgé, soit abattu d´un coup de hache sur la nuque, plus rarement à l´aide d´un merlin ou d´une lance. La dépouille était ensuite déposée dans la fosse centrale, où elle séjournait plusieurs mois, jusque´à ce que les parties en décomposition aient pénétré la terre. Les restes osseux étaient ensuite retirés de la fosse soigneusement nettoyée. Le cràne était exposé prés de l`entrée. Le reste de la carcasse était déposée dans le fossé, de part et dáutre de l´entrée» Pierre Cattelain – Claude Sterkx. Des dieux celtes aux dieux romains. Editions du Cedarc. Treignes, Belgique 1977, pp.19-20.

(4) Sendo, como nolo lembra en amábel comunicación persoal, Marcial Tenreiro Bermúdez, o tema demarcatorio representado probabelmente nos petroglifos de succo, onde se insculpen bois e arados ou homes arando, de Mont Begó, Franza.

(5) A idea da inviolabilidade e do dereito de asilo dos templos, representada por unha cadea que percorre todo o recinto, no renacentista Hospital Real de Santiago de Compostela podería ser herdeira dunha longa tradición. Cobra agora neste contexto sentido a incomprendida expresión altomedieval de succo mortuorum vel antiquorum, «de sulco dos mortos ou dos antigos» empregada nos diplomas da Alta Idade Media para enfatizar o feito de que aquelas uillae antigas foron «sulcadas» fundacionalmente co arado tirado por bois nun tempo inmemorial «polos mortos ou polos antigos» indicandose, sen dúbida, a grande antiguidade dos marcos xurisdiccionais das uillae de vella criación, en oposición aos marcos das uillae recén constituídas en pleno proceso das presuras. Tal costume, como se desprende das prohibicións «De sulcis circa uillas», contidas no parágrafo 23 do Indiculus superstitionum et paganiarum, composto no século VIII nun scriptorium de Maguncia (cf. Christoph Daxelmüller, Historia Social da Máxia, Barcelona 1997, p.110), non sería descoñecida para os francos. A particularidade de que a vítima escollida para o sacrificio fose un touro que nunca tivo contacto con unha vaca «marón» ou «añal» (¿Taurom Ifadem?) pola súa pureza ou polas súas virtudes máxicas semella contribuir a garantir a axuda divina á inviolabilidade e prosperidade da demarcación. Estes touros están presentes en todos os bronces votivos sacrificiais da antiga Gallaecia e Lusitania, probabelmente sinalando este reiterado motivo iconográfico asociado a un machado, a circunvalación obrigada, realizada polo rei tras a súa entronización.
(6) Victor Manuel Migués Rodríguez «Em verbo dum surprendente ritual fundacional de umha ferraría Quiroguesa no século XVI. Um apontamento histórico-etnográfico». In Brigantium. Bol. Museu Arqu. Hist. Coruña 1995/96, vol 9 pp 117-136.
(7) Quizais sexa este tamén o sentido dunha estraña notícia demarcatoria que sempre me chamou a atención, nun documento de Celanova: «per ubi formissimi diuissimus cum ipsos domnos iam prefatos in illorum grande concilium sub unos? [=¿uoues?] andantes» que tería encaixe traducindo a posible abreviatura por uoues en troques de por unos. Celanova 982, lindes da de Santa Comba, ex López Ferreiro, cf. Pena Graña 1991, p.30.
(8) «per ipsam ripariam recta lignea quomodo ascendit et uadit ad petram que stat plantata supra eclesiam de sancta Cecilia» os concellos de Narón e de Ferrol, unha reposición de Fernando II doutro marco, perdido, colocado polo emperador Alfonso Raimúndez que aparece mencionado na confirmación do couto de Fernando II de 1 de abril de 1169, documento solto do A.H.N., pasta «Xubia e outros mosteiros». In Monteiro Díaz, obr. cit. pp 98-117.
(9) Recentemente descobertos por Jorge Guitián Castromil e Xoán Guitián Rivera.
(10) A.C.S. Tombo B, f.24 r.
(11) Erias Martínez, Alfredo. «COLECCIÓN DE DIBUXOS DE GALIZA E PORTUGAL III. Caza Medieval. Asimismo Dores Barral Rivadulla (1998, p.233.), rexeitando a idea de Caamaño Martínez, quen consideraba o conxunto como un tema cinexético di: «collería interpretar dita representación como unha escena cotidiana, a matanza dun animal? En relación directa co grémio dos carniceiros que tiña o seu sede en dita igrexa». Sen embargo, como nos o sinala en atenta comunicación epistolar a historiador da Arte Nedés, Manuel Lamas: “En principio parece un argumento de peso el hecho de que una hipotética financiación -de una parte de la iglesia al menos- por los carniceros coruñeses explique su existencia. Más creo que debe repararse en el hecho de que el capitel vecino en el costado oriental sea una Epifanía, flanqueando ambos la puerta de entrada lateral, y que ambos se nos presenten como los únicos historiados en el interior del templo, es decir cabría advertir una coordinación ideológica. En este sentido Erwin Panofsky indicara que una serie de obras francesas del siglo XII presentaban sacrificios rituales paganos -a la manera de la suovetaurilia clásica- contraponiéndolos a imágenes eucarísticas; es decir, el sacrificio cruento de reses quedaba cedía en beneficio del “santo sacrificio” de la misa (entre los ejemplares en cuestión citaba cierto capitel con el sacrificio ritual de un buey o de un toro en la iglesia de Besse-en -Chandesse, que no tengo visualizado y sería bueno confrontar con el coruñés. Por otra parte, el relieve de Taurus que se encuentra en un friso zodiacal de San Isidoro de león lo presenta entre victimarios, y de una manera que recuerda la nuestra). De todos modos, tales imágenes románicas perdieron popularidad en el siglo XIII. Más si con esta base anterior tratamos de relacionar los capiteles Coruñeses, ¿sería admisible ver una contraposición entre un sacrificio cruento y la imagen infantil del Redentor de quien sería recordado su sacrificio en la cruz en el sacramento de la Eucaristía, incruento, que se hacía presente habitualmente en el muy próximo altar mayor? Siendo más escépticos, veríamos la plasmación de una matanza, como alusiva al gremio de carniceros, situada frente a otra escena narrativa en la que intervenía la patrona de la iglesia: Se trataría tanto de una suerte de homenaje a María como de un ostentoso recordatorio sobre la financiación de la obra constructiva. De visiones tan opuestas derivan para mi las grandes dudas: ¿se refleja, acaso, la cotidiana acción de unos matarifes, un espectáculo festivo, un sacrificio ritual pagano, o un sacrificio ritual actual aún que de hondas raíces? A esta última posibilidad corresponde tu argumento sobre la demarcación territorial mediante sacrificio”.
(12) De Witte, R A, 1875, I, p.387, «foi o primeiro en subpor isto», di Jan de Vries autor que nos remite [p. 186 sub nota 3] a Toutain, Cultes III, 1921, p.284; Clemen, Relgesch., I, 1926, p.317 (non afirmativo) e á Mythologie de Guiraud.
(13) “En la ferrería nueva de Quintá do Reconco da Mieira, que es xurisdicción de la encomienda de Quiroga de la orden del señor San Juan de Jerusalén, a cuatro días del mes de setiembre del año del señor de mill y quinientos y ssesenta y seis años, en presencia e por ante mí, escrivano, y testigos de yusso escritos, parescio presente Francisco Basques de Quiroga, tenedor de la dicha errería da Beyga de Quintá, e dijo que el avia echo y edificado la dicha errería en su territorio y propiedad […] y estando dentro de la dicha cassa y errería da Beyga de Quintá, el dicho Francisco Basques de Quiroga e Ysabel Basques de Caneda, su muger, fundadores, hacedores, propietarios, de la dicha errería y mucha parte de los veçinos y moradores çercanos y comarcanos de la dicha tierra de Quiroga […] trageron y metieron, por ante mí, escribano e testigos e personas arriba e avajo contenidas, un toro marón, presso con dos sogas, una atrás y otra adelante, y lo sacaron, los dichos braçeros y ofiçiales y biscaynos y perssonas, por la puerta prinçipal de la dicha errería, y lo llevaron al llano y beiga que se diçe el de Quintá, al camino questá sobre del poço que sse diçe das boussas, donde llega el termino y demarcacçion de la otra errería y lo pasaron por el rio y cabeça del dicho poço y lo llevaron por entre el témino y demarcaçión de la dicha otra ferrería de abajo, asta llegar al camino y marco que allí estava. Pusieron junto a él otra piedra e marco y, desde allí, lo llevaron derecho por el camino que va para la Losera, que eredad del dicho Francisco Basques, y xurisdicción que al presente posee el señor Diego de Quiroga, por el su coto de San Christobo, y pussieron dos marcos, uno en medio del camino, y otro en el tesso y camino de la Lossera y, dende allí, al derecho abajo, asta el poço sobre del reguero del Reconco da Mieira, que es sobre del poço de la dicha errería, donde esta un penedo grande, y, desde allí, passaron otra vez de la otra parte del río y lo llevaron por el camino devajo la sieera y pusieron allí un marco, y, dende allí, çercaron la dicha veiga de Quintá todo por riva del camino, y por el monte y eredad del dicho Francisco Vasques, y pussieron un marco en el dicho monte y, dende allí, lo llevaron derecho al dicho camino y marcos del termino de la dicha ferrería, de manera que bolvieron a donde primero le avían llevado, de manera que hiçieron el dicho circuyto enteramente, en el qual, el dicho Francisco Basques, pusso, e mandó poner, marcos e mojones, según arriva se contiene, y ello pediendome el dicho Francisco Basques, a mí, el dicho escrivano, por fee e testimonio, y a los pressentes le fuessen testigos.Y echo lo susodicho se bolvieron él, y los ofiçiales, y perssonas, a la dicha errería, con el dicho toro, y le ataron las piernas y lo derrivaron sobre la junque, teniendole por los cuernos y sogas, y el dicho Francisco Basques e Ysabel Basques, su muger, tiraron del palo de la tapadera del chifron y dieron agua ala rueda del maço, el cual dio de golpes en el pescuesso del dicho toro, de los cuales golpes se corto de presto carne, cuero y guessos asta que se lo acavo de cortar. Y partido, tomaron la dicha caveça los dichos ofiçialesy brasseros, corriendo sangre por ante Mí, el dicho escrivano e testigos, salieron por la puerta susso dicha de la dicha ferrería y cercaron por donde antes anduvieron con el dicho toro siendo vivo, bañando y mojando los dichos marcos y mojones con la sangre que de la dicha caveça salía y çercaron todo lo susso dicho enteramente como dicho hes […]” ano de 1566. in Migués Rodríguez, Victor. 1995, obr. cit. pp 117- 136.
(14) «Dans leur marche vers Tara, les Gaëls rencontrent les trois déesses éponymes du pays: Bamba, Flotla et Eriu. Seule Eriu leur souhaite bonnes possession de leus nouvelle terre. En échange de sa protection, elle leur demande cependant un engagement: que l´île porte désormais son nom. Amorgen y consent; cést pourquoi l´Itlande s´appelle, depuis ce jour-lá, Erin, du nom de la déesse Eriu. «Les fils de Mil s´entretinrent avec Bamba à Siab Mis. Elle leur dit: «Si cést pour vous emparer de l´Irlande que vous êtes venus, vous n´étes pas venus sous un bon signe». «C´st par nécessite», dit Amorgen au genou blanc, le poète. «Faites-moi un don», dit-elle. «Quel don?» dirent ils. «Que mon nom soit donné à cette île» dit-elle. «Quel est ton nom?, dirent-ils. «Bamba», dit-elle. « Que ce soit un nom de l´île», dit Amorgen. Ils s´entretinrent avec Flota à Eblinne. Elle leur parla de la même manipere et elle désira que son nom fût donné à l´île. Amorgen lui dit: « Que Flotla soit un mom de l´île». Ils s´entretinrent avec Eriu à Uisnech. Elle leur dit: «ô guerriers, soyez les bienvenus. Il y a longtemps que les prophétes ont prédit votre venue. Cette île sera vôtre à tout jamais. Et à lést du monde il n`y aura pas d´île meilleure. Nulle reace n´y sera plus nombreuse que la vòtre». «C´est bien». Dit Amorgen, «la prophétie est bonne». «Faites-moi un don, ô fils de Mil et enfants de Bregon», dit-elle, «que nom nom soit donné á cette île». «Que ce soit son principal nom», dit Amorguen» Avant de prendre possesion de l´île, il faut livrer bataille. Les Gaëls sont vainqueurs et le Tuatha s´inclinent, non sans avoir durement négocie leur retraite. Le pays sera désormais équitablement divisé, non point sur le mode humain, mais sur le mode mythique: Les Gaéls occuperont le pays en surface, et les Thuatha se répartiront le «Sidh», cést-à -dire le monde du Dessus: les tumuli, cairns, lacs et autres lieux magiques dont est trufées lÍrlande. C´est ainsi que l´Irlande fut partagée entre les dieux et les hommes».
(15) «Les trois rencontres et les trois dialogues a pue pés semblables avex les trois reines, les trois «Irlandes» qui jalonnent la marche d´Amorgen seraient, romancées elles aussi e détoumées de leur valeur prope pour justifier trois dénominations de l´ile, trois stations comparables à celles que fait le pater patratus avant de se pésenter su le forum ennemi: à la frontière, puis près de la première personne recontrée, puis devant la porte de la ville, il répète la formule qui l´habilite, sa plainte et son exigence. On ne voit pas, en tout cas, de meilleure justification à la singulière conposition du réci»(cf. Dumézil. Idées Romaines, Gallimard 1969).
(16) Tito Livio Historia de Roma I, 31, 5-14.
(17) Termo polisémico, referido aos notabeis de outros territoria, doutras trebas cos que se establecían lazos de parentesco, e por este método, os condes galegos dos séculos IX, X, XI e XII eran principes ou imperantes de multitude de terrae ou territoria familiares por iur hereditario.
(18) X. C. Feixó Cid (Diccionario de lingua galega) 1986, p 68.
(19) Dalgunhas mesas de oferendas do Neolítico Final, altares rupestres, cheos de petroglifos, de círculos concéntricos con cazoletas, onde se oficiaba, foron arrincadas uhnas grandes laxas tanto en Galiza como nas illas británicas para as integrar como protección nas cámaras dolménicas neolíticas, entón no lacus ou oco de reserva deixado pola pedra extraída na mesa de ofrendas, se refixeron cuidadosamente, un a un, os petroglifos desaparecidos como resultado da extracción. Estas pedras levábanse como protección ás cámaras funerarias, e este costume, de arrincar cachos do altar como protección perdura aínda no campo galego. Esta idea de protección das oquidades, burgarios ou laciculos omnipresentes nas pedras graníticas da paisaxe atlántica galega, bretona, escocesa, córnica e irlandesa, pudo dar lugar, pars pro toto, a que se chamase palas a estes altares.
(20) Fernández da Cigoña e Núñez: O Poder das Pedras. O Mito da Fecundación en Galiza (Asociación Galega para a Cultura e a Ecoloxía, Instituto Galego de Estudos Mariños Eds.), Vigo 2003, p. 84. Cf., sobre pala, as tres últimas definicións do dicionario de X. L. Franco Grande, quen define a voz paleira como a «touba dun animal» (Pena AB 1994, 45).
(21) F. Bouza Brey. BRAG XX, p. 57.
(22) M. Murguía. Historia de Galiza vol. I 2ª ed. p. 57; F. López Cuevillas e R. da Serpe Pinto. Estudos sobre a Idade dO Ferro no NW da Península. Arquivos do S. EE. GG. VI. 1933-34: 29-31.
(23) A menos que se prefira pensar que Cristo inventou a Igrexa, aos curas, aos arcedianos, aos coengos, aos bispos, aos arzobispos, aos papas, etc.
(24) Fernández da Cigoña e Núñez: O Poder das Pedras. O Mito da Fecundación en Galiza. Asociación Galega para a Cultura e a Ecoloxía, Instituto Galego de Estudos Mariños. Eds. Vigo 2003:130.
(25) Luis Monteagudo García «A Relixiosidade Callaica: estela funeraria romana de Mazarelas (Oza dos Ríos, A Coruña), cultos astrais, priscilianismo e outeiros» in Anuario Brigantino 1996, n.19, p 11-118.
(26) Moitas veces construense sobre eles santuarios, capelas ou igrexas, en ocasións estes santuarios construense arrimados a estes outeiros ou imediatos a eles, como acontece coa igrexa de San Miguel de Celanova, construída a escasos metros dun enorme altar de pedra ou Trebopala coas súas escadas de acceso ao monumental lacus ou burgario cuadrato da parte superior do monumental outeiro.
(27) Fernández da Cigoña 2003: 87.
(28) Fernández da Cigoña 2003: 70-71.
(29) Caso digno de reseñar é tamén este marco de San Lorenzo, un pequeno rectángulo de granito, un marco que demarca catro parroquias, San Salvador de Maniños, Santa Olaia de Limodre, San Martiño do Porto e San Mamede de Laraxe, na Terra de Bezoucos. Está especializado en sacar, prévio cumplimento dun protocolorizado ritual que inclúe o chimpar sete ou nove pedras por o ombro dereito, dando un número impar de voltadas ao marco en sentido contrario ás agullas do reloxio, recitando oracións especializadas segundo o caso, ora contra o meigallo «Tanto Goce de min/ quen me queira mal/ como gocei desta pedra/ que agora vou tirar» ora anticonceptivas «Pedra milagreira/ pedriña afincada/ me libra desta barriga/ a ti non che custa nada./ Aí che deixo a gabelada» (Eva Loureiro Souto in CATEDRA 2003 Nº10 269-299 facendose esta autora eco dun traballo anterior que, sen dúbida por descuido, non cita). Se fixo unha ermida, hoxe desaparecida o redor do marco, e se oficiaba a misa sobre el, servindo de altar maior, mencionada aínda na pergunta 3ª do Interrogatorio da parroquia de San Mamede de Laraxe do Catastro de Enseada de 1752. «[…] e de alá á fonte de San Lorenzo, e desde esta a un marco que se alla dentro da ermida do mesmo Santo» (Ibid.).
(30) Xosé-Lois Armada Pita e Oscar García Vuelta «Bronces con motivos de sacrificio», in Arquivo Español de Arqueología nº 76 2003, números 187-188, p. 49. Madrid, 2003.
(31) Como en grego, o nome do urso en celta é ar(c)tos, o nome do rei Arturo, pero como é habitual os celtas gostan de nomear, pars pro toto, a parte polo todo, e como o rabo define á raposa («o animal de rabo», «golpe» lat. vulpes); e a commaian («o animal da crin», «egua») ven definida pola coma acaso alusiva ao animal do matorral, existirían as variantes Math e Matos, nome posiblemente presente (senon provinte del) no topónimo galego «mato» e derivados como o proba claramente o feito que aínda se conserve e se empregue habitualmente a voz « bicho-do-mato» como sinónimo de urso en portugués e en brasileiro Bicho do Mato. A selva era seu lugar. Habitava ali, longe das multidôes, […] e viu aquele ser que tambén perambulava por alí, vestido de pele de urso […]. Cf. www. guevarahome.org/gh_semana/2004/11/23_11-28_11.html]. Con este tenor, resultarían comprensible nos mencionados versos de Pondal« […] Algo de vago e fero/, do meu ser no profundo/ eu levo […]/[…]/ e unha ruda e salvaxe / inclinación dos seres vagamundos/Algo do duro vento/ que azouta o cabo Ougal / do salvaxe miñato que leva o vento solan, [a cláusula que ven a continuación] ¡e con nobre ufania/ o esquivo mato rexistrando vai!», onde «esquivo mato» na aparentemente escura cláusula «¡e con nobre ufanía o esquivo mato rexistrando vai!» se aclararía un pouco tendo acaso como suxeitoa un urso «mato», e nobremente alzado sobre os seus pés, uliscando o duro vento que azouta o cabo Ougal – en troques do salvaxe miñato que leva o vento soán, non convindo ao nobre elemento determinante a salvaxe vocación da rapacería do miñato, nin alcanzando sequera o grao de oxýmoron «estupidez inxeniosa» o elemento determinante esquivo de aplicarse a un necesariamente estático matorral.
(32)”/P. 206/ […] It is Nuadha Airgeadlámh, son of Euchtach, son of Edarlámh, of the posterity of Neimheadh who was chief over them at that time. Indeed, they obtained four cities, so as to be teaching the young folk of that country in them. The names of the cities here: Fáilias, Gorias, Finias, and Murias. The Tuatha Dé Danann place four sages in those cities to teach the sciences and the varied arts they had to the youths of the country; Semias in Murias, and Arias in Finias, and Eurus in Gorias, and Morias in Fáilias. After being a while of their time in these cities, they proceed to the north of Scotland, so that they were seven years at Dobhar and at Iardobhar. They had four noble jewels, which they brought from those cities, namely, a stone / p.207/ of virtue from Fáilias; it is it that is called Lia Fáil; and it is it that used to roar under each king of Ireland on his being chosen by them up to the time of Conchubhar (as we mentioned before), and it is to that stone is called in Latín Saxum fatale. It is from it, moreover, is called Inis Fáil to Ireland. So that it is therefore a certain antiquary composed this verse:
1.   The stone which is under my two heels,
      From it Inis Fáil is named;
      Between two shores of a mighty flood,
      The plain of Fál (is for name) on all Ireland.
[This stone which is called Lia Fáil], another name for it (is) the Stone of Destiny; for it was in destiny for this stone, whatever place it would be in, that it is a man of the Scotic nation, i.e. of the seed of Míleadh of Spain, that would be in the sovereignty of that country, according as is read, in Hector Boetius in the history of Scotland. Here is what he says, viz.
1.   The Scotic nation, noble the race,
      Unless the prophecy be false,
      Ought to obtain dominion,
      Where they shall find the Lia Fáil.
Ni fallat fatum, Scoti quocunque locatum, invenient lapidem, regnare tenentur ibidem.
When the race of Scot heard that the stone had this virtue, after Feargus the great, son of Earc, had obtained the power of Scotland, and after he had proposed to style himself king of Scotland, he sends information into the presence of his brother Muircheartach, son of Earc, of the race of Eireamhón, who was king of Ireland at that time, to ask him to send him this stone, to sit upon, for the purpose of being proclaimed king of Scotland. Muircheartach sends the stone to him, and he was inaugurated king of Scotland on the same stone, and he was the first king of Scotland of the Scotic nation /208/ […].Geoffrey Keating, SECTION X.”Of the invasion of the Tuatha Dé Danann here”, translated into English and preface by David Comyn, Patrick S. Dinneen and Marianne Mcdonald via the CELT Project CELT: Corpus of Electronic Texts: a project of University College, Cork (2002) Distributed by CELT online at University College, Cork, Ireland. http://www.ucc.ie/celt. pp. 206-8.
(33) Rachel Bromwich: Studies in Early British History. Cambridge, 1959 p.103; Trioedd Ynys Prydein:The Welsh Triads, Cardiff, 1961 lxxxviii.
(34) Hübner, E. Ephemeri. Epigraph. CIL Suppl. Berlín, 1903, VIII, 275 b, in Antonio Rodríguez Colmeneiro, Anexo I de Larouco, Edicións do Castro 1993:14-15.
(35) Dillon (1974); MacCone (1987); Stokes (1981), e, mais especialmente, Binchy (1970, pp. 1-2), De Vries (1961, pp. 235-247); Ou Cathasaig (1997, pp. 27-28); Dumézil (1970, pp. 4-5); etc.
(36) Mattews 1985, p. 55); Dumézil (1985, pp. 246-249).(37) Agás un deles do Museo Arqueolóxico Nacional, MAN, por nós pubricado en 1991, pero poderíao ter segundo se desprende dunhas marcas de soldadura.(38) André Pena AB 1994, pp. 48-53.
(39) A coroación de espiñas de Cristo, e o cartaz Iesus Nazarenus Rex Iudeiorum poderían responder a unha mesma idea que entón inscreberíamos no agustinismo político.
(40) Pena Graña 1995, Anuario Brigantino de 1994, nº 17: 33-78, p. 56.
(41) Cf. asimesmo Le Roux 1970, pp. 137. cf. tamén a entrada de Enrique II o 1º de setembro de 1548 en San-Jean-de-Maurienne in F. Scepeaux de Vieilleville, saindo-lle ao paso unha compaña de 100 homes íntegramente embutidos nunha pele de urso, in Memories da vie de François Scepeaux, sire de Vielleville, cominte de Dural, maréchal de France, 1510-1571 a cura dei E Pétiot, 1885, e os xustificados incidintes cos ecoloxistas da garda real de Buckinham Palace que ten moi dificil conseguir hoxe a pele de urso para revestir os seus altos e vistoso puchos.
(42) Green, Miranda: Celtic Goddesses. Warriors, Virgins and Mothers, George Braziller, New York 1996 Cf. ibi «Mistress of The Beast» pp 165-167.
(43) «A frase Crougeai Maca/reaicoi petranioi, foi lida por Tovar: «Para Crougea fillo de Macareas Petranio» -e non nos deixa de chamar a atenzón que Schmidt (1995:321) aceite por omisión esta leitura-, que recebería un suposto Vale dos Lamates dos Veaminicori. Pero crio que estamos diante dun texto sacrificial no que se oferecen duas vítimas, un año añal e un cocho, a dúas divindades que aparecen adjetivadas. O año sacrificouse no croio «altar de pedra» da chamada Maga-reaicoi petranioi. […] Petranioi, en dativo de singular é un aumentativo de petra- similar á palabra latína petro-onis, duro como unha pedra- que existe hoxe en galego usandose para designar un poste de pedra ou unha pedrafiña (habitualmente usadas como marcos Patronem statui, «mandei colocar un padrón» di o imperador Alfonso Raimundez nun epígrafe por nós estudado do século XII, en Padrón) na voz pedrón. Maca-Reaico mal lle cadra a un «Macario» cando existe (Colmenero) o Lambas un lugar próximo á inscrición que se chama hoxe Outeiro da Maga. Esta Maga, segundo se desprende do contexto (vai con un [dativo indíxeno de Xúpiter] Iovea que recebe o cocho) pode ter a súa correspondencia no horizonte céltico ao que pertence esta inscrición sacrificial na deusa celta Macha, que ten unha triple relación coa soberanía. «Macha Melena Loura», filla de Aodh Ruad, que por certo se tiña que turnar cada sete anos (e esta trivialidade aparente constitui chante-a para comprender a xénese da temporalidade no sistema de herdanza e de transmisión da propiedade na liña supervivinte nos foros (emprestamos de uso de tipo vasallático) galegos medievais -pero esta é outra historia-, no trono do Ulster con Diothorba e Ciombart. Á morte de seu pai, Macha asumiu a soberanía do Ulster [reina por herdanza], reinou sete anos e cando lle reclamaron a soberanía os fillos de Diothorba, se casou co outro pretendente [reina por matrimonio] e os obrigou a fuxir. Entón convertida en Fermosa Leprosa, meteunos nunha gaiola un a un [reina por conquista] reducindo-os á condición servil, obrigando-lles a traballar nun novo castro que ela mesma deseñaría debuxando-o no chan coa ponta do seu broche. Macha é pois filla de rin, reina e esposa de rin, por nacimento, por conquista e por matrimonio [a encarnación da Soberanía]. Un verdadeiro paradigma da realeza. Eu creo ter indicios razoabeis de que a divindade destinataria do añal año lamático, sacrificado no seu altar de Lamas de Moledo, Maga, corresponde con probabilidade a Macha, divindade estreitamente vinculada á realeza, revelando [o vulgar latín baixo imperial] no epígrafe esta natureza a través dunha forma adjetivada, dun tipo ben coñecido no NW., [p. ej.] Crougin-Toudadigoe; (Co?)soe Meobrigoe; Bandue Lansbrigae); Maca-Reaicoi, coa acabación adjetivada masculina (en dativo de singular) -reaico (galo rigiom, irlandés ríge, got. reiki, finés rikki, «reino»; got. reiks, «príncipe» (un epíteto de Apolo na Galia toutiorix-rigis), acabación que viría determinada pola concordancia do substantivo en dat. s. Petranioi, probabelmente [estando estes altares en lugares habitualmente raianos, cheos moitas veces de petroglifos de termo, cruces, cuñeiras, etc.] «Pedrón» [isto é, fito terminal, posiblemente dado o contexto, é esta posibilidade mais segura, pero aínda que remota debe considerarse tamén a posibilidade apontada polo sabio profesor L. Monteagudo García de que dat. Petranioi, sexa un antropónimo «Petranius» do possesor ou oficiante do «outeiro»]. Así pois, o año sacrificado no altar de pedra do «Pedrón Magaraíñico» sería probabelmente dedicado a Macha-Reaico (Coso Oenaeco, «Coso do Oenach», que preside a asamblea, Oenach/Forum, é dicir a unha deusa da realeza. A lectio do epígrafe segundo a nosa restitución sería, Veaminicori doenti acnom (ancom) Lamáticom crougeai Macareaicoi Petranioi […] «Os Veaminicoros dan un [año] añal lamático para o Altar Pedrón Magaraíñico (= do Pedrón da Raíña Maga)», radom porgom Iovea Caeliobrigoi (= Cosoe Meobrigoe; Bandue Lansbrigae) «e un redañoso porco para Iovea Celióbrigo, sendo oferecidas as dúas vítimas, o acnom e o radon porcom, pola mesma comunidade sen que a inscrición plantexe así ningún problema e adquira coherencia institucional. A simple idea de incluir un vale (ancon) no piaculum sacrificial como resultado da literalidade dunha leitura privada de contexto institucional – do carácter céltico da articulación social, política e relixiosa da Gallaecia, é unha impostura aberrante (Pena Graña AB 1994, p 60-61, 1995).
(44) Estes outeiros continuaron funcionando en moitos casos até o noso días, aínda que en numerosas ocasións foron destruídos, e – como o sinala Amancio Illa Frez, «a actividade de Valerio do Bierzo destruindo altares pagáns [Quumque in excelsi monte cacumine stulta populi sacrilega cecitate dementja, profana demonum delubra Impie atque Insipienter paganorum ritu excoleret, fidelium chistianorum ope tandem probrosa obsceniñas dextruytur (Replicatio sermonum…, Ed. Fernández Pousa. p. 176] é tambien indicativa da importancia deste tipo de resíduos. Se a obra de Martín [de Braga De Correctione Rusticorum] e a acción de Valerio teñen algo de tópicas, son, sen embargo, suficientes para pór de manifesto a realidade deste fenómeno [Se cadra sexa algo mais importante que subpón Díaz e Díaz na súa Introducción xeral a Etimologías (pp. 48 e s.]». In Amancio Illa Frez. A Sociedade galega na Alta Idade Media. Madrid. 1992. p. 15.
(45) Cf. Tácito Ann. VI 37; Herodoto VII 113.
(46) No reinado de Sancho II o Craso de Galiza, e I de León (935-936;955-958; 960-966 a nobreza galega, príncipalmente San Rosendo e o Conde Santo Osorio Gutiérrez, aliouse co conde Fernán González para substituilo, tendo o rei unha eiva ou tara física que non o deixaba montar a cabalo, por un fillo do rei monxe Ordoño II de Galiza e IV de León (958-980) apodado «o Mau» que reinou dous anos, recuperando Sancho -curado da súa gordura en Córdoba- o reino, apoiado pola nobreza galega que retirara o apoio a Ordoño.
(47) Reposición céltica, costume popular en uso case até os nosos días en Galiza cf. A. Mágoa 1992: 311.
(48) Felix Gaffiot: Dictionnaire Latín- Français, sub vocabulo coma, -ae; Hachette, Paris 1934. Dicionario Ilustrado Latíno-Español / Español-Latíno Spes, sub vocabulo coma, -ae.
(49) Estrabón ‘Tragophagoûsi dè malista, kaì tôi Arei trágon thúousi kaì toùs aíchmalótous kaì hìppous; poioûsi dè kaì hekatómbas hecástou génous Hellenicôs, hos kaì Pindarós phesi ‘pánta thúein hecatón’. III, 3, 7.
(50) Literalmente, «sacrificio do cabalo»: açva = «cabalo», Medha = «sacrificio» .
(51) Literalmente, «sacrificio humano : purusa = «varón», «home», «ser humano», Medha = «sacrificio».
(52) Dumézil, 1975, pp. 167; pp.216-219.
(53) «There is then, in the northern and further part of Ulster, among the Cenél Conaill to be precise, a certain people that is wont to appoint a king for itself by an excessively barbarous an abominabel rite. When the whole people has been gathered together, a white horse (iumentum candidum) is brought into the midst. Whereupon hei who is to be elevated not into a chief (in principem) but into a beast, not into a king (in regem) but into an outlaw (in exlegem), approaching bestially in the presence of all, non less impudently than imprudently declares himself too to be a beast. An when the animal has been killed forthwith and boiled in pieces in water, a bath is prepared for him in the same water. Sitting in this, hei himself eats of those meats brought to him, his people standing round and eating with him. Hei also quaffs and drinks of the broth in which hei is washed not from some vessel, non with his hand but just with his mouth all around. Washed non from some vessel, not with his hand but just with his mouth all around. When these things have been thus carried out by due rite, not right, his kingship and lordship have been confirmed (regnum illius et dominium est confirmatum)» (Topographia Hibernica 3, 25) tradución de Kim McCone.
(54) «Figura humana que suxeita o carneiro e apoiase nun caldeiro, con torque. Apoia o seu brazo esquerdo sobre o raxo do carneiro […] e a súa man direita no borde do caldeiro […], aínda que pudo ter portado un elemento non determinado na man, hoxe perdido, que tamén podería representarse con un apéndice do caldeiro a modo de pomo ou de asideiro […]» Armada Pita e García Vuelta «Bronces con motivos de sacrificio» AEspA. 76, 2003 56-57, pese a descoñecer a función dos bronces, sinálannos esta circunstancia.
(55) «Un jour, Conn était à Tara après a destruction deas rois. Il alla de bon matin à a forteresse royale de Tara, avant lle lever du soleil ; ses trois druides étaient avec lui, à savoir Maol, Bloc et Builcne ; et ses trois filid, à savoir Ethain, Corb et Cesarn. A raison pour laquelle il allait chaque jour avex ce nome d’hommes en surveillance était que lles xenes du Sidh ne devaient pas s’emparer de l’Irlande sans que’il lles eût remarquei. A l’endroit où il allait toujurs, il rencontra une pierre sous son pied se ben que’elle fut entendue de tout Tara et de tout Brega. Conn demanda alors à ses druides pourquoi a pierre avait criei, quel était son nom et qui l’avait apportée a Tara […] Lle druide dit alors : «Fâl é lle mom da Pierre. Elle a été dressée. Elle resteira à jamais dans a terre de Tailtiu et c’est sul cette terre que’aura lieu l’Assemblée deas jeux aussi longtemps que subsisteira a Souveraineté de Tara. […] Fâl a criei sous tes pieds et elle a prophétisé. Nomee-lle de cris que’a poussé a Pierre, c’est nomee-lle derois qui seront issus de ta race. Ce n’est pas moi qui che lles nommerai.» Puis sul ce même lieu, près da Pierre, lle Dieu Lug apparu sous forme-a d’un cavalier et déclara à Conn : Je suis venu por che révéler lle destin de ta prope souveraineté que sera à Tara» ( trad. Do Baile i nScail de Whitley Stokes. Windisch, Irische Texte, III, 185 -202 in F. Lle Roux e C.-J Guyonvarc’h, in Lles Fêtes Celtiques,1997, 146-7.
(56) Sábese para as confrarías de guerreiros que Santos, e o día seguinte, dedicado aos Defuntos continuando até o solsticio de inverno, poidéndose ter celebrado tamén no transcurso de coñecidos rituais, antepasados dos nosos entroidos, de expulsión do inverno.
(57) Véxanse as notas 21 e 22.
(58) Hubert di que é coñecido polo «Etimologium Magnum» que Híkkos significa «cabalo» (= grego clásico híppos), e da exemplos do jonio literario que conserva ou labiovelar i.e. *kw cando o grego clásico comun transformaríao en p (1932. Ed. española 1988, pp. 110) cf. Pena Graña 1995, pp. 48-50.
(59) Aínda que que por suposto, como nos o lembrase en amábel comunicación epistolar o profesor J.J. Moralejo Álvarez, «os dados griegos […] son irrelevantes, mera ilustración comparativa de algo que por o ilustrar non fica probado». Emporiso o probamos nos en estes papeis.
(60) «Sinalemos que verbo das dadas hai diverxencias segundo os autores e as épocas».
(61) «Sírvome aqui dunha apelación empregada decote por José María Blázquez para nomear ao que poderiamos chamar señor dous «cabalos» virtual correspondente masculino do feminino pótnia hippôn (mírese no libro de dito autor, Imaxe e Mito, pótnios hippôn», pp.300 ss, 304, 305, e «pótnia hippôn», pp. 112, 297, 300, 301, 302, 303, 306; Edicións Cristiandad, Madrid 1977). Naturalmente, a verba grega masculina que corresponde á pótnia, «señora», «soberana», «deusa», é en realidade póse, «esposo», «señor da casa», voz que se fai vir, sen que todos vos especialistas se poñan de acordo, do i.e. *pot- (ollese Pierre Chantraine: Dictionnaire Étymologique da Langue Grecque, sub vocabulis póse e pótnia; Editorial Klinkisieck, Paris 1984)».
(62) Habitualmente acostuman ser tres pans, non debe pasar desapercibida a relación destes pans ou queixo co ritual das reais honras fúnebres Hitita correspondente ao oitavo día: «A continuación a muller sabia toma tres pans e queixo que coloca sobre a balanza e diríxese ao deus Sol oferecendo-lle eses animais ao tempo que pede que ninguén se o arrebate nen dispute xudicialmente. Trátase dunha fórmula que atoparemos máis adiante e que, a pesares da lagoa textual, non pode referirse mais que ao defunto, a quen deben ir dirixidas esas oferendas.» María do Henar Velasco López. A Paisaxe do Máis Alá. p.185.
(63) Aínda que na Pena Molexa as tres mulas que aparecen son de ouro.
(64) Na mencionada igrexa do Mosteiro de San Salvador de Paço de Sousa, Penafiel (Norte de Portugal).
(65) «Un récit ancien, lle Baile i nScail, évoque a Pierre de Tara en ces termes: «Un jour, Conn était à Tara après a destruction deas rois. Il alla de bon matin à a forteresse royale de Tara, avant lle lever du soleil (lle lever du soleis est un moment rituel); ses trois druides étaient avec lui, á savoir Maol, Bloc et Bluicne; é ses trois filid (poétes, bardes) à savoir Ethain, Corb et Cesarn. A raison poru laquelle il allait chaque jour avec ce nome d´hommen (il est à noter que ce nome est sept, en comptant Conn lui-même, ce qui correspond à lùn deas nmobres sacrés dont lle sens ets ben connu, tout comme lle nomee trois; or il s`agit précisément de trois druides et trois bardes) en surveillance était ue lles xenes du Sidh (monde-lle souterrain deas tertres) ne devaient pas s`emparer de l`Irlande san que`il lles eût remarquei. A l´endroit oú il allait toujours, il rencontra une pierre sous son pied se ben que`elle fut entendue de tout Tara et de tout Brega. Conn demanda alors á ses druides pourquoi a pierre avait criei, quel était son nom et qui l`avait apportée à Tara […]. Lle druide dit alors: «Fâl est lle nom da Pierre. Elle a été apportée de l`Ile de Fâl. C`est à Tara dans a terre de Fâl que`elle a été dressée. Elle resteira à jamais dans a terre de Tailtiu et c`est sul cette terre que`aura lieu l`Assemblée deas jeux (il s`agit ici da Lughnasad) aussi longtemps que subsisteira a Souverainetê de Tara. (…) Fàl a criei sous tes pieds et elle a prophétisé. Nomee-lle de cris que`a poussé a Pierre, c`est lle mombre de rois quie seront issus de ta race. Ce n`est pas moi qui che lles nommerai». Puis sul ce même lieu, près da Pierre, lle Dieu Lug apparu sous forme-a d`un cabalier et déclara a Conn: Je suis venu pour che révéler lle destin de ta prope souveraineté qui sera a Tara [ in Fabien Regnier «a Pierre de Souvernaineté. A Pierre de Scone au regard da Mythologie Celtique. Editións du Nemetón, p. 35 «Nous nous sommes bases sul a traduction du Baile i nScail de F. Le Roux et C.- J. Guyonvarc’h, in Lles Fêtes Celtiques, op. cit., pp 185-202, publiés par Whitley Stokes.
(67) Como dixemos, abrindo estes papeis, a cerimonia circunvalatoria do territorio segue á cerimonia da entronización. Pero Math, «o Urso», na típica intensificación celta da soberanía, non pode apartar os seus pés da pedra entronizatoria, da Trebopala, da súa particular Crougeai Maga-reaicoi Petranioi Croio ou Pedrón de ‘Maga da Realeza’ (Outeiro da Maga, Lamas de Moledo. Portugal).(68) MATH THE SON OF MATH ONWY. THE FOURTH PORTION OF THE MABINOGI. Math the son of Math onwy was lord over Gwynedd, and Pryderi the son of Pwyll was lord over the one-and-twenty Cantrefs of the South; and these were the seven Cantrevs of Dyved, and the seven Cantrevs of Morganwc, the four Cantrevs of Ceredigiawn, and the three of Ystrad Tywi. At that time, Math the son of Math onwy could not exist unless his feet were in the lap of a maiden, except only when he was prevented by the tumult of war. Now the maiden who was with him was Goewin, the daughter of Pebin of Dol Pebin, in Arvon, and she was the fairest maiden of her time who was known there. And Math dwelt always at Cair Dathyl, in Arvon, and was not able to go the circuit of the land, but Gilvaethwy the son of Don, and Eneyd the son of Don, his nephews, the sons of his sister, with his household, went the circuit of the land in his stead. Cuarta Póla dos Mabinogui edición dixital en inglés, trad. por Pena.
(69) Sendo base dunha divertida e recente literatura sobre as opegadas dos pés nos outeiros.
(70) Como o testemuñan os restos arqueolóxicos de caldeiros e trinchadores aparecidos nos outeiros e os própios bronces sacrificiais.
(71) Sobre os cabalos e os reis cf. compa. MacCone, Kim 1990, p. 12.
(72) «Son Rhiannon […] e fun prometida a un home contra a miña vontade, pero non quero home ningún, porque che quero a ti» ac ny minneis innheu un gwr, a hynny ou’th gariat ti, (amábel tradución de Xavier Canosa), LL.282-8. Como personificando estes lances teatralmente os viciños, o podemos contemplar aínda hoxe en Vilasuso (O Val, Narón).
(73) Así nos Mabinogui (ed. Thomsom, 1957) de Gales Medieval, na primeira póla Pwil Pendevic Dyuet (ed. Thomsom, 1957), significando «Grande Raíña», como o sinalase Alwine Brinley Rees, Rhiannon ten unhas connotacións equinas moi marcadas como algunhas das nosas mouras á luz tamén da metodoloxia de Alonso Romero» Tan alonxada -dicíamos entón-, das tese de quinta glaciación que suxando o esforzo todo de Risco, o dos seus heredeiros e os ilusións atesoradas nos fondos etnográficos do antigo Seminario de Estudos Galegos, cocen en obsceno caldo estructuralista funcional de pita hiperdoméstica (sic), aos nosos mouros no seu van tento solutor en acedo nítrico institucional.
(74) Georges Dumézil1966, pp. 225-229, Éd. Payot, Paris; 1973: 119-120, 1974: 225-239; 1975: 113-168.
(75) Karl Horst Schmidt 1985: 335.
(76) Representación do inverno que se rexenera cada primavera bebendo a auga da eterna mocidade dunha fonte que ten na súa illa.
(77) Que é ao indoeuropeo o que nunha tocata de Bach podería ser, en relación ao tema principal, unha «fuga»
.(78) «É dicir, o rei comezaba ou reinado tras comer o corpo e a sangue da Soberanía, encarnada nunha branca egua, símbolo de pureza e perfección, fundido en místico matrimonio con Ela, comendo na súa carne, bebendo e bañándose nun caldo do seu sangue, ofrecendo da carne e do caldo do místico festín aos cabaleiros máis próximos da aula réxia facéndoos partícipes da condición rexia. De por si xustificaría a simbólica intencionalidade desta acción, que seguramente fora interpolada e engadida ao relato da celebración da Pascoa xudea, que apresenta a Xesús, Cristo Rei, decindo: «tomade e comede que este é o meu corpo» ao repartir anacos de pan entre os seus discípulos e «tomade e bebede que este é ou meu sangue» ao pasarlles o cáliz co viño».
(79) Rachel Bromwich Studies in Early British History. Cambridge, 1959 p.103; Trioedd Ynys Prydein:The Welsh Triads, Cardiff, 1961 lxxxviii.(80)McKenna. The Bulletin of The Board of Celtic Studies, 29 (1982), pp. 35-3. 


© André Pena – http://www.andrepena.org
Posted in Institutional Archaeology | Leave a comment

OURO DOS MOUROS

TESOUROS,  PROFANACIÓN DE TUMBAS E COSTUMES FUNERARIOS

Na parroquia de O Val, como sucede en todo o Concello de Narón e practicamente en toda Galicia, hoxe encontramos tódalas mámoas violadas. A destrución dos túmulos, como tódalas violacións de tumbas, é algo que debeu comezar ao día seguinte do enterro (Pena 1991).

Este ouro, como o procedente do tesouro de Caldas, é seguramente producto do saqueo sistemático dos túmulos

Este ouro, como o procedente do tesouro de Caldas, é seguramente producto do saqueo sistemático dos túmulos

Crenzas que fixeron que a xente poderosa levara consigo o mellor que tiña, o ouro, para gozalo na outra vida, ou no interior da resistente cámara, espertan a cobiza dos  que apenas ten  medios para subsistir.

As reiteradas violacións de túmulos -onde un mesmo túmulo pode ter sido espoliado centenares de veces- nunha práctica extendida ao longo dos milenios,  son obra de todo tempo. Estes espolios podían producirse dende o día seguinte do enterro.

Arca, calcolítica, do Xistral

Arca, calcolítica, do Xistral

Un mesmo túmulo  foi seguramente excavado, non centos, senón milleiros de veces, ata que a él -caso de sobrevivir á demoledora piqueta- chega a paleta do arqueólogo, non pocas veces ignorante destas circunstancias.

Os espoliadores levan primeiro o famoso “ouro dos mouros”.

Pente votivo - un presente para a (A)Moura que recolle a alma do heroe defunto- e cinceiro do Tesouso de Caldas. Calcolírico.

Pente votivo – un presente para a (A)Moura que recolle a alma do heroe defunto- e cinceiro do Tesouso de Caldas. Calcolírico.

Logo empregan o túmulo como canteira e extraen as chantas como material de construcción.

Grande Arca calcolítica do Prado das Chantas O Xistral.

Grande Arca calcolítica do Prado das Chantas O Xistral.

O resultado final é un crater que lembra aos producidos nunha guerra polo estourido dunha bomba.

Cando estas reiteradas accións non acaban coas mámoas, a pegada da actividade vese na parte superior dos túmulos en forma de profundos e grandes furados ou lacos.

A típica lagoa. Ainda que a voz  Lacuna significa no Celta Antigo Común "tumba, fosa".

A típica lagoa. Ainda que a voz Lacuna significa no Celta Antigo Común “tumba, fosa”.

A apertura de túmulos en busca de tesouros non só se traduce neses enormes buracos que hoxe amosan as mámoas, senón que tamén ten implicacións etnográficas e sociolóxicas derivadas do vello cultural acervo celtoatlántico galego. O seu exame pode resultar útil para a comprensión dun importante folclore de O Val expresado na literatura de tradición oral.

As mámoas son lugares moi temidos, respectados e perigosos, portas abertas ao mundo sobrenatural. Unha mámoa, unha fonte coma a dos tres Alcaldes (onde na noite de San Xoán se escoitaba a música do Outro Lado interpretada por un mouro gaiteiro), un lago, un río, un penedo figurativo, un castro, son habitualmente lugares de acceso directo ao Alén. Relacionado con este contexto cóntase en Vilasuso que “a pena Molexa tiña un encanto: gardaba tres mulas de ouro. Un día chegou un home cun libro, era o libro de San Cibrán. O home leuno dende a primeira páxina ata a última de arriba abaixo, logo desléuno dende o final ata o principio e desencantou as mulas e levounas” (A . Pena)

Ser élfico de sobrenatural fermosura, poderosa dama, a Moura, trasunto da Deusa Nai Celta, habitante dun subterráneo Paraíso, adoita en Galicia saír a este mundo, ao amencer de San Xoán, dun outeiro, dunha fonte, ou da súa mámoa, como esta de Santa Margarida, a procura dun esposo. Mentres agarda por un mozo merecente de compartir con ela o seu soterrado reino e as súas riquezas. asolla seu ouro, e  peitea os seus louros cabelos co seu peite de ouro.

No mundo celta a Soberanía escolle.

A Moura amosa ao pretendente o fabuloso tesouro, pedíndolle que colla o de máis valía. O mozo pasará a proba e quedará con todo si a elixe a Ela, pero si elixe o ouro, a Moura desaparecerá, converténdose o obxecto escollido nun ruín carbón, ou nun anaco de ola.

Lenda da Pena Molexa en Contos e Lendas de Trasancos de Eva Merlán

Lenda da Pena Molexa en Contos e Lendas de Trasancos de Eva Merlán

(A)MOURA CASAMENTEIRA

Proxeto Camiños Milenários O Val. Naron dirixido por André Pena

Cando aparece a (A)Moura con ouro na man, os espoliadores lle piden que case con eles

Como o amosa a ilustración de Carlos Afonzo, os garimpeiros, furtivos violadores profesionais de mámoas ou túmulos dende a Protohistoria, coñecían trucos para apañar o ouro dos Mouros. Furando pola noite, asistidos por un crego “lendo e deslendo sen parar nos Evanxeos”, ou por un meigo, lendo e deslendo no Libro de San Cibrán, ‘O Ciprianillo’, mentres cavaban, evitaban que enrabechara a Moura ante o espolio do seu tesouro. Cando fallaba o procedemento e se aparecía A Moura axiña os ladróns lle porfiaban  que casara con eles. (A. Pena)

Así  o testemuñaban (segundo Martínez Salazar, 1909) ante o xuíz :

Hilario Alonso había hallado allí una mujer descabellada [ – o cabelo sin recoller era entón símbolo de luxuria-] y bestida de rraxa parda [tecidos luxosos] y los cabellos sueltos, y esto a bocanoche […], y que traía en la mano unos pocos de pelos [de ouro], y que le dixera que qual le parescía mejor, aquello que ella traía en la mano o ella; e que él le respondiera que ella […]: y entonces que ella le mandara que fuese a cabar al dicho otero de la mámoa de Segade y que hallaría un tesoro […]”.

IN PROGRESS…

evolucic3b3n-de-la-estela-funeraria-fundacionalmariños

Posted in Institutional Archaeology | Leave a comment

THE THREE STEPS OF THE SUN AND THE MATRES CELTIC RELIGION AND ITS INFLUENCE ON THE CHRISTIAN PRESENT By André Pena Granha & Joám Evans Pim

Seventy-seven years ago, in 1942, Pierre Lambrechts established – in a “decisive” way, in the words of Albert Grenier – the universal, essentially monotheistic, Trinitarian character of Celtic religion.  We now show, resting on a luni-solar calendar, the genesis of Celtic Trinitarian Monotheism in the staging of the Three Steps of the Sun: the Lugoves, and in the Atlantic perception of the 90-day seasonal cycle: The Matres; and we provide additional insights on their continuity in the religion imposed on Rome: Christianism.

The Three Steps Of The Sun And The Matres

The Three Steps Of The Sun And The Matres. Celtic religion and its influence on the Christian Present. Andre Pena & Joám Evans. In The XVIth International Congress of Celtic Studies. Bangor 22-26 July 2019. Bangor University, Wales Cymru Sesiwn 57 Ystafell 9.

The Celts from insular and continental Atlantic Europe left as a legacy a common pantheon and a common theology. This was, in essence, a Trinitarian Monotheistic Religion that encompassed a feminine lunar trinity: The Matres, and a masculine solar trinity embodying the three steps of the Sun: Sky, Sea, and the Other World in the Orbe Tripartite.

The Matres, characterized as three virgins through the seasonal cycle, also embody the Celtic political system.

The young Virgin that chooses the king that is to rule the Treba or Toudo remained as Saint Brigid or the Blessed Virgin Mary commemorated in Candlemas [‘Virgem da Candelária’ or ‘da Luz’]; when she married him and gave birth She became Mater (the ‘Mother’ of the dying god Esus or Hesus); and, after the death of the king, She returns to assume his soul and to take it to her kingdom in the Beyond. On the first of November she is transformed into an old virgin, Cailleach: “The Old Woman with the Blue Veil (cf. Lat. Caeluleus)”, with prodigious powers, builder of the megaliths and the landscape [finally rejuvenating on the eve of February 1, She reinitiates the cycle with a new king that is to rule the land].

The masculine trinity represents the three steps of the Sun in the Earth’s orbit. In the first step it takes possession of the sky, in the second it takes possession of the sea, and in the third, it takes possession of the Earth, the Underworld.

It is conceived as a child and a teenager in the first step (with the related epithets sometimes shared in roman interpretatio by the same deities); as a psychopomp, guide of souls, in the second step; and as dying God and a judge of the afterlife in the third, symbolized by the Orbe Tripartite and the triskelion.

This presentation explores the continuity of these basic elements of Celtic religion in the new Trinitarian monotheistic religion that followed [Christianity] with its imposition by the Emperors of a decaying Rome after the crisis of the 3rd century CE.

Posted in Institutional Archaeology | 2 Comments

THE WAY by A. Pena, coa colaboração de M. Harris

THE WAY

 THE SECRET OF THE CAMINO OF SAINT JAMES

Solpor. Pena Lopesa

 THE CELTS OCCUPY THE COUNTRY RANGING FROM SUNSET IN SUMMER TO WINTER

Ephorus of Cyme frg 30 b12 ca 350 BC

J T Koch Q-Celtic

Ἐκ τῆς Ἰταλίας φασὶν ἕως τῆς Κελτικῆς καὶ Κελτολιγύων καὶ Ἰβήρων εἶναί τινα  ὁδὸν Ἡράκλειαν καλουμένην, δι᾽ ἧς ἐάν τε Ἕλλην ἐάν τε ἐγχώριός τις πορεύηται, τηρεῖσθαι ὑπὸ τῶν παροικούντων, ὅπως μηδὲν ἀδικηθῇ· τὴν γὰρ ζημίαν ἐκτίνειν καθ᾽ οὓς ἂν γένηται τὸ ἀδίκημα. Ἀριστοτέλης ΠΕΡΙ ΘΑΥΜΑΣΙΩΝ ΑΚΟΥΣΜΑΤΩΝ 85

fivela de Bragança

They Say that there is a way called “The Heraclean” from Italy as far as the celts [North of Italy], Celtoligians [Marselle] and Iberians, through which, if it pilgrimages a Greek or a native, he is guarded by the inhabitants, that no harm may befall him; and that they exact punishment from those through whom such harm comes. Aristotle. De Mirabilibus auscultationibus [cf.  A. Pena San Andrés de Teixido (2006), 9-10]

Heraclean WayOf course, it is not the work of Aristotle himself, but from the peripathetic School. These notes are evidently the fruit of direct an accurate observation)

A WAY WRITTEN IN THE SKY

via láctea

For astronomers of antiquity (Davies) the sun, going through Gemini, gets his chariot in the constellation of the Auriga

Milky Way

and crossing through the desert -an area without visible-star, he arrives to the resplendent spot of flok of the Shepherd Euritión: The Milky Way

ortro

The sun went on in Canis Major, where Sirius, with a characteristic red evil glow , was the two-headed shepherd dog named Orto, brother of Cerberus […]

geryon

[…] reaching up to Geryon, or Orion; the owner of the celestial herd: a giant with two legs, three trunks, three heads and three [or six] arms.

helios
The myth recounts the march of Hercules (in his 10th labor), following the sun by the desert, to Erutia, “Red Island” in the West, to rob the cows of Geryon. Angry the hero by the heat of Helios, raising his bow, shot his arrows to the sun.

hercules
Taken mercy on Hercules, Helios lend his Golden Bowl, or cauldron, which was in the Land’s End (Finisterre), to the hero for crossing the Atlantic ocean

ortokill
So Hércules was able to reach the Atlantic island, and kill the dog Orto

Heracles_Geryon_Louvre_F55The hero killed the shepherd Euritión too, and helped by Menecio, shepherd of the Hades, pierced with an arrow Geryon and stole the cows of the Milky Way

fibela de Braganza

This happened in his tenth labor. The third century BC luso-galician long crossbar fibula (lost), so called Braganza’s Brooch purchased by the British Museum, for one million two hundred thousand pounds. The iconographical program represents, pars pro toto, the twelve labors of Hercules.

calixdepas

Kalix Depas

Apollo Grannos. Santo Graal

Apollo Grannos. Sancto Graal

fernandoII

KING FERNANDO II OF GALIZA AND LEÓN

TORREHERCULThe General Chronicle of king Alfonso X “The Wise” (XIII century) recounts that when the giant Geryon terrorized the people of this land, Hercules came to help them. after three days of fighting Hercules defeated and slew the giant.

TORREHERCULES

He buried his head on a hill on which he set up the Tower of Brigantia

PART TWO

CIESONE

The Island

ISLAND OF ETERNAL YOUTH

herbeira
The so called “Checkpoint Herbeira, second highest cliff in continental Europe, facing the stormy Ocean. St. André of Teijido [Single place in Galiza with white cows]

“The Celts occupy the country ranging from the sun set in summer to winter”
Ephorus of Cyme frg 30 b12 ca 350 BC

hp photosmart 720
Here, according to the belief of the Celts, you can see the path of the sun to their abode…

Boeclin Campos Elíseos

Arnold-Bocklin Elisian Fields

… and last shelter of souls

illabicuda

Arnold-Bocklin Elisian Fields

An Island, a beaked island

brion
, a brión, “high mountain”

boeclinilla
where rises as a heavenly Jerusalem, Bero Briga “the Upper House” of the Celts – the briga, castro, ‘hillfort’, of impenetrable walls and golden gates that no alive person can pass-.

boeclin

Arnold-Bocklin Idyll

In each era, every Finisterre, “Land’s End”, names the misty island in its own way, ‘Land of Women’, ‘Crystal Island’.

ciesone

Mácaron Nésoi, “Island of the Blessed”, Tír Na NÓg, “Island of Eternal Youth”… ‘Avalon’, Isle of Apples, ‘Hesperia Island”

cies2

Insulae Deorum “Island of the Gods”, the name for the Cies Islands … the ‘Fortunate Islands “the Canaries, Madeira and Cape Verde”, also the Brittia island of Procopius, etc.

PART THREE

triskelone
THREE STEPS OF THE SUN

solone

The sun orbits the earth in three steps (Pena 2004) in the first step takes possession of the sky; in the second step takes possession of the sea, and in the third one, penetrating the sun the interior of the earth takes possession of the Other World .

soltres

Newgrange. Brú na Bóine, Co Meath .Trisquel sobre a pedra dá cámara. ca. 300Bc.

3 His three timeless steps,  filled with ambrosia […]

trinitario4

3 […] For sure He is who holds the three elements, the Sky [the Sea] and Earth.

4 […] For this reason, in the upper region of the sky, the Son has a superior name, and has an inferior [name], and also has a third name: the Father […];

  1. The man who glorifies Vishnu, crosses two of the steps taken by the god, but can not follow him in the third step [ where no alive person can go]; and neither fast-flying birds are able to reach his limit.

6 In its circular revolutions […] is like a huge wheel that moves in different directions: forever young, but never ever is as a child […] Ríg Veda , Anuvaka1 SuktaXV

PART FOUR

DOLMEN NÓRDICO1

THE STONE BOAT

promptemaembarqueaoalen

Souls of people and animals arrive at Land’s End, at the Atlantic beaches, to take the boat that  will take them “a bom porto”, to Paradise.

nao3

[…] following the Sun. Following The Solar Ship

solarship

Following in the footsteps of the Sun

footprints

Descending to his boat, the Sun transforms its rays into footprint projected and engraved on the rocks

pes2

Footprints that show the WAY to the seaside

augasasntas

…to the sands of Aguas Santas “Holly Waters”

augasantas3

Footprints pointing souls THE WAY to the Sands of Paradise Arenas Paradisi

barco5

where the ship awaits. Addressing the Souls to his vessel, settling into their place, they march to the Beyond , always assisted by  psychopomps agents

psicopompitos

“They imagine that the souls of the dead are transported to that island. On the coast of the continent there dwell under Frankish sovereignty, but hitherto exempt from all taxation, fishers and farmers, whose duty it is to ferry the souls over. This duty they take in turn. Those to whom it falls on any night, go to bed at dusk; at midnight they hear a knocking at their door, and muffled voices calling. Immediately they rise, go to the shore, and there see empty boats, not their own but strange ones, they go on board and seize the oars. When the boat is under way, they perceive that it is laden choke-full, with her gunwales hardly a finger’s breadth above water. Yet they see no one, and in an hour’s time they touch land, which one of their own craft would take a day and a night to do. Arrived at Brittia, the boat speedily unloads, and becomes so light that she only dips her keel in the wave. Neither on the voyage nor at landing do they see any one, but they hear a voice loudly asking each one his name and country. Women that have crossed give their husbands’ names”.  Procopius

Nomen Omen. Punta Herminia

Nomen Omen. Punta Herminia. A Crunha

THE STONE BOAT

A BARCA DE PEDRA

Coñece as claves secretas do pasado pagano e presente cristián do Camiño e a orixe dos seus santuarios máxicos. Vídeo elaborado por André Pena, historiador e arqueólogo do Concello de Narón, para a Concellería de Turismo.

English version

in-progress page

Esta obra atópase baixo unha licenza internacional Creative Commons BY-NC-ND 4.0. Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra non incluída na licenza Creative Commons BY-NC-ND 4.0 só pode ser realizada coa autorización expresa dos titulares, salvo excepción prevista pola lei. Pode acceder Vde. ao texto completo da licenza nesta ligazón: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.gl
Posted in Institutional Archaeology | 2 Comments

Guerreiros Galaicos de Granito con Saios Decorados documentados em seu posicionamento original sobre túmulos “mamoas” de diferentes períodos / Guerreros galaicos de granito con faldas de cuadros al bies documentados en su posición original sobre túmulos “mamoas” de distintas épocas

A Mi Maestro y mentor, el catedrático y académico José Maria Luzón Nogué, POR TODO!

ⓒ André Pena Granha. Andrés Pena Graña

Os chamados GUERREIROS GALAICOS, da actual Galicia e norte de Portugal, son herdeiros nunha antiga terra, da tradición inaugurada polos seus pais e os seus avós da Idade do Bronce e do Neolítico. En Galiza están ampliamente representados na estatuaria funeraria monumental pre-romana da Idade do Ferro que un día coronou os, hoxe desaparecidos túmulos. 

Ampliamente representados en la funeraria estatuaria monumental pre-romana de la Edad del Hierro, los llamados Guerreros Galaicos de la actual Galicia y Norte de Portugal coronaron un dia en las cricas “fronteras” de las trebas, como documentan los diplomas, desaparecidos túmulos, heredando la indoeuropea y celtoatlántica tradición de sus padres y abuelos de las estelas de la Edad del Bronce y Neolítico.

Guerreiros Galaicos. Panoplia e *Corio  desenho de Carlos Alfonzo asesorado por A. Pena
Guerreiros Galaicos. Panoplia e *Corio. Desenho de Carlos Alfonzo asesorado por A. Pena

Moitas desas estatuas, a miudo con casco, levan a targa un escudo redondo (chamado caetra polos romanos) e un puñal. Non son celtíberos, son os hieráticos retratos de guerreiros celtas locindo un torque ao colo e no seu sagulum, ‘saio’, un particular deseño antecedente do tartan escocés.

Muchas de esas estatuas, habitualmente con casco, llevan targa escudo redondo y puñal. No son celtíberos, son los hieráticos retratos de guerreros celtas luciendo torques en el cuello y un sagulum o  lena “sayo” , un particular diseño de cuadros al biés antecedente del tartan escocés.

Desenho e reconstruição cromática de Carlos Alfonzo dirigido opor André Pena
Desenho e reconstruição cromática de Carlos Alfonzo dirigido opor André Pena

Este é un resumo do traballo de investigación publicado primeira vez no ano 2000 no Anuario da Gaita, páxinas 15-18, e logo no 2001 no Anuario Brigantino nº24, páxinas 39-60. Posteriormente, tras despertar a curiosidade de Martín Almagro, diversos autores básicamente confirmaron no ano 2003, en Madrider Mitteilungen, nunha obra de 533 páxinas, esta visión sobre a estatuaria.

Este es el resumen de una investigación publicada por primera vez en el año 2000 en el Anuario de la Gaita – el único dispuesto entonces a publicar esto que se consideraba entonces herético- , y luego un año después en el Anuario Brigantino, nº 24, páginas 39-60. Posteriormente, despertando entonces la curiosidad de mi amigo Martín Almagro, diversos autores por el invitados, básicamente confirmaron en el año 2003, en Madrider Mitteilungen, en una extraordinaria obra de 533 páginas, esta nuestra visión sobre la estatuaria.

André Pena

Corono/Brenos. Deseño de Carlos Alfonzo (ex. A. Pena)
Corono/Brenos. Deseño de Carlos Alfonzo (ex. A. Pena)

UN PRECEDENTE QUE CONVÉN  CONSIDERAR

[André Pena (1991)]

“Toda a documentación alto e baixo medieval, cando refire deslindes de zonas altas e esgrevias ou de zonas baixas, utiliza os túmulos de varios periodos profusamente como marcos que dividen antigas propiedades e, en moitos casos, chegaron ata hoxe cumplindo coa mesma función.

Con remoto origen Arqueo-Indoeuropeo, el tráfico jurisdiccional  Celta -como he demostrado y expusimos de nuevo (Pena & Evans) hace unos años en una importante contribución [Bangor, 2019]-, es común y universal por administrar según señalan las antiguas fuentes, un mismo derecho público y privado un clero organizado de modo jerárquico al frente de una Sumam Auctoritatem- por poner claro está a título ilustrativo un ejemplo, operando de similar modo al Derecho Canónico en la Iglesia Católica-, formado de modo centralizado e uniforme en centros religiosos funcionando como verdaderas universidades. Por este motivo el sistema demarcatorio indoeuropeo celta es idéntico en toda la Europa Atlántica – cuna del sistema-, en la Europa Continental y Eurasia.

“[…] Toda nuestra documentación alto y bajo medieval refieriendo deslindes en zonas altas y escarpadas o en zonas bajas, menciona profusamente túmulos de varios periodos como marcos para dividir las mileniticoárias y antiguas propiedades familiares regentadas por la prosapia de la Casa Noble: La Treba, “Casa (Noble)”, o el Toudo “Estado”, “Pueblo”, “Nación” […]”.

“[…] Sinalando […] […] – no mundo indoeuropeu- ] dende tempos inmemoriais os límites xeográficos das diferentes demarcacións locais, as mámoas e as pedrafitas convertéronse por súa antigüedade e visibilidade nos puntos de referencia favoritos dos antigos. O que parece unha máxima: “esta terra é nosa porque aquí están os túmulos dos nosos antergos”, prevaleceu así ao longo do tempo.

Na Idade do Bronce, xa con soporte factográfico, pódemos observar o alcance indoeuropeu do hábito de empregar as mámoas para demarcar, por primeira vez nun rexistro Europeu, nas honras fúnebres de Patroclo, no túmulo ou, mellor dito, nas espidas pedras da posible cámara dolménica que aparecen descritas na Ilíada:

[…] las mámoas y los pétreos hitos se convirtieron por sua antigüedade y visibilidad en los puntos de referencia favoritos de los antiguos[…] – en el mudo indoeuropeo- ] Señalando desde inmemoriales tiempos límites geográficos y demarcaciones locales. Prevaleciendo a lo largo del tiempo la máxima: “esta tierra es nuestra porque aquí están los túmulos de nuestros antepasados”.

En la Edad del Bronce, ya con soporte factográfico, observamos el indoeuropeo alcance del hábito de emplear mámoas, “túmulos”, para demarcar, acaso por primera vez en un registro europeo; en las honras fúnebres de Patroclo, el túmulo o, mejor dicho, las desnudas piedras, seguramente, de la cámara dolménica aparecen descritas en la Ilíada:

canteira-nenos
Chantas da coberta dum dolmen ao pe da canteira. Monte de Nenos. Piedras de la cubierta de un dólmen que por un arrepentimiento no se llegó a levantar y se dejaron al pie de la cantera y junto a un tramo del Camino de peregrinación de San Andrés de Teixido, abierto en la roca.

‘Vou’ -dí Nestor- ‘amosarche cal vai ser a meta, inda que é doada de mirar, e non che pasará inadvertida: aló por riba do chan érguese, e tan alto coma unha braza, un tronco seco, ben chantado e ergueito, dunha aciñeira ou dun piñeiro que a choiva non apodreceu; dúas pedras ben brancas entálano, unha a cada banda en pleno estreitamento do camiño, e acalcada dunha e doutra parte exténdese a pista para carros; a tumba é dun mortal hai tempo morto, ou, ao cabo, un marco posto polos antigos, e son a meta que o divino Aquiles, o dos pés veloces, vos puxo.” (Homero Ilí. XXXIII, 326-34).’ […]”

In Andrés Pena Graña. Narón Un Concello Con Historia… vol. I,  1ª edición (1991: 26 ss)  (1)

“[…] Corias en lingoa celto-galaica e termini en latín, estes marcos despregan en ocasións un complexo inmobiliario arqueolóxico que mostra

hp photosmart 720
Típico outeiro galego e atlântico inzado de burgarios

ora mesas ofertorias do Neolítico final, inzadas na súa superficie con petroglifos de “cazoletas” chamados nos documentos medievais burgarios,

laco1
Mámoa [A Lagoa] de Vilarquinte. O Val. Narón

ora túmulos do Neolítico  nomeados en latín medieval lacos anticos, lacunas, lacunellas (véxanse nos montes galegos os topónimos Lagoa, Lagoela, etc.), mamolas.

LACOS ET MAMOLAS

Cando as medievais fontes falan de lacos anticos et mamolas, a diferenza entre estes dous conceptos débese ao feito de que un laco (sic) […] [en orixe ún túmulo, sem mais] agora sempre é un túmulo que presenta buraco de violación; esta apertura de túmulos poido producirse ao día seguinte do enterro, quedando a pegada desta actividade en forma de grandes furados (lacos) que poden alterar ou acabar en ocasións con moitos túmulos excavados centos, senón milleiros de veces, en busca de tesouros ata que a eles -caso de sobrevivir- chega a paleta do arqueólogo. A mamula, polo contrario, sospeitosamente desechada polos buscadores de encantos, conservaría o aspecto primordial de teto. Hoxe se aplicaramos a precisión descriptiva dos nosos cartularios e diplomas medievais non poderiamos con propiedade falar de mamolas ou de mámoas, ao chegarnos coma dixemos a práctica totalidade delas violadas, non unha, senón que posiblemente centenares e ainda milleiros de veces, sendo máis exacto e descriptivo recuperar a voz lagoas (lacunas).

Señalando lacos antiquos et mamolas, las medievales fuentes expresan ahora dos diferentes conceptos: un laco (sic) [ Celta Antiguo Comúm *lookon, “túmulo”] ahora va a indicar el típico hoyo de violación, o violaciones,  producidas en la historia del túmulo, desde el dia siguiente del entierro, en cualquier momento, quedando las huellas de estos saqueos en forma de grandes lacos “agujeros” – neministi ne en la uilla romana magnam lacunam in medio tecto ubi pluvia cadebat in impluvium? -, que alteran y en ocasiones hacen desaparecer sin dejar rastro todos los grandes y ricos túmulos de la Edad del Hierro, o del bronce final de los que apenas restan apeados sobre las cricas, “línea divisoria”, “frontera”, las estelas funerarias del bronce – haciendo que se interpretaran como hitos terminales, obviando que llevaban grabado el inventario post mortem de las cosas, objetos personas, depositados con el noble o las monumentales estatuas de los reyes que fueon  de las trebas galaicas…

Como no Antigo Exipto, en toda Europa expoliáronse e expólianse túmulos, e ainda que fora por excavar ao longo de 17 anos 890 túmulos na necrópole de Hallstatt, un caso famoso constitúeo o relativamente recente expolio (1846) do intendente de minas Johan Georg Ramsauer quen chegou a desenterrar 19.490 obxectos.

A mencionada violación da necrópole de Hallstatt sería cousa anecdótica sen dúbida comparada co caso a principios do século XVII de Pedro Vazquez de Orjás, crego, señor do couto de Recemil en Lugo e de considerarmos o alcance das aperturas masivas de mámoas rexistradas en Galicia en todo tempo.

Pedro Vazquez de Orjás que, segundo o conta Martinez Salazar (BRAH. III. 1909), conseguira do rei Filipe III no ano 1609 unha cédula para abrir as mámoas e coller os tesouros dos gentiles galigrecos, superando a expoliación as tres mil cámaras. Ainda que como é de esperar é un misterio a contía do expolio, e ainda que o señor de Recemil e a ciencia do seu tempo non estaban en condicións de datarnos a idade dos túmulos, ou de facernos coma Ramsauer diarios de excavacións ou demoradas acuarelas como as encargadas polo intendente de minas ao seu amigo Isidor Engel, a experiencia expoliadora do señor crego, polo metodo do ensaio e do erro na avaliación de rendimentos (presumiblemente superior en resultados á dun arqueólogo actual que excava seguramente túmulos violados centos de veces), e polo alcance da mostra (case seis veces superior á de Ramsauer na necrópole de Hallstatt), Vazquez de Orjás si que estaría sequer intuitivamente, coma un cociñeiro cos centolos, en condicións de saber con antelación que túmulos eranproductivos (posibles enterramentos individuais do Broce ou do Ferro?) e que túmulos non.

Poderían abranguer estas expoliacións mámoas -no que Steuer (1979, pp. 631-2) denomina “second oldest profession in the world”- que irían dende o Neolítico ata a Idade de Ferro (Arnold, 1995 p. 51), momento no que se estaban a facer enterramentos tumulares no Atlántico como amosan os funerais de Viriato e posiblemente os guerreiros galaicos arrincados dos seus túmulos, destrozados ou reutilizados, pero que nalgún caso, aparecerían descritos no lugar de seu nos diplomas medievais?

Sería posible por este camiño que, presumiblemente máis ricos, os grandes túmulos da Idade do Ferro, similares aos do mesmo contexto cultural Atlántico que compartimos, baixo a piqueta demoledora dos cobizosos buscadores de tesouros, dende os alicerces, desapareceran totalmente, sen deixar rastro? Cecais non o saibamos nunca […]”.

Click to access 2001%20039_060.pdf

página em obras, desculpem as moléstias

COIRAS, FITOS TERMINAIS LAND MARKS

treba or toudo is separated in Gallaeciae from the adfines, “neighbours”, by coirastermini, land marks, with many denominations

Fito cruciforme terminal duma TREBA galaica en Sanfíns. Valpaços. Chaves. TERM(inus) TREB(ae) OBILI(-i/--orum/-ancorum?) Cada "território político" treba ou toudo tinha seus próprios marcos. Separados os marcos da treba própria, aqui os dos Obili ou Obiliancos, dos outros marcos que delimitaban as vizinhas trebas, por um espaço neutro a modo de terra de ninguém.

Fito  ou coria cruciforme terminal duma TREBA galaica do Rigeueiral, Sanfíns, Valpaços. Chaves. TERM(inus) TREB(ae) OBILI(-i/–orum/-ancorum?) Cada “território político” treba ou toudo tinha seus próprios marcos. Separados os marcos da treba própria, aqui os dos Obili ou Obiliancos, dos outros marcos que delimitaban as vizinhas trebas, por um espaço neutro a modo de terra de ninguém.

Or separated  by mounds, like this Chalcolithic one [image bottom, left] with a statue of the eponymous founder, in which they wrote in the Lower Empire: “Here lies [my ancestor] Lateron Celtiato, Son”

 LATRONUS “Esforçado, Valente, Brioso, Decidido, Disposto (para a batalha)” [seguramente do antigo irlandês OIr. Láthar envolvendo a Ideia de”disposição [para o combate]’, “n. o-stem <*lāϑ(e)r < * lāϑ(e)rom: acc. sg., dat. sg. lathur [lathar] (McCone, 2011), 2º [esta segunda opção cede ante a anterior] lat. Later-onus “O que [pela segurança que inspira] anda ao lado do (nobre ou o rei)”. [Nada tem que ver, o esforçado Látronus com “um amigo do alheio”, como com pouco acerto, desconhecendo a importância institucional da peça, sustenta o colega Francisco Fariña Busto], CELTIATI FILIVS, “Filho de Celtiato”; HIC SITUS EST “Aqui Jaz”. Sem dúvida o iussor – nobre galaico cuja família detentava a secular possessão da treba Quarquerna dos Galaicos Brácaros, demarcada pela estátua menhir de tempo immemorial – mandando no Baixo Império gravar o epígrafe (psvlm. do século IV d.C) sobre o túmulo fundacional calcolítico, ca. 3400 a.C., queria vindicar, deixar por escrito, a pertença da mámoa ao epônimo fundador da  prosápia (Pena Graha) e que este era filho, á sua vez, do epônimo fundador das trebas da Kaltia ou Gallaecia.

Or separated by a wide repertoire of fitos terminais, “landmarks”, named in celtic-latin galician, or in the Celtic language, spoken before the conquest, with various denominations as coiras (Old Irish cora; Corn. cored, cf. VENDRYÈS sub vocabulo cora 1987), carneiroscarracedoscarnoedos, “amilladoiros”, etc.

Tom O'Neill, senior writer de National Geographic, y Regional Editor of Asia, com o autor deste artigo e uma amiga sobre um carracedo, carnoedo ou amilhadoiro perto de Santo André de Teijido ao preparar o seu relatório The Celtic Realms para a revista National Geographic. Os carracedos ou carnoedos não é sempre desempenhar um papel de demarcação nos países celtas, na maioria das vezes os amilladoiros tem uma função religiosa associada com as rotas de peregrinação.

Tom O’Neill, Senior Writer of National Geographic and Regional Editor of Asia, com o autor deste artigo e uma amiga visitando um cairncarracedo, carnoedo ou amilhadoiro perto de Santo André de Teijido ao preparar o seu relatório The Celtic Realms para National Geographic. Os carracedos ou carnoedos não sempre desempenham um papel de demarcação nos países celtas, a maioria das vezes os amilhadoiros têm uma função religiosa associada com as rotas de peregrinação.

É frequente na Galiza que uma mámoa, um petróglifo, uma pedra-fita ou um outeiro “altar rupestre”, demarquem ou deslindem duas, três e até quatro freguesias; dois, três e até quatro câmaras municipais; duas, três e até quatro bisbarras e, em ocasião até várias províncias [criadas pelo centralismo no segundo terço do século XIX], indicando esta circunstância que ainda que as atuais câmaras municipais e as atuais províncias são criação do século XIX (1837), a sua circunscrição fez-se na Galiza organicamente– e a atuação de Pio Pita Pizarro é uma prova irrecusável, sobre jurisdições e freguesias preexistentes, e não como noutras partes de Espanha ‘a cordel’,  assinando de modo arbitrário a uma determinada população uma quantidade determinada de léguas em quadro. 

LOKOON, LACUS, LAGO

Das duas possibilidades oferecidas por J. T. Coch para lokoon

lokoon [J.57.1], ‘grave, funerary monument’, cf. Cisalpine lokan ‘grave’(Todi): Indo-European *legh– ‘lie down’.

[Alternatively, lokoon could mean ‘oath’, cf. Old Irish lugae (Jordán 2006), or ‘Lugus’ as an accusative singular corresponding to lokooboo]

 A primeira leitura parece-nos segura por estar na Galiza a voz hiper-documentada, devendo-se descartar a segunda alternativa. 

O velho costume de erigir túmulos fundacionais nas fronteiras das trebas ou toudos, “territórios políticos autônomos celtas”, chamados ciuitates / populi pelos romanos e terras na Idade Media, possibilitou a permanência da função de marco do túmulo ou “lagoa”.

“A primeira vez que nos topamos  (Pena 1991) com esta denominação é num documento de âmbito galego, o mais antigo que existe em Espanha, o Diploma SILONIS REGIS feito na ERA DCCCXIII [23 de agosto do ano 775] pelo que o Rei Silo doa um celeiro, hoje o Celeiro de Marinhaos, na Marinha Lucense, a vários monges.

O Celeiro de Marinhaos (do território político autônomo celta dos Namarini) toma seu nome dum celeiro onde em cellae, quartos, se guardam alimentos: cella vinaria para o vinho; panaria para o pão, etc., dispondo-se provisões para todo o ano. O texto latino procede da lectio directa de Manuel C. Díaz e Díaz [in Antología do latín vulgar. Ed. Gredos. Madrid 1974, 212-213]

[…] ut darem eis locum orationi in cellario nostro qui est inter Iube et Masona, Inter ribulum Alesancia et Mera, locum que dicitur Lucis, determinatum de Ipsa uilla ubi Ipse noster mellarius abitavit Espasandus, et per Illum pelagum nigrum, et iusta montem que dicitur Farum, et per Illas sasas aluas et per Illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam et per ipsum uillare que dicitur Tabulata per ipsa strata qui esclude terminum: usque in locum que dicitur Arcas, et arogium que dicitur Comasio, cum omnem exitu et regressu suo, castros duos […].

“Para dar-lhe um lugar de oração em nosso Celeiro [hoje é o Celeiro de Marinhaos, na Marinha lucense correspondente com a treba ou toudo dos Namarini] que esta entre o [rio] Jube e o [rio] Masma, entre o [rio] Alesancia [composto celt. ant. e indoeuropeo *Haeliso “Aliso” e o sufixo –antia “rio dos alisos”] e o [rio] Mera no lugar que se chama Luzes, e se determina [limita com] a uilla onde vivia nosso meleiro [apicultor] Espasante [hoje lugar de Espasante] e pelo Piago [Piélago] Negro [os piagos são míticas charcas ou pântanos, mágicas poças que comunicam com O Além ou Sídhe, e com seus seres míticos Os Mouros, todas as paróquias galegas que se apreciem algo têm ainda hoje um, se lhes conhece como ‘o poço sem fundo’ e são muito temidos por que neles desaparecem pessoas, carros e gando] até o monte que dizem de Faro [Monte do Facho, estes fachos, eram de lenha e se usavam para vigiar o mar e avisar de perigos, pssvl. de invasões piráticas como as dos normandos e outros] e pelos Seixos Brancos [o Seixo Branco, visível até na noite fechada se usa muito para demarcar [ainda hoje quando uma estrada toca um destes seixos  o marco se retira e se coloca de novo em um lateral, bem visível e segue cumprindo sua função] e pela mámoa [violada, com lacus ou buraco de violação, até outra mámoa [per Illa lacuna usque in alia lacuna] e até uma pedrafita [pos. um menhir, cerca de Padrão (antiga Iria Flavia) alguns destes menhires, já de por sim demarcatórios desde tempo imemorial foram epigrafados com inscrições de termo no século XII] e pela laje [et per illa lagenam, a laje “pedra ou chanta provavelmente duma lacuna ou mámoa”, ou  uma pedrafita com função demarcatória] e pelo Vilar que chamam de Desiderio e pelo ribeiro que dizem de Alesanza e por outra pedrafita no monte que está sobre Taboada e pelo caminho que separa o termo até chegar a um lugar que chamam Arcas [as arcas são mámoas do Calcolítico, Post Campaniforme e Bronze antigo], e até o arroio chamado Comasio, com todas suas saídas e giro e dois castros […] […]” . in Andrés Pena Graña. Narón, Un Concello Con Historia… Vol. I (1991; 26;32).

Verdade é que este texto, em princípio, não permitiria reconhecer o caracter da voz Laco, lacuna (lagoa), se é uma tumba (Pena 1991), ou se é um lago ou um estanque para o gando ou os parrulos [dew pond].

Assim um ano depois de que eu identificara e pubricara pela primeira vez o significado de ‘tumba, túmulo’ da voz “Lagoa”, mostra esta hesitação Alejandro Font Jaume:

[…] el término «laguna» está utilizado en el texto silense como nombre común, no como topónimo, de modo que resulta muy difícil determinar , en una tierra húmeda, a qué lagunas o depósitos de agua pueda referirse […] A. Font Jaume (1992) “Diploma Silonis Regis, ensayo de localización” Helmántica Tomo 43, Número 130-131 p 135o.

Sub vocabulo ‘lagoa’ como faz mais de duas décadas tenho demonstrado (Pena 1991, 27-31), e recentemente confirmou J. T. Coch, devemos traduzir mámoa ou túmulo funerário. laco, lacunaou mamola, “mámoa” son voces omnipresentes nos documentos de deslinde da Galiza,  até o final do Antigo Regime e mesmo do presente.

Hoxe em dia -sustinha em 1991 o autor destas regras André Pena-, os limites setentrionais da Prefeitura ou Concello de Narón, (coincidentes nas paróquias limítrofes com as zonas montanhosas mais altas e abruptas da Câmara Municipal, Lagoa, Montes da Lagoa, Montes da Modia, Modia, Campo da Arca, Marco de Portonovo, Montiños de A Moura-A Moura, Marco da Areosa Branca e Moimentos, desde os altos de Vilar Quinte aos de Pedroso, estão ou estiveram delimitados por megálitos desde época imemorial. Os monumentos erigidos na necrópole junto ao túmulo fundacional que fazia de fronteira pela sua eminência e solidez foram empregadas por unha banda como cinceiros de todo o tempo, é dizer, um túmulo megalítico pode albergar na sua coberta de terra centenas de pequenas olas e urnas cinerarias com os restos dos que se consideravam da prosápia do fundador, depositadas em todo o tempo, mesmo milleiros de anos depois de que o próprio túmulo fora erixido [circunstância que faz com que apareça muita cerâmica castrexa na terra que cobre as mámoas e túmulos megalíticos e calcolíticos], e foram utilizados também como marcos.  […] Laco, lacos, lacunasLagoa significa agora na chamada Idade Media ‘mámoa cum buraco de violação’. O limite mais proeminente ao norte entre Naróm e Ferrol chamasse Monte da Lagoa […] antes que existisse como tal o Concello de Narón, separava São  Martín de Covas de Santa Uxía de Mandiá e Santa María a Maior do Val e, posteriormente, tres concelhos: Ferrol, Serantes, e Narón. Preto deste monte está o topônimo Fonte dos Três Alcaldes [onde, por se abrir espontaneamente as portas do Além ou Sídhe ao abrente do dia de São João, se escuta a gaita de ouro dum Mouro (ser sobrenatural habitante do Além)] in Narón I, (1ª Ed., 1991, 26, ss.)

PER ILLA LACUNA USQUE IN ALIA LACUNA

diploma-del-rey-silo

LOKOON, LACUS, LAGO  Deslinde do Celeiro de Marinhaos. Diploma  do Rei Silo. O mais antigo documento (auténtico em pergaminho) de Espanha [fala duma Galiza continuista, alheia a coisa muslime] o Diploma Silonis Regis recolhendo, sub die X Kalendas septemberes a doação pelo monarca dum Celeiro em terras de [A]Marinha [Namarini],  hoje Celeiro de Marinhaos, mostra a milenária permanência da lacuna ou laco, “lagoa, lago, túmulo ou mámoa” pela sua função de marco : ” […] de dar a estes un sitio de oración no noso celeiro que está situado entre o Juvia? e o Masma, no lugar chamado Lucis entre os rios Alesancia e o Mera, que limita con esa uilla onde habita o noso meleiro Espasando, e por aquel Piago Escuro (Pielagum Nigrum) e xunto ao monte que é chamado Faro, e por aquelas Pedras Brancas (Saxas Albas, “Seijos Brancos” ) e por aquela Lagoa [Lacuna]ata outra Lagoa [Lacuna] e ata a Pedra Fita e por aquela Lage [Lagena] e polo uillar que é chamado de Desiderio e polo rego que chaman das Alentias e por outra Pedra Fita que está no monte sobre Taboada e por aquela estrada que pecha o linde ata un lugar que se chama Arcas e o rego que é chamado Comasio con tódalas entradas e saidas, dous castros[…] […]” in André Pena Narón Un Concello Con Historia… vol. 1 (1ª Ed., 1991; 30-35)

arca do xistral
Arca ou Lagoa do Xistral, A Marinha. Foto André Pena

 

O ANTECEDENTE: ESTELAS FUNERARIAS ATLÂNTICAS [AS MAIS ANTIGAS AS HISPANAS]

NESTE VIDEOCLIPE A ARQUEOLOGIA INSTITUCIONAL [ANDRÉ PENA] EXPLICA O SIGNIFICADO E O VALOR DOS ELEMENTOS FUNERÁRIOS ADJETIVOS DO DESTINO DA ALMA DO REI OU NOBRE. THIS VIDEO CLIP EXPLAINS WITH INSTITUTIONAL ARCHAEOLOGY [ANDRÉ PENA] THE MEANING AND VALUE OF THE FUNERARY ITEMS ON THE FATE OF THE KING’S OR NOBLEMAN’S SOUL. ESTE VIDEO CLIP EXPLICA CON LA ARQUEOLOGÍA INSTITUCIONAL [ANDRÉ PENA] EL SENTIDO Y VALOR DE LOS ELEMENTOS FUNERARIOS ADJETIVOS DE EL DESTINO DEL ALMA DEL REY O NOBLE. 

 

 

Mostra-se-nos em Galiza os colaboracionistas actuando com as estátuas dos reis galaicos nun dia erigidas sobre desaparecidos túmulos. Uma coisa é o que nos contam, outra o que nos sentimos.

 

GIGANTES ESTÁTUAS DE GRANDES REIS E NOBRES GALAICOS -OU CELTAS QUE O MESMO É- ALÇADAS UM DIA SOBRE SEUS IMPONENTES FUNDACIONAIS TÚMULOS, LACOS DECOIRANDO “DEMARCANDO”, A CRICA, “FRONTEIRA”,  DO TOUDO OU TREBA, “POVO”, “ESTADO”, “CASA NOBRE” PROCLAMANDO DESDE O ALTO  COM MAJESTADE: “ESTA TERRA É NOSSA” [CHAMADOS “GUERREIROS GALAICOS”] 

LOKOON, LACUS, LAGO. LACOS ANTICOS DECOIRANDO A CASA DE SANTA COMBA 

O sentido [de Lacus, lacuna, monumento funerário (arca, dólmen ou mámoa), confirma-se “de indubitável modo no documento do mosteiro de Celanova do 982, publicado por Antonio López Ferreiro (1899 apén.  pp 184. Tomo II).

Falando dos limites da casa de Santa Comba na Limia [Lima], Odoino, di [aclarando a] identidade entre Lagoa e o túmulo ou mámoa o megalítico o seguinte:

Quomodo dividet cum villa Sancta Columba, Ermigildi et Atanes et transit Limia ad Patrono intra Mogaynes et Sancta Columba et feret in Arca tras Limia ad casam de Domno et per suis terminis ubi inueneritis lacos anticos et mamolas. Uno laco qui est Tras Limia unde venit liniolo qui transit per Limia et venit inter Sancto Martino de Calidas et feret in Cima de Villa ad alio laco maior per suo liniolo ubi iacit efigiem hominis sculpta in petra que testificat de laco in laco et inde per suos moliones firmissimos ad Arca Maior ad Castro de Vemes et sic tornat per alios moliones et feret in fontem de mulieres deinde postea mineo rio inter Villarino et Monte Longo per ubi formissime divisimus cum ipsos domnos iam prefactos in illorum grande concilium sub unos andantes, et omnia bene considerantes atque certius dividentes et omnia firmissime permanentem. Statuentes devenimus ad arcas maiores de Sancta Eolalia inde primiter inquoavimus. Notum die ipsas kalendas octobris discurrente tunc era XXª post. Mª. [cf. Narón I p 34, nota 11]

 LATRONUS “Esforçado, Valente, Brioso, Decidido, Disposto (para a batalha)” [seguramente do antigo irlandês OIr. Láthar envolvendo a Ideia de”disposição [para o combate]’, “n. o-stem <*lāϑ(e)r < * lāϑ(e)rom: acc. sg., dat. sg. lathur [lathar] (McCone, 2011), 2º [esta segunda opção cede ante a anterior] lat. Later-onus “O que [pela segurança que inspira] anda ao lado do (nobre ou o rei)”. [Nada tem que ver, o esforçado Látronus com “um amigo do alheio”, como com pouco acerto, desconhecendo a importância institucional da peça, sustenta o colega Francisco Fariña Busto], CELTIATI FILIVS, “Filho de Celtiato”; HIC SITUS EST “Aqui Jaz”. Sem dúvida o iussor – nobre, um “rí”, rei galaico, cuja família real detentava a secular possessão da treba Quarquerna dos Galaicos Brácaros, demarcada pela estátua menhir de tempo immemorial, olim de tempo – *mandando no Baixo Império gravar o epígrafe (psvlm. do século IV d.C) sobre o túmulo fundacional calcolítico, ca. 3400 a.C., queria vindicar, deixar por escrito, a pertença da mámoa ao epônimo fundador da  prosápia (Pena Graha) e que este era filho, á sua vez, do epônimo fundador das trebas da Kaltia ou Gallaecia.

corio-galaico-carlos-alfonzo
[Afinal de contas, foram seus descendentes legítimos, os que no Baixo Império, mandaram epigrafíar, em alguns casos, meio século, e inclusive milhares de anos, depois da colocação destas estátuas de todo tempo  -estelas neolíticas, calcolíticas, da Idade do Bronze, da Idade do Ferro-… Ocorre algo? Ocorre . Ocorre que Roma, como Madri, deixou que Galiza mantivesse seu sistema politico autônomo intacto, se limitando a usar em beneficio proprio as galaicas minas e o exército -as famosas alae, batalhóns de cabaleiria pesada e ligeira, e as cohortes, batalhóns de infanteria ligeira e pesada  chamadas vexillationes “bandeiras de trapo”- integrados em bandeiras, divisións patrias da cada um dos galaicos reinos, ou “comitatos”, toudos, trebas e mór túatha.  E organizando-se toda a Europa Celta -É esta importante contribuição de André Pena – Cf. André Pena & Joám Evans (Bangor, 2019)- organizavam-se do mesmo modo em virtude da Celtic Common Law. Quando Roma e o Império desaparecem, desaparencen também os legati, primi pili, centuriones, decuriones, antesignani, signa, cónsules, pretores, pro-pretores… etc., etc., etc.; bla, bla… emergindo o inmemorial sistema militar comum de Celtas e celtiçados Germanos, ficam os Brigadas, ( jefes da Briga, “castro”), os Coronéis (Corio-no, *coronero, “senhor do exército (*co- “juntos” -wiros- “homes” -no, “senhor”), os capitães, cabos (*pen “cabeça”), as bandeiras e as bandas “de Band – Bandua “o que ata (o ejército)”; o toque de trombeta; e as boinas (sic) dos soldados rasos… etc. etc. etc. 
 
Esta noble cabeça pertenceu seguramente a um grande guerreiro galaico, cujo corpo decapitado, e epigrafiado hoje predido foi encontrado e perdido há séculos. O texto dice que pertenceu a Látrono, "Esforçado no combate", filho de Veroto "Soma Alteza", sem dúvida um príncipe celto galaico do Coventus Brácaro da treba de / e de os/ Quarqerni, localizada em Bande. Documentasse erguido sobre seu lacus demarcatorio. Todavía em pé na idade média, pela sua cabeça testificando de laco em laco, passava o lineolo divisório do antiquísimo cenobio de Santa Comba de Bande

Esta grande cabeça chamada de Rubiás, pertenceu seguramente a um nobre guerreiro galaico, cujo corpo decapitado, e epigrafiado, hoje desaparecido, foi encontrado in situ, sobre este lineolo demarcatorio e perdido há séculos.

O texto dice que pertenceu a [L]adrono (= Látrono t/d), “Esforçado no combate”, filho de Veroto , psvl.”Soma Alteza”, sem dúvida um príncipe celto galaico do Conventus Brácaro da treba de / ou dos/ Quarqerni, localizada em Bande.

Documentasse erguido sobre seu lacus demarcatorio da crica da Treba Querquerna sobreposto  xerárquicamente aos demais túmulos da necrópole familiar:

alio laco maior per suo liniolo ubi iacit efigiem hominis sculpta in petra que testificat de laco in laco.

outro lago (= túmulo) maior pela sua crica (linha divisoria) onde jaz a efigie dum home esculpida em pedra que testemunha de lago (túmulo) em lago (túmulo)

Todavía em pé na Idade Média, passava o lineolo divisório, moito antigo já, do também antiquísimo cenobio de Santa Comba de Bande por esta cabeça, testificando no documento do mosteiro de Celanova do 982  ‘de laco em laco’, Gallaecia Fulget!!

Ora mostra este inmobiliário demarcatório da crica, estelas de varias épocas, do Neolítico a Idade do Ferro, consideradas moitas vezes simples petras fictas, ocasionalmente, ut supra, descritas nos diplomas

1.Estela e estatua menhir do Calcolítico reaproveitada em o Bronze a primeira, arriba a esquerda e 2. a segunda estela, abaijo a esquerda, calcolítica foi epigrafiada no Baijo Império.

3. Cabeça de guerreiro galaico de Rubiás, acima mencionada, achada in situ na decoria “deslinde” de Santa Comba de Bande “alio laco maior per suo liniolo ubi iacit efigiem hominis sculpta in petra que testificat de laco in laco“. Mesmo podemos saber hoje o nome deste incopóreo guerreiro galaico de Rubiás cuxa cabeza seguramente ainda conserva o Museo Provincial de Ourense, pois achouse seu decapitado corpo hoxe desaparecido, desenhado e pubricado (1609) por Castellá Ferrer, foi epigrafiado também sobre a rota celta targa [= adarga] escudo redondo [que os romanos por erro chamaram caetra tomando o nome dos escuadróns que o levabam] centos de anos mais tarde, em época baijo impérial, no Baijo Imperio : [L]ATRONVS VEROTI F(ilius), “Látrono -do a.irl. lathér, látronus “esforzado no combate” – Os reis queriam ter a estes caballeros a seu lado [ daí passa a voz celta ao latín como later -is, “lado”], lhes guardando as costas. Por isso se chamavam “caballeros de acostamiento”, e ainda na Idade Média, podemos ver este nome em Ladrão de Guevara-, Fillo de Veroto, cf. Protocelta *u(p)ero, *uero > vero, “alto”, “elevado”, “importante” + sufixo lat. –tus– véxase comparativamente VERO BREO “(Señor) da Alta Casa–.

e cabeça lateniana dum guerreiro galaico empotrada sobre o descabeçado corpo doutro guerreiro galaico pre-romano, com epigrafe funerário aposto no Baijo Império.

…en progreso, em progresso, in progress…

Cf. ANDRÉ PENA. NARÓN UN CONCELLO CON HISTORIA… VOL I (1992)

Cf. ANDRÉ PENA. TREBA Y TERRITORIUM.

…en progreso, em progresso, in pogress…

En progreso, em progresso, in progress

[Aplicativos da Aqueologia Institucional] Nos -André Pena dixit- Galaicos ou Celtas – que o mesmo é- de toda a vida, chamamos a Targa [a-targa > adarga (lenited form)] ao redondo escudo que os romanos chamaban -manifesto errore- pars pro toto “caetra”.

E chamamos olim de tempo -André Pena dixit- Lenas ás saias de cadros, “quadro”s [as vezes também mini saias – por um motivo que calo aquí -], sempre em Galiza ‘cadros ao bies’ (A. Pena, 1999)] E sabes por que? 🙂 ], que os escoceses agora chaman Kilt.

En progreso

Falamos do uso funerário dos aúreos cintos mal chamados “diademas” do enxoval dos reis galaicos e das pétreas estátuas espichadas nos túmulos.

…en progreso, em progresso, in progress…

…en progreso, em progresso, in progress…

…en progreso, em progresso, in progress

…en progreso, em progresso, in progress…

…en progreso, em progresso, in progress

en progreso, em progresso, in progress

A primeira vez que nos topamos  (Pena 1991) com esta denominação é num documento de âmbito galego, o mais antigo que existe em Espanha, o Diploma SILONIS REGIS feito na ERA DCCCXIII [23 de agosto do ano 775] pelo que o Rei Silo doa um celeiro, hoje o Celeiro de Marinhaos, na Marinha Lucense, a vários monges.

O Celeiro de Marinhaos (do território político autônomo celta dos Namarini) toma seu nome dum celeiro onde em cellae, quartos, se guardam alimentos: cella vinaria para o vinho; panaria para o pão, etc., dispondo-se provisões para todo o ano. O texto latino procede da lectio directa de Manuel C. Díaz e Díaz [in Antología do latín vulgar. Ed. Gredos. Madrid 1974, 212-213]

[…] ut darem eis locum orationi in cellario nostro qui est inter Iube et Masona, Inter ribulum Alesancia et Mera, locum que dicitur Lucis, determinatum de Ipsa uilla ubi Ipse noster mellarius abitavit Espasandus, et per Illum pelagum nigrum, et iusta montem que dicitur Farum, et per Illas sasas aluas et per Illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam et per ipsum uillare que dicitur Tabulata per ipsa strata qui esclude terminum: usque in locum que dicitur Arcas, et arogium que dicitur Comasio, cum omnem exitu et regressu suo, castros duos […] […] in André Pena Narón Un Concello Con Historia… vol. 1 (1ª Ed., 1991; 30-35)

Posted in Institutional Archaeology | Leave a comment

O FACHO DE DONÓN. No Centro da Interpretação do Facho de Donóm. Três coisas que deves saver.


 André Pena e Michelette Harris.

[Addecet. Estes artigos somam-se à lei aprovada por unanimidade pelo parlamento galego no dia 11 de março de 2014 com o nome de Valentín Paz-Andrade capacitando à Xunta de Galiza para incorporar progressivamente a língua portuguesa no sistema educativo galego como uma matéria opcional com a finalidade de que nossa Nacionalidade Histórica, aproveite como uma vantagem competitiva sua proximidade a um bloco lingüístico conformado por 254 milhões de falantes dos cinco continentes]

O DEUS QUE SOBRETUDO ADORAM É MERCÚRIO

Em outro lugar, em um extenso artigo  apresentamos um detalhado estudo da


monoteísta trinitaria estrutura da Religião Celta [ r, 179-236 ], detendo-nos no asserto de Cessar assinalando na religião e panteão o papel do politécnico Lugh.

Hermes Psychopompos

HERMES OGHMIOS PSYCHOPOMPOS. Por Alberto Durero

Deum maxime Mercurium colunt. Huius sunt plurima simulacra, hunc omnium inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vim maximam arbitrantur. Caesar De Bello Gallico L VI, 17.1

O deus que sobretudo adoram é Mercúrio [o deus Lugh]. Dele são muitíssimas imagens, a este consideram inventor de todas as artes, este é guia dos caminhos e das viagens, acham que ele tem o máximo poder para atingir o dinheiro e para o comércio. César. De Bello Gallico Lib. VI, 17.1

Na Civilização Celta, a Fé e o Sentimento religioso envolvem tudo como densa brêtema, condicionando o sistema legal, social e as instituições. Pesquisemos apenas uma facies ilustrando a modo de exemplo a figura do divino hospedeiro visitando, mais uma vez, no Fisterra (Finisterre) Atlântico, os curiosos epítetos do liminar deus do destino da alma.

I BRIAREO, BERO BREO, BRIEOGO, BREOGÃO, VESTIO ALONIECO “DEUS HOSPEDEIRO”

Briareo. Flaxman Ilias 1795

Briareo. Flaxman Ilias 1795. Retoque

O ata agora esquecido Briareo – sustentam Pena & Erias -, foi na Antiguidade bastante importante para nomear a fronteira entre o Mediterrâneo e o Oceano povoado de monstros: as ‘Colunas de Briareo’, resenhando também estes autores como o epíteto do deus dos mortos ie. *Bhrgh […][berço da briugaid, a instituição céltica do a cada vez menos sombrio e mais acolhedor hospitaleiro Briugú (Pena)], significando provavelmente ‘Alto, Elevado, Forte’ assinalava na área indo-européia “a presença de um deus da fronteira entre a vida e a morte do passado pagão, precedente do São Pedro Cristão. Ex  A. Pena & A. Erias.

SANTOS, BARCOS, BRETEMOSAS ILHAS. BEROBRIGA, HI-BREASAIL, TIR NA NOG…

Para os primeiros neolíticos, a saída do sol no povoado a cada novo amanhecer constituía um verdadeiro milagre. Nasce entre as montanhas por um lugar a cada dia renovado, pujante, remonta imparavel o céu, detém-se ao meio dia e declina logo se dirigindo para o mar: apagando-se ao fim depois de um espetacular crepúsculo no horizonte sua luz cai a noite.

Uta e Massimo. André Pena

Meus ótimos amigos Uta Katerina e Massimo em Herbeira. “Envolvidos na vertigem tempestuosa do mar que brama desde os abismos, os alcantilados de Teixido dominam desde a mais privilegiada atalaia de Europa o borde ocidental do Océano Atlântico. Desde esta atalaia, quando são mais longos, nos dias na época clara do ano segundo a crença dos Celtas que viviam nos promontórios da Europa Atlântica, se podia ver o sol desaparecer além do Océano. Segundo a antiga religião precristiana o Sol dirigia-se a uma brumosa ilha conhecida como Ilha da Eterna Juventude. Paraiso luminoso, e morada nocturna do Sol e da Lua, acolhia essa Ilha as imortais almas dos bemaventurados que precisavam cruzar o mar numa barca conduzida por um psychopompos ator: o Deo Lari. Este Paraiso Celta, definido ocasionalmente, p. e., por San Amaro na cume de uma elevada montanha como uma fortaleza de dificil acesso, de impenetráveis muros e portas douradas onde só podiam entrar os mortos, ao que se encaminhavam as ánimas benditas à procura de refúgio e vida eterna afunda suas raízes na noite dos tempos”. [André Pena]

Nossos primeiros agricultores viam ao sol sobre o horizonte ao longo do ano, avançando e retrocedendo. Não em vão desde remotos tempos ás doze horas do dia coincidem  com os doze meses do ano, correspondendo a oposição bipartita entre o dia e a noite, entre o viver e o morrer, com uma velha divisão do ano, uma estival época clara e uma invernal época escura.

Desaparecendo como engolido pela noite, o Sol renasce de novo restabelecendo sua pujança e brilhante esplendor com a cada dia, com a cada primavera.

Newgrange Brú na Bóinne

Newgrange. Brú na Bóine, Co Meath . Trisquel sobre a pedra da cámara, e luz solsticial. El sol orbita la Tierra en ‘tres pasos’ (Pena 2004) en el primero paso toma posesión del cielo; en el segundo paso toma posesión del mar, y, penetrando en el interior de la tierra, toma posesión del Otro Mundo en el tercero. Representando a mi modo de ver desde el Neolítico el trisquel los tres pasos del sol, como síntesis del sistema trinitario monoteísta celta, con una función análoga a la desarrollada en el cristianismo por el Orbe Tripartito que en la primera partición muestra el cielo con el sol, la luna y las estrella; en la segunda muestra el mar y los peces, y muestra la tierra en la tercera-.

Observando estes fenômenos, talvez nossos ancestres da Europa tenham imaginado que perseguindo ao sol no descenso, seguindo seu ronsel, renasceriam depois da morte.

promptema embarque o alen

A ORIGEM Ainda sendo difícil reconstruir de modo exato como pensavam os povoadores da Antiga Europa Atlântica, estes nos legaram gravados na pedra os suficientes depoimentos sobre suas idéias.  Segundo o penso, revelando o que para os habitantes dos finisterres atlânticos  significa o ocaso solar, numerosos petróglifos escandinavos da Idade do Bonze, em Suécia, em Noruega, em Dinamarca ou em Finlândia, mostram sobre o horizonte um sol muito baixo dirigindo-se para um navio que  espera sobre as águas do Oceano; igual que também mostram, ao meu modo de ver, como ao ir para o mar, vão indicando a suas seguidoras: as almas dos animais e dos homens, o Caminho, igual que hoje a concha amarela,  transformando o Sol em pés seus raios e projetando as “pegadas” nas rochas. Dirigindo-se para a nave que aguardava, talvez ex corruptio linguae convertida pelos gregos, já em cálice, já em caldeiro,  o Sol ia deixando impressões ou pistas ao descer, revelando o segredo caminho ao porto de embarque onde inumeráveis naves fantasmais aguardam pela almas. Estes portos de embarque, segundo o documentam em medíocre latim os diplomas medievais, chamavam-se em Galiza Arenas Paradisi, “Areias do Paraíso”. Dispostas a bordo as almas, ocupando seu lugar no banco, as barcas seguem ao navio solar. Sujeitando com firmeza a cana do timão, o  psychopompos barqueiro, como um Caronte as leva a bom porto. Ocasionalmente os petróglifos nórdicos o representam, sobressaindo do mar com a nave repleta de remeiros carregada sobre seus ombros, ou alçada sobre sua cabeça, como um gigante São Cristovão. Sem dúvida os mortos vão nas naves e os gigantes que as conduzem, avançando a grandes zangadas em pos do barco solar, são condutores de almas.

Se na Idade do Bronze os petroglifos da Europa atlântica, como o de Pena dá Laxe mostra barcas repletas de almas seguindo o ronsel do sol que declina, no Neolítico, a nave representada em posição vertical na câmera funerária do dólmen de Antelas, Oliveira de Frades, Viseu (Portugal), significativamente expressando a direção de sua singladura ao Outro Mundo, poderia remontar estas crenças a remotos tempos.

Insulae Deorum. André Pena

Insulae Deorum.  Ávalon, com sua brisa marinha e sua celestial música, luminoso paraíso dos habitantes dos finisterres atlânticos tem no ardente Tártaro escuro inferno platónico ou cristão, um sinistro contraponto. Mas os contactos de antigos navegantes com as ideias celtas, alumiaram o pesimismo dos clássicos. Hesíodo já fala do rubio Radamantis e da bela e leda planície Elusión, percorrida pelos ventos do Noroeste, postrimeira morada de reis e heróis gregos que foram, e também das ilhas dos Bem Aventurados. E Píndaro, no ano 476 a. C. [JUBAINVILLE] “a planície Elusión confunde-se [já] com as Ilhas dos Todopoderosos ou Bem Aventurados. Nessa ilha encontra-se a fortaleza de Cronos associado a Radamantis”.

Em Galiza localizamos de modo preferente o Paraíso, a mansão de Briareo [q, 23-38]  nas ilhas Cíes, Insulae Deorum, “Ilhas dos Deuses”, ou psvlm. Insulae Siccae, psvlm. “Ilhas dos Cegos” [cf. comparativamente Caecilia > Siçilia> Içia, cf. Santa Icia de Trasancos].

hp photosmart 720

Na Península do Morrazo no altísimo alcantilado que forma o monte chamado Facho de Donóm, junto a um castro, num pequeno refúgio e santuário não pagão, mais já cristão, do século IV d. C. o arqueólogo SÚAREZ OTERO achou centos de estilizadíssimas aras votadas ao DEO LARI BERO BREO, “Deus Lari “das Animas” da Elevada Cidade”, nome tomado do pagão Donn,  “Oscuro”, alcunhado Damach, “rico em hóspedes”, do Brieogo,  o Briugú, “hospedeiro”, galaico, que por receber aos mortos com os braços abertos e um sorriso de boas-vindas também se chama Vestio, psivlm. de *gwest,  “hospedeiro, hóspede”, em Deo Vestio Alonieco, para Deus  ” Hospedeiro do Além”.

As aras de Donóm, com forma de estela funeraria foram depositadas neste lugar pelos vivos “livrados” da morte no alto do Facho de Donón”, em frente às Ilhas Cíes, fogar de Deus – da Galiza oficialmente cristã-, das ánimas “da Alta Casa” BeroBreo onde lógicamente, estando vivos, não podiam entrar.

hp photosmart 720

Na prefeitura de Cangas, no povo de Donóm, no alto do Facho, monte muito dominante sobre o mar e ilhas Cies, sito o extremo ocidental da Península do Morrazo, com espectaculares panorámicas sobre as Ilhas Cíes e à Ilha de Ons, datáveis no Baixo Império, foram descobertas, exactamente aquí, na parte mais alta do castro abandonado na mudança de era, previsivelmente em seu edículo ou santuário um inusitado número de aras-estelas, incrementado espetarcularmente numa recente campanha de meu colega de promoção Suárez Otero. São aras dum modelo de insólita invenção, com muito particulares variações, todas ou quase todas, colocadas num santuário duma Galiza oficialmente cristã muito avançado já no século IV após Cristo.

 Num castro frente às Cies, no alto cantil do Facho de Donón remontável ao Bronze Final, abandonado segundo parece na mudança de Era, Suárez Otero desenterrou nas campanhas arqueológicas de 2003 e 2004, uma edícula construída junto o outeiro com lacus anterior (Koch, 824), pré-romano dos séculos III-IV d C.: o maior santuário do Império e da já cristã baixo imperial (Pena & Eiras 2006) Provincia Gallaeciae.

Arnold Böcklin Elisian Fields

Arnold Böcklin Elisian Fields. Na Irlanda Celta, as referências à Ilha dos Mortos ou Sídh, “concentram-se […] em torno da Figura de Donn [Donn] e sua Morada Tech nDuinn , “Casa de Donn” [Velasco]. Donn, prevenindo a Irlanda de plagas pediu que seu corpo se sepultasse numa Ilha em frente à Costa. A versão pagã irlandesa da Casa de Donn ter-se-ia mantido no presente cristão da Galiza, situando as bretemosas ilhas do Paraiso na Ilha de Onceta ou nas Ilhas Cíes, na desembocadura do Mar de Vigo, onde ainda hoje marcham [Alonso] as almas, dos mortos e dos afogados no mar.

 Frente às Cies, às portas de BeroBriga, “Alta Casa” do Deus cristiã alcumado BeroBreo “da Alta Casa” ou Bero Brieogo, “alto hospedeiro” sobre o altíssimo extremo da Península do Morrazo (O Io, Cangas), anônimos oferentes livrados da morte revivendo intencionada forma de estelas consagraram, pro salute, castigadas, virando as costas às Insulae Deorum, onde –ao contrário dononque em São André de Teijido- não podiam entrar, 174 esbeltas aras ddon11e granito local, 130 epigrafadas com “prácticamente” – dize Suárez Otero- “el mismo formulário DEO LARI BERO BREO ARAM POSVI ou POSVIT PRO SALVTE”; isto é em dat. de s., DEO, “a Deus”, + LARI “das ánimas” o epíteto do albergador – “Alta Casa” “BEROBREO” , [com uma variante, BRIEOGO] ‘Briugú, Hospedeiro’ [das Ánimas]’.

Os celtas segundo Éforo habitam no pôr-do-sol atlânticos alcantilados, coloreados a cada dia e a cada ano pela vermelha ilha do solícito brilhante sol poente [r, 214-216], do Lugove do segundo passo [r, 231], do Dying God, radiante apolíneo Grannos, “reluzente como a grana”, declinando ao Cálice, ao Santo Graal [r, 228-233], a sua barca ao voluntário ocaso, uoluntarie sacrificandum Domino, non cuiusquam cogentis imperio.

barcoalémpleiades2

SKANDINAVIENS HÄLLRISTNINGAR Tab 42&43. Barco do Além, discos solares em posição solsticial e Pléiades. Petróglifo escandinavo [investido]. Fig 157. (1/20) Bråbo Härad, Östra Eneby Sn, Memmings Härad, Borgs Sn och Åkerbo Härad, Rystads Sn (Östergöthland). A.E. Holmberg. “Do bendito San Amaro, a xente sabe referir a coñecida historia da súa viaxe en precura do Paraíso, cómo desembarcóu en lonxanos países, atravesóu con moitas penas unha gran serra, e chegou por fin á porta do lugar en que estaban os Patriarcas e os Profetas; a poder de moito pedir, deixárono guichar por un buratiño, mais axiña o mandaron marchar, e cando volvéus a onde tiña o seu barco xa ninguén o coñecía, porque íl pensaba que non estivera mirando máis dunha miguiña e resulta que estivera trescentos anos”. Vicente RISCO, “A Fé e o Sentimento Relixioso” in Historia de Galiza (Ramón OTERO PEDRAYO, Director), vol. I Etnografia, p. 340. Buenos Aires, 1962

rumo a Ávalon, “Ilha das Maçãs”, rumo à paradisíaca Eritréia, rubra ilha de Hispania; rumo a Hi-Breasail (Brasil) […].

 PSYCHOPOMPOS AGENTES

Conduzidas seguindo o Caminho do Sol as benditapostasols almas dos defuntos por psychopompos Lares Viales, chegam às Águas Santas, às Areias do Paraiso das praias atlânticas a embarcar ao Além concebido como Ilha – e concebido também em termos de Geografia Sagrada como um formoso lugar baixo terra-. Quase qualquer ilha ou arquipélago – aparecendo e desaparecendo perante atores de maravilhosas viagens por mar [navigationes, imrama, echtrae] os santos celtas, São Brandão,   São Maló, São Amaro; Trezenzonio, etc., é, em realidade, o Paraíso dos celtas que moramos nos finisterras atlânticos [m, 284-289; 307] .

pedro-de-castrelo-de-mic3b1o-abside

São Pedro de Castrelo do Minho. Foto de Alicia Paz-Suárez Ferrín

A escatológica concepção da brumosa Ilha de floridos e verdes prados eleva no alto da bicuda ilha a Bero/briga [Pena 2004 , 284-309] de *uer “acima, sobre”, briga, “castro, fortaleza” de áureas e impenetráveis portas: “Alta Casa”, onde Briareo, Berobreo, Breogo, Breogão, Briugú, o “Hospitaleiro”, como um pagão São Pedro [Pena & Eiras q, 25-29], aguarda às benditas animas dos que cruzaram o mar entre a vida e a morte.

André Pena hp photosmart 720

Sobre o mais alto alcantilado continental dos Reinos Celtas, regia prosapia  da sagrada Irlanda, Tom O’Neill, contempla o esplendor de Ávalon no milêsio finisterre Atlântico: “Empoleirei-me ao alto do alcantilado, com as ondas do Océano Atlântico batendo baixo meus pés. Olhei para o Norte, ao horizonte. Esta era a terra dos vivos, que se estendia ao longo de 1.500 quilómetros, desde aqui até a porta de um pub escocês”. Nada como a sensação de se sentir em casa”. TOM O’NEILL  [Tom O’Neill é escritor da revista National Geographic, e editor regional em Ásia desta prestigiosa sociedade. Elaborando um artigo dedicado aos Reinos Celtas decidiu percorrer um treito costeiro do Caminho de Santo André de Teixido com o historiador e arqueólogo de Narón (Narão), Galiza],  André Pena. Em Março de 2006 seu artigo titulado “Os Reinos Celtas”, abriria este santuário a mais de 350 milhões de leitores em todo mundo]. Este e o fin do Caminho que imita a morte é a ressurreição da Luz do Mundo, do Sol que morre, do  Dying God. Outrora monopólio dos Lares Viales e as ánimas benditas a etapa terrestre, a que mais pegadas e satisfações fornece aos arqueólogos, é hoje a etapa do senderismo, a etapa jubilar jacobea. É a representação da vida revisitada pela alma desde o  nascimento até o límite último. A etapa confiada a conductores  especializados, a Hermes ou Mercúrio e ao seu homólogo o Lugh Oghmios Celta, contendo a esencia da doctrina dualista indoeuropéia. O dia e a noite, o nascimento e a morte, a terra froitífera e o deserto que se abre nos cantís dos fisterras atlânticos dão-se cita  aqui, nos cabos do mundo, dos que dissera Risco referindo-se a São André “que dá a impressão de que ali rematou tudo, e que dalí para adiante não há mais do que água salgada escura e fria. Como dissera Rudyard Kipling, ‘Lá se olha do homem o derradeiro límite”. O choque na doctrina dualista ‘que enfrenta as benfeitoras divindades do dia, do bom tempo e da vida, contra os poderes maléficos da morte, da tormenta e da noite”, que enfrenta a Hércules, herói solar, com Argos “o dos cem olhos que são as estrelas da noite”. [A. Pena]

É a Torre de Brigântia do mito fundacional da Irlanda que intuiu, em 1884, H. d’Arbois de Jubainville . E é também a Torre chamada  de Hércules, em comemoração da X viagem do herói ao finisterre atlâltico de Iberia a tomar prestada a copa do Sol.

http://www.youtube.com/watch?v=fETlbbkxwOI

 O CAMINHO HERACLEO

Desde os primeiros tempos do Neolítico os agricultores, pendentes do céu em seus labores agrícolas e gandeiras, sabiam que no estrelado céu de Europa há um caminho escrito ao que chamavam a Cabritinha ou a Via Lactea. Esta Via assinalava na noite o Caminho que de Oriente até Occidente realizava durante o dia o Sol, rota hoje chamada Caminho Francês ou de Santiago, que sorteando de além os Pirineos o Alpe Cantábrico e os Picos de Europa percorrem caminhando até os Finisterres Atlânticos de Galiza os peregrinos. O Caminho de São André de Teijido e de Santiago de Compostela tem um comum antepassado na mitología Grega. Transitado tanto por gregos como por bárbaros, este caminho decorria desde Itália, pelo sul de França e por Iberia até o Atlántico. Chamava-se segundo Aristóteles  em lembrança do caminho mítico que Hércules teria feito de Itália a Iberia e a ilha atlántica CAMINHO HERACLEO.

SANYO DIGITAL CAMERA

Torre de Hércules e Torre de Brigantia e de Breogão. O tema indo-europeu da viagem por mar das almas e a atenção pelos finisterres atlânticos foi-se adatando ao passo dos séculos e dos milênios, até enlaçar, depois do feliz aparecimento do cristianismo, com o fenômeno Jacobeo e a peregrinacão a Teijido. O belo e enigmático recipiente, uma “cantiplora” micénica aparecida casualmente intacta  numa praia em Duio,  Galiza é um sozinho objeto, descontextualizado que não pode ilustrar o temporão conhecimento de nossa costa por mundo grego. Mas nos tempos do filósofo Aristóteles (384-322 a.C.), como faz algum tempo demonstramos [Pena 2006], a pré-histórica rota dos fisterras atlânticos de Ibéria com seu sistema de hospederías e de proteção já estava totalmente consolidada. À moda de seu tempo, em clave de geografia mítica grega, Aristóteles oferece-nos relevantes detalhes do itinerario, do Caminho do Sol ou Caminho Heracleo.

Recolhido na Teogonía de Hesíodo [finais do século VIII e começos do VII a. C], ou no Hino Homérico a Helios , o Caminho que desde Itália se dirigindo ao ocidente discurría pelos Celtas do noroeste de Itália, pelos Celtoligios -os  Celtoligios ou Ligures são os habitantes do  e sul de França- e Iberia, chamado Heracleo, comemorava o décimo trabalho de Hércules, em que derrota a Gerião e lhe rouba o gando, episódio relacionado pela tradição historiográfica com o famoso faro galaico-romano da rota de Britania chamado Torre de Hércules.

A viagem de Hércules a Eritria, assinalado pela Via Lactea, é o Caminho do Sol de Oriente a Occidente, no curso do ano e no curso do dia, responde como o viu M. M. Davies (1988) e outros autores a uma velha concepção da abóbada celeste. Para os astrónomos da antiguidade, o Sol passando Geminis, tomava seu carro na constelação do Auriga, e depois de atravessar o ‘deserto’, espaço sem estrelas visíveis, chegava á resplendente mancha de leite cruzando o céu, quase desaparecida hoje pela contaminação lumínica de nossas cidades: A Via Lactea. Um caminho salpicado de estrelas consideradas pelos antigo as vacas de um rebanho conduzido, por uma estrela próxima, Capella chamada ‘O Pastor’ e também Euritrião, pela mitología grega. O caminho prosseguia pela constelação de Canis Maior onde Sírio, ‘O Cão’, se converte no cão pastor bicéfalo Ortro, irmão de Cérbero pelo maligno cintilo vermelho. Orião, outra constelação era o guardião desta Via: Gerião, um gigante representado com duas pernas separadas, três troncos unidos pela cintura, três cabeças e três braços. Na geografia mítica grega, indo Hércules pelo deserto Libio (África), para Erutria, vermelha ilha de Occidente, a roubar as vacas de Gerião, zangado pelo calor de Helios, levantou seu arco o Sol e disparou-lhe uma seta. Mais depois Hércules obteve do Sol emprestada a dourada copa, ou caldeiro -seu singular navio no Océano-, e atravessando o mar ocidental, tras matar ao bicéfalo cão guardião Ortro, ao pastor Euritrião, e, ajudado por Menecio pastor do Hades, atravessar com uma seta o monstruoso dono da vacada, Gerião, levou-se o gando da ilha.

Conta-nos Aristóteles que ao longo do Caminho ao finisterre atlântico existe uma infra-estrutura de proteção aos peregrinos; que os habitantes dos lugares pelos que passa  se vêem obrigados a proteger aos peregrinos;  que  ao longo do Caminho um sistema penal internacional castiga aos que danam aos peregrinos .

Afirmam” – diz o filósofo- “que desde Itália até o país Celta e os Celtoligios e Iberia há um caminho [sagrado] chamado Heracleo, e se por ele caminha um grego ou nativo, é protegido pelos que vivem perto, para que não sofra nenhuma injustiça, e que exigem o castigo contra aqueles por obra dos quais tenha padecido a injustiça” Aristóteles Notícias Maravilhosas 837 a 7.  [A. Pena 2006 descarga aquí  San Andrés de Teixido]

O caminho chamado Heracleo percorrendo desde a Megalê El’lás, pelos celtas [habitantes do noroeste de Itália], pelos celtoligios [Marselha, celtoligio é equivalente a ligur] e Ibéria- , se dirigia ao Ocidente [se fazia, manifesto errore, ir a Cádiz, Gades], comemorava o décimo trabalho de Hercules, quando o herói tas derrotar a Gerião lhe rouba o gando. Episódio que a tradição antiga espanhola [recolhida pelo rei Afonso X em Las Partidas] situa na Torre de Hercules, o faro galaico-romano da rota de Bretanha.

fivela de Bragança

“A Fíbula chamada de Braganza, por pertencer ao Duque de Bragança, qualificada de excepcional obra, é um broche ou imperdível de ouro, do tipo “de longa travessa” (perdido) utilizado para unir a vestimenta, mercado pelo Museo Británico por um milhão duzentas mil libras esterlinas do ano 2007. Não é obra de orfebres ibéricos, dantes ao invés, a peça parece, ser obra de um bom artista grego, ou galaico. Confeccionada, seguramente, por encarrego de um príncipe celta, pois não há nela nenhuma concessão ao clássico, à arte grega e, pelo contrário, na fivela, tudo, menos o programa iconográfico, é intencionadamente celta, como se deduz da disposição plástica e narrativa dos elementos conservados. Tudo na magnífica fíbula aparece representado pars pro toto, ex more céltico, o jabalí, as ondas do mar, o lombo do cão arrepiado de serpentes, o laço infinito, a banda engolada, etc. Provindo a peça de Portugal, e sendo pelas suas características uma fivela de longo travessanho, esta deve ser em atenção ao princípio de sua procedência e sobretudo pela temática representada, sem dúvida o tema de Hércules muito popular no âmbito de Gallaecia e do sudoeste, restringida ao âmbito galaico ou lusitano. O programa iconográfico seguramente representa os trabalhos de Hércules [Pena Granha], ex more céltica, pars pro toto, como já dissemos. Não tudo se conserva e parte do programa original -os trabalhos representados no longo travessanho-, se pôde ter perdido. O broche em base, entre outras coisas à decoração lateniana da vainha da longa espada celta – não é, nem pode ser, a vainha de uma falcata ibérica-, foi datado pelos experientes no século III a.C. Na fivela se escenifica a luta de um jovem herói, seguramente Hércules, nu, armado como um príncipe celta, com capacete tipo montefortino, como o do museu da catedral de Tui, scutato, isto é com o longo escudo celta, e com uma espada longa celta tipicamente lateniana, cuja perdida folha, como facilmente se deduz dos detalhes da vainha, idênticos aos das fundas espadas do s. III e II a C do Museu Britânico, em nenhum caso poderia corresponder a uma falcata-, lutando contra um monstruoso animal [o leão original, sem dúvida por estar rompido ou deteriorado, foi, como se apontou, substituído, numa tão formosa como desafortunada restauração realizada, sem dúvida, na Belle Époque, por um cánido ou lobo]; também se representa alusivo, seguramente, ao X trabalho de Hércules, sempre pars pro toto, um cão, seguramente Ortro, o cão de Euritrión, com dupla cabeça”. Cf. Wikipedia sub uocabulo Fíbula de Braganza.

O programa iconográfico

Em tempos de Aristóteles o Caminho do Sol indicado pela Via Lactea foi repensado pelos helenos, incluído em seu panteão e convertido no Caminho Heracleio freqüentado por peregrinos do mundo clássico. Assim a geografia mítica, a Teogonía e o Hino homérico a Hélios, recolhe o episódio do Roubo do Gando de Gerião e da viagem de Hércules ao Finisterre -o décimo trabalho-. Segundo a tradição Hércules, sudoroso e fatigado pelo abafante calor, levantando seu arco ao disco de Hélios disparou-lhe ao Sol uma seta. A Hélios o desatino de Heracles fez-lhe tanta graça que se brindou a lhe prestar seu dourado caldeiro, embarcação que tinha preparada no Atlântico para atravessar a cada noite o Océano. O mítico caminho de Hércules do sul de Itália até o caldeiro que lhe prestou Hélios no Atlântico de Ibéria é em clave mítica o Caminho do Sol, indicado pela Via Lactea e as constelações próximas, convertido, possivelmente desde o Neolítico num itinerário freqüentado por peregrinos de toda Europa. Os usos e costumes milenários derivados da peregrinação originarão com o passo do tempo um sistema de garantias penais, de proteção universal, e de responsabilidade, outorgada e dispensada pelos habitantes da rota aos peregrinos celtas, helenos e bárbaros, à que faz menção Aristóteles, e talvez pudesse nascer também uma espécie de língua franca.

TORRE DE HÉRCULES E CAMINHO HERACLEO A tradição antiga espanhola [recolhida pelo rei Afonso X em Las Partidas] situa em a Torre de Hércules, o faro galaico-romano da rota de Bretanha o episódio do Roubo do Gando de Gerião, o fim da viagem de Hércules ao Finisterre, culminando o Décimo Trabalho.  É  muito provável que a Torre de Brigantia, ou Torre de Hércules  fosse edificada sobre um monumento [psvlm. uma ara] dedicado à divindade dos laços, ao psychopompos Lar Vial, precedente do São Pedro do presente cristão, associado a Hermes-Marte-Bandua-Setanta-Hércules-Oghmios, ficando sua lembrança na chamada Ponta Herminia [lugar famoso por ser  foco de fatal atração para os navios]. Quando por razões estratégicas se fez o altíssimo faro nesse lugar, o arquitecto, de modo expiatorio reproduziria em honra a Marte numa rocha um esquevomorfo de dita ara.

Aristóteles oferece relevantes detalhes do Caminho Heracleo com sua infra-estrutura de protecção aos peregrinos, a cárrego dos próprios habitantes ao longo da rota, e assinala já uma garantia penal internacional com severos castigos aos que ultrajem os peregrinos. O extraordinário filão interpretativo da Torre de Brigantia e de Hércules convertem-na num elemento fundamental, senão o mais importante, do imaginario mítico de Europa.

II BRIEOGO, BRIUGÚ, “HOSPEDEIRO”

A. Pena & A. Erias [AB 2006]

BRIEOGO. O epíteto do deus dos mortos ie. *Bhrgh […] significando provavelmente ‘Alto, Elevado, Forte’ assinalava na área indo-européia a presença dum deus da fronteira entre a vida e a morte do passado pagão, precedente do São Pedro Cristão” . A. Pena & A. Erias [AB 2006] “For the word briugu no etymology has been suggested. Vendryes, 20 in stating that the etymology is unknown, expressly excludes any connection with the root of brí ‘hill’: `Un rapprochement avec brí semble peu probable’, while at the same time affirming: `De même, c’est un terme trop ancien pour avoir été emprunté au  breoga “gouverneur, chef ‘. Nonetheless, in spite of Vendryes’s reservations, bré ‘hill’ does seem to provide a suitable starting-point for the discussion of the etymology of briugu. Brí [i/e], gen. breg, acc. brig has congeners of similar meaning in all the Celtic languages and further correspondences in Germanic, e.g. Goth. baurgs, OHG burg.21 All are derived from a root *bhrgh– ‘exprimant l’idée de hauteur et de force’. A well-known Irish derivative of this root is the present participle formation found in the goddess/saint/personal name Brigit  *bhrgh-nti”. The verb itself may well survive in Ir. brigaid/brigid ‘shows, declares, confirms, etc.’ […] As a perfect participle active briugu would have meant `having surpassed’ or substantively `one who has surpassed’, referring to the prominent position occupied by the briugu in Irish society.32 It is clearly an archaic formation since the perfect participle active was no longer a productive category at any stage of the known history of the Irish language and survives only in the few lexical items noted above, `lord’, `criminal’, `witness’, and `hospitaller‘, all of which belong to the socio-legal sphere, where such survivals might be expected. This may be compared to the parallel survival in Germanic of substantival formations from the same root with meanings also in the socio-legal sphere, as breogo (u-stem) `ruler’, ON bragr ‘metre (as elevated speech), preeminent’, bragningr ‘king’, Bragi `god of poetry’. Thus one may agree with Vendryes that Ir. briugu is not borrowed from AS breogo but both words and their ON congeners are differing formations based on the old root *bhrgh- [A. Jóhannesson, Isländisches Etymologisches Wörterbuch (Bern 1956) 625]. Ex Gearaoid Mac Eoin Old Irish Briugu, “Hospitaller” and connected words Zeischrift fúr celtische Philologie [ZCP) 49-50 (1997) 482-93.

A hospitalária galaica alcunha: Brieogo, ‘Senhor da alta Casa, Hospedeiro’, do Deus dos mortos a quem os livrados dedicam espilidas aras-estela na Briga, “castro”, de Donom, Ío, Pontevedra, possibilitou a criação na Idade Média com material galaico do Facho de Donom, do mito irlandês de Breogão aos monges de Terriglás [Pena & Eiras q, 23-38].

http://www.youtube.com/watch?v=fETlbbkxwOI

Todas as ilhas atlânticas como paraísos naturais que são lembram o Além.

BATALLA DE LAS “ISLAS CÍES”. CÉSAR EN BRIGANTIUM

BATALHA DAS “ILHAS CÍES”. CÉSAR EM BRIGANTIUM No Ano 61 a. C., Julho César, cumpridos quarenta anos, angustiado pelas dívidas contraídas, trás gastar imensas somas na sua promoção política, estava prestes a ser processado. Os seus credores tranquilizam-se quando obtém, por sorteio, a propretura de Hispânia Ulterior e um aval de Craso, o mais rico dos romano (Plutarco) de 830 talentos (25 milhões de sestercios). Deste modo optem a Pretura da Península Ibérica, que ocupa como Proconsul [ segundo Suetônio]. César, apesar de ter pendentes compromissos de pago , ambicionava em realidade ao Consulado. Esta era a sua grande oportunidade para obter de vez [os três P]: ‘poder’, ‘prestígio’ -desejava emular a Alexandre -, e ‘pelas’ [“dinheiro”]. Se roubas és um ladrão, mas se o fazes com um exército, e roubas a muita gente, és um conquistador [ou um ministro]. Assim o psicópata de César, passou-se o ano comprido de governo de Hispânia, saqueando Lusitânia e Gallaecia. Em seguida que chegou a Hispania […], em poucos dias alcançou reunir dez cohortes e acrescentou-as as vinte que já se encontravam ali; posteriormente, marchando contra os galaicos e lusitanos, derrotou-os e avançou até o mar Exterior, submetendo aos povos que ainda não prestavam obediência aos romanos [Plutarco. Cais. 12] A falsa bandeira do ataque foi-o “o saque e roubo de gado das tribos da montanha” pólo sul do Tejo [- os celtas da Europa, como os galaicos e os lusitanos, dedicavam uma parte do ano, normalmente no Inverno, a roubar ganhado nas vizinhas trebas. Adoptavam actuar os dias de espessa brétema, virando na retirada, as ferraduras às bestas. “-Senhor roubaram-nos o ganhado- -“Diz-me. É este ano ímpar? -É. É ímpar. É Senhor. -Não há problema os ímpares toca-lhes roubar a eles” – assim respondeu, um nobre da Escócia no S. XVIII, ao seu vassalo]. Com este pretexto, César, atacou e perseguiu pela costa atlântica aos “revoltoso lusitanos”, que reorganizados ao acudir na sua ajuda os efectivos galaicos, os seus aliados, apresentaram-lhe muita resistência dando tempo às suas mulheres e filhos à pôr-se a salvo, trás o Douro, em Gallaecia. “Cessar não se ocupou dos rebanhos; atacou aos bárbaros e venceu-os” (Dión Casio, 37, 52) Assim, trespassando o Douro, entrando pela costa César em Gallaecia, mítico O Dourado desde os tempos micénicos, perseguiu-nos até o Monte Hermínio, orónimo de Hermes, o Deus grego dos mortos, interpretatio greco-romana do Deus Celta, no seu aspecto de condutor e receptor de almas, Deo, Deus, alcunhado em dativo latino de singular de Lari Bero Breo: “Senhor da Alta Casa: Alta Cidade dos Mortos, erigida pela escatologia celta no cume da montanha; ou Breogo, “Hospedeiro”, pela Torre Hospedaria [das almas]”: Bero Briga, lugar sacro. – Como o assinalamos Alfredo e eu, falando de Berobreo-, e de Bero Briga, com muros de prata e portas de ouro, sobre a alta montanha da ilha – as Cies- . Derradeira morada das almas, que lá chegavam conduzidas por Oghmios, “O Caminho”, o Hermes Psychopompos dos Celtas. Para toma-las César esperou a chegada duma frota de Cádis. Fronte a outros historiadores que – por razões que se nos escapam- situan o cenário na Serra da Estrela. Como outros antes, também nós, atendendo a importantes factores de geografia mítica, situamos o Monte Herminio nas Ilhas Cies, lugar reservado para os mortos; consagrado a Don, “O Escuro”, o Hermes Celta: Breogo, Breogán, Berobreo, condutor, hospedeiro e alimentador de almas, situado fronte Ou Facho de Donón [Donom] onde os vivos depositavam suas aras. O Hospedeiro “Briugú”, recebia aos mortos que chegavam á Ilha na sua morada no alto da montanha, onde nenhum vivo podia entrar, chamada Alta Casa [dos Mortos]”. Os vivos, livrados da morte, lhe depositavam aras, agradecidos, com forma de estela funerária, no Monte de Donóm fronte ás Cies, importante centro de peregrinação de Gallaecia, antes e depois de César, como o é hoje  Santiago ou Santo André de Teixido. Até – e desde- o 138 em que Bruto o Galaico ultrapassasse o rio Lethes (o Limia), Galiza vivera á margem de Roma. A toma das Insulae Deorum e Mons Herminius não foi fácil. Os romanos não eram marinhos, César  improvisou barcaças; os galaicos andavam nesse mar todos os dias. Os defensores destruíram moitas balsas antes de que estas tocassem terra. As fortes mares da entrada da ria de Vigo fizeram o resto, levando as naves dos poucos que puderam chegar a terra que foram massacrados. Só um romano escapou a nado, trás se desfazer da sua armadura  e gravemente ferido, Publio Scevio.  César para proceder ao assalto das Ilhas dos Deuses, referencia importante de geografia mítica dos Celtas da Europa Atlântica ao ser o Monte Herminio dos romanos, a celta morado dos mortos Beróbriga , esperou a que chegasse de Gades unha esquadra de cem navios. E ainda assim os Galaicos e os refugiados Lusitanos, resistiram o ataque durante dois dias, o 24 e 25 de Agosto. Alguns escaparam por mar ás rias altas. César perseguiu-nos até Brigantium e as míticas terras do pichel dos Ártabros. De ser assim,  estes acontecimentos estariam relacionados com o súbito abandono do Facho de Donóm. “E de ali navegando até Brigantium, cidade de Gallaecia, César atemorizou e submeteu aos brigantinos pelo rugido da navegação já que nunca viram unha esquadra (Deu 37, 52-53), pois seguramente, ante a desproporção dos efectivos, os galaicos ártabros e bergantinhos, conhecedores das penalidades sofridas pelos galaicos do Douro, comprando com seu ouro a Julio César, obtiveram a cambio de lealdade a Roma un tratado, Hospitium, com garantias, optando por manter os seus usos, costumes, propriedades e modo de vida, sem se expor a uma destruição  -como passara no Castro do Facho de Donóm-. E sigenata pacata, “vencida e pacificada”, a Galiza Costeira, César pagou as suas copiosas dívidas com o ouro galaico,  e recompensou com fartura aos legionários e tropas auxiliares,  obtendo o triunfo do Senado. Mais obrigado a optar, por ocasião de prazos, entre celebrar o triunfo,  – vestido como Júpiter, aclamado num carro Imperator até o Capitolio como Bruto o Galaico antes que ele -. ou optar pela  candidatura ao consulado, escolheu o segundo.

Fronte a outra ilha, num muro do Lugar da Igreja em Santo André de Lourição, noutro tempo, dominante sobre Tambo [Ilha sita na outra extrema, fronte a Combarro], ria de Ponte Vedra, apareceu junto a três aras, achadas em construções de dito Lugar da Igrexa, decoradas com suásticas – uma delas anepígrafe e consagradas as outras ao Deo Vestio Alonieco, o baixo relevo de Lourição, do Museu de Ponte Vedra. Obviando o comum sentido em sociolinguística da cláusula “recebeu-o com os braços abertos”, merece algo mais que uma reflexão a quanto mais que ligeira análise do epíteto da mencionada divindade que sem sustem fez Alfayé:

“[…] lo cierto es que ni siquiera podemos saber con certeza si la imagen representada es la de un dios indígena-romano, suposición que se basa únicamente” – presupõe ela – “sobre la proximidad espacial de los lugares del hallazgo del relieve [Alfayé ActPal XI=Pal Hisp 13, 193-195 (2013), 207].”

Em princípio, aceitável crítica – de não esconder Alfayé [lógicamente a representação da imagem em baixo relevo com os braços abertos e os polegares assinalando de modo anormal, cara abaixo, ou cara atrás, amém dos cornos, e o Lugar da Igreja] o coelho no chapéu-, no entanto, alguns pequenos detalhes devem ser elucidados…

Anel, áureo e com entalhe, paleo cristão (A. Pena Granha), seguramente episcopal, procedente das Insulae Deorum “Ilhas Cíes”, Galiza, do século IV, d. C. com epígrafe IHE APRVS, que eu [André Pena] leio [em ligatura] IHE(svs) APR(in)VSIhesus (Jesús) ‘o do jabarím/ o do porco bravo’“. A importância deste anel é enorme para a Europa monstrando, em epoca muito temporã, o caminho integrador da interpretatio celto-cristã, ilustrando o nascimento do cristianismo celtoaltântico em Gallaecia (N. de Portugal, Galiza e Astúrias) que se produziu a partir do ano 314 quando documentamos os primeiros bispos.

VESTIO ALONIECO “HOSPEDEIRO ALIMENTADOR (BRIUGÚ BIATACH)”

Imagen2À luz do epíteto temático aposto nas aras em dat. s. Deo, “ao Deus”, Vestio Alonieco, *Uest-io possív., “hospedeiro, ‘accomodation provider’”, ie *gwest + sufixo latino –ius; cf., comparativ. o latim hostpit-, de *hosti-pot(i)s, “protetor (E. Losada Badía) dos estrangeiros” > hospes “hospedeiro, invitado, estrangeiro”, o antigo inglês giest; gótico e holandês gast; o antigo eslavo gostĭ, e o antigo frísio jest, [jesthus, hoxe gasthuis, “hospital”].

[…] ET PER TRIVIA CEREOLOS INCENDERE [DE CORRECTIONE RUSTICORUM 16]
A voz sânscrita gasati, “consumir alimentos”, aludindo ao lugar de provisão de novo liga (Pena) o fogar do Hospedeiro com o ambiente hospitaleiro, um fogar feito com três portas na trivia ou tri ramot, “encruzilhada de três vias”. Assim relacionando o enigmático e descontextualizado epíteto do briugú rámatach Mac Eoin (em Bretha Etgid. CIH i, 255.7.), com um comentário sobre Cóic Conara Fuigill:

[…] a theach a comrac tri ramot, i, tri rot 7 mu chean fri cach gnuis; Nico eitig nach recht, nicon ursscara fri cach daim, nicon airme necah ciaba [a]mence CIH vi, 2273.39-41. “His house at the junction of three roads, (glos: ie three ways), and welcome to every face; He refuses no person, he excludes no company, he does not reckon it against anyone no matter how often he comes” .

E com UB CIH v, 1608.33:

TRI RAMUTA LAIS .i tri roid ar armus a tigi ara redend (sic leg.) cach cuigi “He has three roads, that is three roads coming towards his house on which everyone rides to him”. […] “We may see rámut” –diz Mac Eoin (‘Old Irish Briugú…’, 171)- “as composed or rám(a) ‘spade, pala’, and set ‘way, caminho (cf. Santistevo de Setes)’”. ‘Clearly’ – diz Gearóid Mac Eoin- ‘one of the conditions of Briugas was that the biugu’s house be at a cross roads for the convenience of travellers [‘Old Irish Briugú…’, 171].

O ambiente da briugaid dispensada pelo briugú na Terra, corresponde-se no Céu com a hospedaria do Deo Lari Breogo do Além, de Berobriga, celeste Jerusalém dos Celtas, onde nunca esmorece o lume baixo o caldeiro; o recinto de Deus hospitalario Vestio, Breogo, briugú, que abriga, e recebe oferecendo comida às benditas animas, com as hospedarias para alimentar ao peregrino no Caminho e o folkore do Ciclo de Valverde, embora [á, 78-85; 184-187] fique muito por percorrer na boa direção (Pena).

ALONIECO [SEM QUE SIRVA DE PRECEDENTE] ALMA PATER, “NUTRICIO DEUS”

Alon-ieco, possivelmente de *al (2), *h₂el- (V.); RB.: Pokorny 26 (50/50), envolvendo no indoeuropeu (ind., iran., phryg, dac., gr., ital., celt., germ., toc.) o conceito de alimentar, engordar, nutrir. al-an* “nutrem-se, crescem” (Lehmann A113); got. al-jan* (1) 3, sw. V. (1), “engordar”, (Lehmann A125); W.: germ. *alan, st. V., sich nähren “nutrir”, Pk 26; ae. al-an, st. V. (6), nähren, hervorbringen; “nutrir, abastecer”] as almas (A. Pena & H. Rodal).

Considerando os precedentes parágrafos a imagem e as aras votadas, não como crê Alfayé em diversos lugares, mas frente à ilha de Tambo, no que os galegos batizam lugar, em Lugar da Igreja, Lourição, Deo, “a Deus”, em dat. de sg., seguido do epíteto temático Vestio Alonieco, concibe a Deus recebendo as almas peregrinas no Céu nos primeiros tempos do cristianismo, numa Provincia Gallaeciae cristã dende o 314, como Vestio, “Hospedeiro”, do Além, com os braços abertos, o material, datável nas primeiras décadas do S. IV, exige interpretatio celto-cristiã [omito lembrar que há uns anos olhei no Museu Catedralício de Mondonhedo com cornos -anos depois já não os voltei ver- a pomba da Santíssima Trindade]-.

BRANCO, E EM GARRAFA!

Ante os sólidos argumentos expostos, examinado o conjunto com algo mais que fortuito concerto, restaurada à função da imagem, sendo o correlato da epigrafada ara que [na interpretatio dos primeiros anos do cristianismo] invoca como provedor a Deus, Nosso Senhor, Hospedeiro do Além e o baixo relevo que o representa recebendo com cornos, braços abertos, e polegares virados para abaixo, evidente, fique a insustentável hesitação da Alfayé desvelada e com o gato quem queira gato sempre que não pense que lhe dão lebre. (A. Pena).

“TRÊS VIAS, CAMINHOS”

A “Coisa Celta -também nós temos direito a nos equivocar-, acima da língua, literatura, artes e artesanias, da percepção New Age do ‘Zapatero’, da próspera paletoitálica rana, do sedento linguista, da apereirada ‘marroquina gaita’, da manobra política, da celtofobobia dos que Calo aquí, etc., é produto tanto no passado pagão como no presente cristão de um teocrático sistema piramidal, regulador de direitos e obrigações constituído, adequado de acima abaixo o tráfico jurisdicional e as instituições do Toudo ou da Treba, Terra ou Territorio, ao amparo duma comum religião monoteísta trinitária de remota [Neolítica] origem luni-solar, fundada sobre a Lei Universal “todos os homens temos um alma inmortal emanada Deus” [Dis Pater]”, custodiada, interpretada, desenvolvida e aplicada à margem da práxis popular por druidas ou, como seguramente lhes chama a epigrafia galega, durvedes, “doutores”.

Tal unidade foi possível, seguramente, graças à rígida educação de afortunados filhos segundos das ‘melhores famílias’ da Europa, a meu modo de ver (Pena 2011), hoje como ontem atraídos, pela excelência do ensino e do professorado – como em Oxford, a Sorbona ou Bolonha-, se indo [Se supõe –diz César- que estes saberes se elaboraram em Britania e que de ali têm sido trazidos à Galia e agora os que querem obter um mais depurado conhecimento da matéria vão estudar lá (a Britania)], quando um centro desce de nível a outro mais reputado.

 OBSERVATÓRIO OU UNIVERSIDADE ?

Stonehenge

 Sobre o ano 50 a. C. o historiógrafo Diodoro de Sicilia descreveu em Britania um templo, seguramente Stonehenge, utilizado como observatório do ano metónico, do ciclo solar e lunar [fala em clave de Religiao Celta da virginal Mater do solar diyng god Lugh, Leto mãe de Apolo para um grego] e também dum povoado próximo [um centro monástico em realidade composto como amosa a Arqueoloxía, por mais de mil pequenas celas], habitado segundo parece por monges entregados ao culto, seguramente a escola druídica, verdadera universidade internacional, com seus observatórios, impartindo a longa aprendizagem de vinte anos, o que dura o ciclo metónico Que casualidade!

Um inter e multidisciplinar conjunto enciclopédico de saberes e conhecimento, atesorado englobando o divino e humano, uma privilegiada aprendizagem da comum matéria e a mais avançada ciência do momento: Teologia, Direito, Matemáticas, Astronomia, Medicina, etc., comum matéria que casualmente na Roma decadente do século V o escritor latino Martialis Capella, possível Procónsul da África englobaria sub vocabulo Trivium e Quadrivium.

ELOQUÊNCIA TRIVIAL

Precisamente o mercurial  latín TRIVIUM se corresponde com a Eloquência (Gramática, Retórica e Dialéctica) associada por Luciano Samosata em tempos de Marco Aurelio a Oghmios “O Caminho” . Que casual casualidade Não lhes parece?

Hermes Durero2Sócio ao Caminho escrito no Céu estrelado de Europa, hoje de Santiago, desde faz anos desde múltiplos ângulos, mostrei em não poucas publicações, a modo dum muito velhote, calvo e chosco São Pedro pagão, ao Deus alcunhado Oghmios, “O Caminho”, ‘Mercurio’ Celta por excelência, conduzindo desde a Prehistória como mostram os petróglifos bálticos, ao finisterre atlántico, à pétrea barca -quando Deus a guia, a que melhor frota -, a bom porto, à hospedería [com seu caldeiro sempre cheio] de Deus, alcunhado Breogo [Briugú biatach], a Verobriga, atadas da corda [para que não se lhe percam], as frágeis almas…animula, vagula, blandula.

galeria-fotografica-biblioteca-escorial-sala-pinturas-hercules-galico1

Domenico Tebaldi. Hercules Galicus . Biblioteca del Escorial [fragm.]. Assim -e quem possa entender que entenda- descreve a Hércules Oghmios Luciano de Samosata associado à eloquência: Preludio Heracles 5. 1 1  “A Heracles os Celtas chamam-no Ogmios usando uma voz do pais, e a imagem do deus pintam-na muito rara. Para eles é um velhote nas últimas, calvo por diante, inteiramente canoso nos cabelos que lhe ficam, enche de arrugas sua pele tostada até a completa negrura, como os velhos lobos de mar. Dantes tomá-lo-ias por um Caronte ou um Jápeto do Tártaro que por Heracles. Mas, apesar de suas traças tem a indumentaria de Heracles: leva cingida a pele do leão, tem a maza na diestra, porta o carcaj e bandoleira e sua mão esquerda mostra o arco tenso. Em todos estes detalhes é plenamente Heracles, sem dúvida. 2 Eu cria, portanto que os celtas cometiam arbitraridades na figura de Heracles para irrisão dos deuses gregos, se vingando dele nas representações, porque uma vez percorreu seu território o saqueando, quando em procura dos rebanhos de Gerião, correu a maior parte dos povos de Occidente. 3 Mas ainda não disse o mais surpreendente de sua imagem. Este Heracles velho arrasta uma enorme massa de homens atados todos das orelhas. Seus laços são finas correntes de ouro e ámbar, artísticas, semelhantes aos mais belos colares. E, pese a ir conduzidos por elementos tão débis, não tentam a fugida -que conseguiriam facilmente-, nem sequer resistem ou fazem força com os pés, se virando do avesso em sentido contrário ao da marcha, senão que prosseguem serenos e contentes, vitoreando a seu guia, se apressando todos com a corrente tensa ao querer se adiantar; ao que parece ofender-se-iam se se lhes soltasse. Mas o que me resultou mais estranho de tudo não vacilarei no relatar: não tendo o pintor ponto ao que unir os extremos das cadeas, pois na diestra levava já a maza e na esquerda tinha o arco, furou a ponta da língua do deus e representou a todos arrastados desde ela, já que se volta sorrindo a seus prisioneiros. 4 Permaneci em pé muito tempo contemplando o quadro, cheio de admiração, extrañeza e ira. E um celta que estava a meu lado, não ignorante de nossa cultura, como demonstrou em seu magnifico domínio do grego -um filósofo [druida], ao que parece, dos costumes pátrias-, disse: 5 Em princípio, se esse velho Heracles [-Isto é, a Eloquência-] arrasta aos homens atados das orelhas a sua língua, não te estranhes disso, pois conheces a afinidad entre os ouvidos e a língua. E não é um agravio contra ele que a tenha perforada, pois lembra -acrescentou- uns versos cómicos em yambos que aprendi entre vocês: quem falam em extremo “a língua têm todos perforada”. 6. Numa palavra: nós achamos que Heracles o conseguiu tudo graças à palavra por ser sábio, e mediante a persuação dominou quase sempre. E suas setas são as palavras -creio eu-, agudas, certeiras, rápidas, que ferem as almas. Aladas dizeis vocês também que são as palavras. 7 Isso disse o celta. […]” Ex Biblioteca Clássica Gredos, 42. Luciano Obras I. “Preludio Heracles”. Trad. Alfonso Martínez Díez. (1996)

O caso é que nos hospitais, nos trivia do Caminho chamado pelos gregos Heracleo – que descobri traçado numa glosa do Pseudo Aristóteles (Mirabilia), já com plena protecção penal internacional ao peregrino- Oghmios “Caminho”, bondadosa divindade condutora das imortais almas coincidiu com o crepuscular paredros Hermes, e com seu compatriota Hércules, que no décimo trabalho foi tomar emprestada a copa do sol ao finisterre para ir à vermelha ilha.

Promptema do epíteto [do solar dying god Lugh] setantianieco

Promptema galaico-irlandês dos epítetos do solar deus [Dying God, Lugh] Setanta, “Anda Caminho”, e de Bandua ,“O Atado”. Esquerda, ara galaica votada por Caudio ao [Deo Lari?] Setandianieco [c/g]. Centro esqu. Morte de Setanta por Stephen Reid; Centro. dir. Peça, seguramente de fichel, possivelmente a primeira ficha [sic, não peça] conhecida do jogo de ajedrez, representando a Bandua raiz *bhnd , “vendar, atar” -olhem a corda rodeando o peito- , de Banhos de Bande, Galiza. Direita. Morte de Setanta, estatua de Oliver Sheppard, GPO, Dublin.

Peregrinos de muitos lugares, religiões e países pelo CaminhoOghmios Hermes Hercules, calcando os passos do divino Oghmios, do Lar Setantanieco, “Que anda pelo Caminho [das animas]”, compartilhando mesa e trivial conversa nas hospederías, imaginaram a Oghmios voando como Hermes com as atadas almas [como o representa Alberto Durero no S. XVI]; ou como Hércules com maza arrastando atadas as almas [como também no S. XVI o pintou sobre a porta da Biblioteca do Escorial Domenico Tebaldi]; ou como o apresentam os baixo relevos galos, como um São Roque ou como Hércules,  vultus Sacti Petri.

oghmegalo3

Trivium e Quadrivium Quantos mistérios se escondem por trás de inocentes nomes? Há linhas rectas que parecem curvas. Em calquera caso o milenário conhecemento impartido pela universal Igreja Celta, aos jovens nobres precisava de vinte anos, um tempo forçoso para vislumbrar os segredos do ano metónico.

Retornando já ordena dos os lugares de origem depois de duas décadas de ausência, os druidas aplicavam a bem aprendida Universal Common Law.

STONEHENGE & DURRINGTON WALLS

Quiçá Mike Parker Pearson teve razão ao dizer: “We think we have found the village of the builders of Stonehenge, comentando em Janeiro de 2007 a excavação do enorme povoado [Durrington Walls] com mais de mil celas de 5 m2, do Neolítico Final e Calcolítico [e psvlm. também do Bronze] a 3,2 kilometros de distância de Stonehenge.

Mas reclamando meu dereito a me equivocar, ajuízo que Parsons puido bater com as celas dum Colégio Britânico dos Druidas -não menos prestigioso, que hoje Cambridge ou Oxford- ao que aludirão, César em passado e em presente, Diodoro, Hecateo e algum outro:

[ … ] Cremos não será inadecuado [-dize Diodoro-] a nosso propósito debater dos que escreveram sobre antigos mitos os legendarios relatos dos Hiperbóreos, Hecateo [ca 350 aC ] e alguns outros dizem que nas regiões além a terra dos Celtas há uma ilha no mar não menor que Sicília [com segurança Britania].

Stonehenge. By Jules Ferrario. Published by Jules Ferrario, Milan. Copper engraving; hand colored, 1827.

Stonehenge. By Jules Ferrario. Published by Jules Ferrario, Milan. Copper engraving; hand colored, 1827. Colorful view of a celebration at Stonehenge

A ilha segundo conta-se, situada no norte, está habitada pelos Hirperbóreos, denominados assim por se encontrar seu lar além do ponto onde sopra o vento do norte (Boreas); e é tão fértil como productiva de todo cultivo, de facto ao ter um inusual clima temperado [pela Corrente do Golfo] produz duas colheitas ao ano. Tambem contam sobre ela esta lenda: Leto nasceu na ilha, pelo que Apollo [seu filho] é entre eles honrado sobre todos os outros deuses; e todos os habitantes são considerados, em verdadeiro modo sacerdotes de Apolo pois que se alaba a este deus sobremaneira todos os dias entoando continuamente cantos em sua honra.

Descrição de StonenhengeE também se encontra na ilha um magnífico recinto sagrado de Apolo e ornado de muitos exvotos um importante templo que tem forma esférica. Há ali também uma cidade consagrada a este deus e a maioria de seus habitantes [seguramente um centro monástico], são tanhedores de cítara; e tocam continuamente este instrumento no templo e glorificando seus factos cantam hinos de louvor ao deus […] .

Dizem também que a Lua, olhada desde a ilha, semelha estar a pouca distância da terra e ter prominencias, parecidas às que tem a Terra, e que são visíveis à vista. Conta-se também que o deus visita a ilha a cada dezanove anos, o período no que se remata a volta das estrelas a sua prístina posição em os céus; e por esta causa os gregos chamam “ano de Metón” ao período de dezanove anos. Ao alvorecer o deus sai dançando e tocando a cítara até a noite através do equinoccio de primavera até a saída das Pléiades, expressando deste modo sua complacencia pelos seus propios sucessos. E os reis da cidade e os supervisores do recinto sagrado chamam-se Boreadas, já que descem de Boreas, e a sucessão dos cargos mantém-se sempre na prosapia. Diodoro de Sicilia, L. II. 47.

III COMUN QUARTO PARA BEBER. BRIUGAID

hp photosmart 720 foto A Pena

Quarto ou  salão da antiga Gallaecia [a.i. midchúairt], para o banquete celta. Oppidum de Briteiros. Gallaecia de Portugal.

A título de indiscrição, a divina noção da briugaid, “hospedagem”, tem consequências jurídicas. Existe na Celtic Common Law uma generosa função de provisão de hospitalidade [a.irl. briugaid, briugas; briugamlacht, “generosidade” – não por acaso com um pé no Além -] uma obrigação de ‘dar de comer ao senhor, seu séquito e cavalarias’, nomeada na Galiza, censo, jantar, conducho (conduto), colação ou colheyta [b, 289-295]. A trebad “possessão em harmonia e paz pelo soberano da Treba, ou Túath, Toudo”, na Irlanda expressa-se na dispensa de, biatad, jantar, pela classe dos hospedeiros [singular briugú (biatach)], ‘cujo altíssimo rango e posição dependem da provisão de hospitalidade a quem a demandar’.

Assinalamos já muitas vezes a relação entre o briugú e a briugaid, com a casa castreja com banco corrido [l, 113-142] e o irlandés biatad [Sullivan, cxiii] com o medieval censo, conducho, collação e jantar galaico [p, 134-143]. Como assinala Kim Mc. Cone (1990, 86-87; 125) todo o sistema da treba ou toudo fundamentasse nas actividades do Grád-Túaithe, classe de soldados lavradores proprietários de terras chamados ‘os grados do estado / sociedade laica”. As actividades do Grád Túaithe em torno da posse dos bens e propriedade numa ‘Terra em paz’ chamanse trebad, palavra da soberania doméstica que não convém perder de vista por sê-lo nome da unidade política territorial galega, a Treba [Pena 1994]. O papel era em primeiro lugar desenvolvido por um ou rei [á, 174; 285-286], e pelos senhores, revelando-se logo o seu mais aparente que real ‘caráter pacífico’ numa subalterna gradação [á, 186 ss]; em que salvo o rei ou o grande nobre o briugú [caso do camponês foreiro] não desenvolve um papel militar. O não cumprimento pelos recetores de terras da antedita obriga de biatad chamada en Galiza colleita, colação, subvertía a a legalidade, orden social.

COMPRIDAS CASAS COM ASSENTO CORRIDO

midchuáirt de Eva Merlán assessorada por A. Penaa

Refere-nos Posidonio como em ocasiões -comportamento comparável ao dos moços galegos nas festas paroquiais de algumas aldeias, ao menos até os anos 60- , os celtas fazem duelos em suas festas. Mostra-os indo sempre armados a essas reuniões, nos descreve como os comensais acabam freqüentemente feridos e como a briga, subindo de tom, se ninguém se interpunha, se podia converter numa luta a morte. Não esquece mencionar Posidonio o ‘antigo costume’ de que ao trinchar a carne era reclamada pelo mais valente a melhor porção, a parte do campeão, e como, se alguns outros a reclamavam se levantavam da mesa os pretendentes e lutavam até a morte. Desenho de Eva Merlán assessorada pelo autor, para a História Ilustrada de Narón (VV. AA.

A arqueologia constata na Galiza este aspecto da Trebad, a obriga do jantar [do biatach] nas compridas casas com assento corrido ou sem ele, verdadeiros midchúairt onde olhamos nas fontes os cavaleiros almoçar sentados em bancos o redor das paredes, sitúandose segundo a idade e a dignidade [enquanto] a comida se vai hierarquicamente passando em roda, dum modo similar ao que Ateneo, citando a Posidonio, refere [p, 112-113; 135-142].

“LA VERGÜENZA DEL GALLEGO” E A FALTA DE VERGONZA DOUTROS PAGOS FORÁNEOS

SANYO DIGITAL CAMERA

Mais não é preciso ir tão longe pois o costume segue ainda vigente hoje, de modo assinalado o ‘dia do patrão’, nos lugares, paróquias da Galiza, sendo mesmo impensável para nos que se possa esgotar num almoço ou jantar a comida. Quando um galego come fora do pais não concebe que o hospedeiro possa deixar que as viandas se acabem, isto é para nós uma violação da mais alta qualificação do briugú: a gart, “xenerosidade”, [Mc.Cone, 127] e uma vergonha muito grande, como em Irlanda, em Galiza se nos cairia a cara de vergonha de esgotar-se a comida. Éis o contraste entre a chamada “vergüenza del gallego” e a menos indoeuropea “falta de vergonha” doutros pagos forâneos [p, 134-148].

AULA DOMESTICA REGUM. AULA COMITIS

SANYO DIGITAL CAMERA

Explica finalmente a função das dignidades medievais do paço [aula regis, aula comitis, etc], o ostentoso banquete que se ofrereceu ao monarca novo o 17 de setembro de 1.111, no paço de Gelmirez – paço real em realidade, pois a briugaid obriga ao vassalo a manter ao senhor e o seu sequito como amosa a Historia Compostelana (152) quando o Conde de Galiza, D. Pedro Froilaz entronizou en Santiago ao infante Afonso Raimundez.

SANYO DIGITAL CAMERA

“[…] aginha, uma vez [proclamado Afonso Raimundez, rei da Galiza] celebrada a misa solenemente, levando segundo o costume ao novo rei ao seu paço, convidou o bispo [Gelmirez] a tódos os próceres da Galiza ao banquete real, onde o claríssimo conde Pedro foi dapífero regio e seu filho Rodrigo sustentou como armeiro a espada do rei, o escudo e a lança [armiger, alférez], Munio Pelaez apresentava ao rei os manjares, e á fartar vinho e sidra mandava servir todas as mesas Bermudo Perez, e assim, com fartura de todos nas variadas e bem adubadas viandas, entre ledas cantigas e loubanças, passou tão assinalado dia” [Hª C., 142]

Como senhor da terra de Santiago, cidade episcopal capital do reino, o bispo [vassalo do rei] está obrigado a ceder seu paço e residência e manter [o briugú é biatach “alimentador, mantenedor”] a seu senhor o rei e aula regia ou chancelaria quando nela mora [como tinha sucedido também com o paço episcopal de Lugo]. Assim convidou o bispo [Gelmirez] os próceres ao banquete real, sendo briugú o bispo Diego Gelmirez, o Conde Maior de Galiza Dom Pedro fez de repostero maior, seu filho Dom Rodrigo Perez, serviu como portador das armas reais, outro filho do conde, Don Bermudo, fez de copeiro, apresentando finalmente ao rei os manjares o genro do Conde de Galiza, segundo rígido e velho protocolo celta.

[em revisão, desculpem as gralhas]

André Pena & Michelette Harris

Esta obra atópase baixo unha licenza internacional Creative Commons BY-NC-ND 4.0. Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra non incluída na licenza Creative Commons BY-NC-ND 4.0 só pode ser realizada coa autorización expresa dos titulares, salvo excepción prevista pola lei. Pode acceder Vde. ao texto completo da licenza nesta ligazón: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.gl

 

 

 

Posted in Institutional Archaeology | Tagged , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , | 3 Comments

UMA INEXISTENTE CULTURA CASTREXA

POR ANDRÉ PENA

CF. Cátedra: revista eumesa de estudios , ISSN 1133-9608, Nº. 21, 2014 , págs. 91-156

COMUM HÁBITAT E CIVILIZAÇÃO CELTOATLÂNTICA DA IDADE DO FERRO

Ainda que é preferível a denominar Civilização Celta, é verdadeiro que poderia se definir na Idade do Bronze e do Ferro Atlântico pars pro toto, ex more celta pelo arraigado módulo de hábitat: o castro, denominado em celta antigo comum brig– ‘Alto [fortificado] lugar”.

Oratores, bellatores, laboratores

Briga “Castro” celtoatlântico (Desenhos de Carlos Alfonzo assesorado por A. Pena) © Carlos Alfonzo

Mas o princípio que na Arqueologia e ainda no nutrido conjunto de topônimos em –briga, –bris, -bris, -bria, -bre, etc., com abundantes derivados (Moralejo, 2008, 173), condescende em supor a Civilização Celta cultura de brigas ou castros, não admite uma “Cultura Castrexa [ou Castreja]” cingida em exclusiva ao Noroeste hispano [á, 227-262].

Valpaços, Chaves. Portugal

O registo epigráfico do Noroeste, dentro do ambiente marcadamente territorial que lhe é particular, mostra também a voz Treba na Gallaecia Bracarense, exactamente em Sanfins [Valpaços], cerca de Chaves [Portugal], se assinalando num epígrafe cruciforme, que intensifica seu valor como petróglifo de termo, o limite ou fronteira da treba, “tribo” dos Obili[ancos]: TERMINUS/TREB[AE]/OBILI[ANCORUM?]

Uma treba galaica, como Trasancos, poderia, dependendo de seu tamanho, ter entre 80 e 120 castros na Idade do Ferro. O castro [a, 177-185; 187-197] projeta sobre seu minúsculo território econômico (de 1’5 km de rádio por meio-termo) uma direitura ou jurisdição cum omnia intus clausis et extrinsecus foris, compreensiva de pastos, bosques, montes e cursos de água, perfeitamente demarcada per suis terminus et locis antiquis [a, 204-205; a, 226-296; b, 131; 152]. É um bem pertencente, pro indiviso, ao Dominus, à cabeça (a.i. tanaiste) duma Domo, ‘Casa nobiliar’ [precedente do nobile e do satelite alto-medieval ou do fidalgo] gassaliana, “vassala” ou cliente da Casa do princeps da treba ou toudo [b 263-283, m 333-502].

Trebopala, Crougintoudadigo, Pedra de Scone, Lia Fáil

Resulta muito significativo que todos os elementos esenciais, realmente importantes, o mito fundacional de Irlanda, a pedra sobre a que se sentou Isabel de Inglaterra para reinar sobre o Império Britânico, nos remetem a Galiza. Que casualidade! Não te parece?

Mostramos como na cada sucessão [igual sucede com a posse da Treba pelo princeps (lat. provinciano, principis)] o novo senhor representa com uma inauguratio a imemorial posse jurisdicional do castro pela linhagem [p, 20-34; 37-56; 60-88] ‘sulcando a fronteira com o arado’, de succo [o, 117-120], cobrando grande importância propagandística na crica , “fronteira”, a estela [neolítica, calcolítica, ‘guerreiro galaico’, etc.], erigida como em a Europa celtoatlântica sobre simbólico inmobiliário demarcatório do conceito sagrado e ‘melusino’ da Soberania Celta: a mámoa  fundacional do clã nobiliário reacondicionada pela prosápia ao longo de milhares de anos; a fontana fria da louçana casamenteira [A]Moura, institutora da linagem, a Trebopala ou Crougintoudodadigo [Croio Teutático], e a carvalha [de Auga Quente ou Edratil, Hy-Brassil; Iggdrassil, etc.].

COMÚM NOBILIÁRIA E CAVALEIRESCA OLIGARQUIA

Castro de Carlos Alfonzo

Castro de Carlos Alfonzo (asesorado por A. Pena)

Os castros nome que damos na Galiza ao comum hábitat atlântico do Bronze e da Idade do Ferro, insular e continental, aparecem mencionados no registro epigráfico (SS I-V dC.) depois do Território Político (TP) como topônimo em ablativo, a seguir da letra Ͻ, intrometida entre o TP e o castro, que originando no passado vibrantes polêmicas, desde faz mais de trinta anos de forma pacífica comummente se interpreta (María Lourdes Albertos 1975:65) como castrum ou castellum (pl. castra, castella).

Estela-Nicer Clutosi-

Estela Páleo Cristã achada em A Corredoira (Vegadeo) “XP [Crismon entre o sol e a desaparecida lua] Niger, filho de Clutoso, principe [em vulgar latin baixo imperial, principis] dos [galaicos] Albiones […]”

De ter sido este o significado de Ͻ, “a letra fatal”, como lhe chamou Untermann, quase não teria importância [á, 179-181], seria innecessário em realidade ou estaria duplicado por reaparecer de novo depois do signo o castellum a –briga, -bris, -bris, -bria, -bre, “castro”: Cabarcos Ͻ Beriso ; Interamnicus ex Ͻ Loucioelo; Seurra Trans (miniense) ex Ͻ Serante; etc-, cimentado comodamente em um topônimo: Aiobrigiaeco; Narelia; Serante; Cariaca; Beriso; Eritaeco; Arcuce; Talabriga; Berense; Berisamo; Letiobri; Louciocelo; Tarbu, antigo expressado em ablativo sem preposição, referido exclusivamente a entidades menores com função em latim de locativo [á, 266-296] -como domo [que origina em antigo irlandês déis ‘cliente(s)’ derivando a voz casualmente dum conceito de soberania doméstica– segundo Kin McCone (1992, 193–197) de *dem- “Casa”, ‘house(hold)’; cf. dám “freguesia”, ‘retinue (of clients)’ < *domo– ‘house(hold)’], em CLOTIVS CLVTAMI (F) SVSARRV(S) DOMO CVRVNNIACE [CIL III 2016 Procede de Salona, Dalmacia: Cloutius Clutami f. duplicarius alae Pannonior. Susarru(s) domo Curunniace]; ou em ABILIUS TVRANCI F.]. DOMO LVCOCADIACVS CIL III 4227, dun soldado galaico entrerrado em Gyaloke, lugar cerca de Szombately, Hungria (Deixou como herdeiros aos camaradas de Gallaecia, um de Lancia e outro de Aligancia) [g, 62-64]

COMUM PRINCEPS, IMPERANTE DE TERRA, “RÍ TÚATH”; COMITE, “RÍ BUIDEN”; MAIOR INTER COMITES, “RÍ RUIRECH”

Corio galaico de Carlos Alfonzo

Corio [de co “juntos”  e wiros “homes”, “ejército”] Galaico de Carlos Alfonzo asesorado por A. Pena. Hoje não temos signa, legados, centuriones, decuriones, primipilos, mas casualmente temos, bandeiras, embaixadores, cononeis, capitães, brigadas, cabos… Tásiono foi sem dúvida o primeiro celta conhecido em proclamar-se aire “nobre celta ” e em ser proclamado excingo “campeão”. Sabes de onde era Tásiono? Não to podes imaginar? Era Nerio, da Kaltia, de Galiza. Um celta em Galiza, em Finisterre? Não mo posso crer!

Treba ou Toudo.

“[…][It] have been applied” -sustem Sullivan, 79, 80-, “to the people occupying a distric which had a complete political and legal administration, a chief of Rig, and could bring into the field a battalion of seven hundred men. The word was also applied however to a larger division, consisting of three or four, or even more Tuatha, called a Mór Tuath, or great Tuath, which were associated together in war under one commander”.

“This great Tuath represented Gothic, Thiuda; Old Norse Thjoth; Old High German, Diuth” Assinalando a seguir o sábio fundador do estudo das Instituições Celtas no aparato crítico (90) sub uocabulo Tuath. Old Celtic tout, from a root tu, to grow, to bring forth young, to multiply, to be strong; stem tut, people or district. In Old British it was tût, now tud; and represented the Lithuanian tauta, the Umbrian tuta, tota, Oscan tout. It occurs in several compounds found upon Gaulish, or Gallo-Roman inscriptions, e.g., Toutillus (Muratori, 1281, 6); Toutela (Gruter, 852, 2), Toutio-rix, a Gaulish name of Apollo (Orelli, 2059).

The words ΤΟΟYTIOYΣ NAMAYΣATIΣ in the inscription on a marble tablet found in 1840 at Vaison have been translated “Citizen of Nemausus”, by Dr. Siegfried, but Prof. J. Becker suggests, and with good reason, that it should be pubicus, that is, magistrate of Nemausus, or Nimes, – a fact of some importance, as it would to show that the cantons of ancient Gaul were called by a name corresponding to the Irish Tuath. The Irish name Tuathal and the Gothic Totilo are perhaps related.” Sullivan. 1873, 80.

A Treba/Toudo, se erige, ate nossos dias, em imarcescível, sempre viçoso, potente conceito geográfico: a comarca ou bisbarra [ a, 24-45; á,178-185; 266-267].

Galiza. Celts From Atlantic Europe. Political Organization. Palestra XIV International Congress of Celtic Studies, Maigh Nuad. Ireland (2011). André Pena, Ph.D. Arqueólogo e Historiador do Concello de Narón

AIRE, MILITES, BENE NATI

 Os membros da classe social proprietária que goza de todos os direitos civis dentro da sua Treba ou Terra entre os Celtas da Europa Atlântica chamam-se ari, aires. O primeiro aire, “nobre”, conhecido em todo o mundo Celta, dos tempos da Idade do Bronze, foi, segundo proclama sua estela funerária, redactada com caracteres tartésicos em Celta Antigo Comúm, um araiui, aire, ari,  “nobre”, Nerio da Kaltia, um excingo, ‘heroe’ galego da Costa da Morte do finisterre atlántico chamado Tássionos. Há duas categorias de aires, aaltanobreza, milites, bene nati, chamados em Irlanda flaths, (lat. med. s. miles, pl. milites); e os bó aire.

Como em Galiza, em Irlanda assinala também D. A. Binchy: ‘dependendo da quantidade de [trebas ou toudos, túatha] territórios familiares que a cada um tem baixo seu controle’, três básicas categorias de reis ou príncipes: […] o Críth Gablag (104-105), distingue ao Rí Benn literalmente “Rei dá Pena, Rei de Cabeça”, – é Benn psvl. lenição de Penn, “cabeça, pena, rocha”, cf. o meu gentílico Pena, o apelido anglo-saxão Penn, o Pennaod bretão, etc.], que seria a cabeça visível de uma sozinha treba, Rí Túath, o Rei, dum sozinho Túath, “Toudo”, que nos chamamos príncipe ou imperante de Terra.

O Rí Túaithe se subordina ao Rí Buiden “Rei de Bandas, Mesnadas, Hostes”, também chamado Rí Túatha, “Rei de Toudos”, ou Ruiri “Rei de Reis”, nós lhe chamamos dux ou comes (sive comite). E acima destes duces et comites senhores de várias terras, está o Rí Ruirech , o primus inter pares, figura coincidente com o ‘conde mór, ou maior de Galiza’: maior inter eos, comes dominus Petrus Foilat e o Adiantado Maior da Baija Idade Média [b, 24-234].

DUCES/ COMITES /FLAITE

Os Flaths [em realidade o plural é flaithe] corresponden-se na Galiza do início do século XII, onde este sistema celta pervive como fóssil institucional, a alta nobreza, são achamada “prolix bene natorum”, são na nossa área, os membros do Clã Petriz, principes e imperantes das Terras de Trasancos, Bezoucos e Arrós entre moitas outras, longas de enumerar, desde o Tambre a Ortigueira [b, 53-161].

GRÁD FLATHA

Existia na Europa celtoatlántica, como em Irlanda um grád flatha, uma “ordem de xerarquia e autoridade” discriminando à gente (cénel)  proprietária em categorias sociais, pela sua composição ou valor penal:  o alto e baijo clero, durvede/druida, bispo, “ollam, doutor (em Irlanda)”, fili, “bardos, fís-tores [‘chega o fistor –diz o galaico adagio- e afai-se o dia’]”, cregos e o oficiais qualificados gente com sólido conhecimento em técnicas ou artes, o que hoje chamaríamos “profissões liberais”: juices, comerciantes, mestres músicos; etc. [b, 53-351].

VEXILLATIONES, BANDAS, MESNADAS, HOSTES

corioebandua

Vexillatio ou “Bandeira” galaica baijo imperial. Esquerda.  Samain, 1º de Novembro do Castro de Quintá, O Val, Narón. Por Carlos Alfonzo [ex A. Pena]. Direita.  Bandua  “O que se ata [para morrer de pé raiz *Bhnd] de marfil, de época imperial do Museu de Ourense, procede de Banhos de Bande . Observem a banda à altura do peito. Inda hoje nossos militares têm a gala luzir estas bandas em seus uniformes.

É a treba ou toudo é também a unidade básica de recrutamento militar: o batalhão [a, 131-154]

Guerreiros Galaicos
GUERREIROS GALAICOS. A TARGA, A DARGA, “escudo, adarga”, E A LENA, “saia”

Click to access 2001%20039_060.pdf

Batalhões que os romanos chamaram vexillationes, ‘bandeiras’, tropas especializadas integradas nas chamadas pelos romanos alae, unidades de cabalaria, ligeira e pesada; e cohortes unidades de infantaria, ligeira e pesada[a, 132-133] .

Ikurigos por Carlos Alfonzo (ex A. Pena)

IKEOTONEQUAM CCCV IK[V]RIONEQUAM L [seguido de outras letras ‘que pudessem ser numerales’ de difícil leitura. Parecem, segundo o penso, recolher o preço de compra ou venda de dois cavalos, um deles seguramente para o General de cabaleiria Ikuri(g)o, expressado em metálico pelos numerais. A inscrição encontra-se com outras de fácil leitura numa lousinha biselada para levar um marco de madeira, como as que se usavam nas escolas galegas faz cinquenta anos da Villa galaico-romana de Noville, Mugardos Terra de Bezoucos [*Besancos] achada finais dos oitenta e começos dos noventa do século passado por Fermín Pérez Losada.  Desenho de Carlos Alfonzo (ex A. Pena) © Carlos Alfonzo. A lorica esquamatarara avis–  é reconstruida hipoteticamente partindo duma  escama de bronze, o capacete do alce,  é reconstruido das moedas de Publio Carisio emitidas nas guerras contra Galaicos e Cántabros. CATEGORIA NÉMITA. En Galiza como em Irlanda, a ordem hierarquica das pessoas inmunes, a categoria Nemed “sagrada, inviolável, de altíssimo rango” [comparativamente nossa Terra de Nemitos, hoxe Nendos não teria, em princípio, nada que ver com “Terra de Santuários”; de facto significa “Terra de Cavaleiros”, e que a capital da comarca se chame Betanzos dos Cavaleiros resulta curioso].Encabeça o sistema de rango e jerarquia na Civilização Celta, primeira grande cultura Europeia, o Ard rí, “Alto rei”, o Rex, o Rei.  Vem depois a alta nobreza e sua extensa parentela, elite da fortuna e poder, os flaths. Segue em hierarquia ao mencionado Árd rí, “Alto Rei”, o chamado na Irlanda Rí ruírech, “King of overkings”; a esta figura, encarnada na Galiza de modo ejemplar pela nobre figura de D. Pedro, “Conde de Galiza”, alude exatamente a expressão em um diploma de Juvia maior inter comites ; ou, já na Baixa Idade Média, o Adiantado Maior). Vêm depois o comes ou comite, “conde” (Ruiri , “overking”)  plural comites, senhores de varias trebas, terras ou territorios, possivelmente grupos de quatro, em época tardo-antiga como sucedia em Irlanda [e parecem mostrar as pequenas coordenações ou agrupamentos das listagens de territórios da Divissio (do ano 569),e do Chronicon Iriense (documento composto ao final do s. X com antigas fontes )], mas já estes agrupamentos de terras, concentradas pelos condes -como as dos Trava e Trastámara-, eram na Alta idade Média bem mais. Em derradeiro lugar está em Irlanda o Rí Túaithe, “senhor duma Terra”, equivalente a nosso rex, principe, imperante de Terra [ b 24-45]

Os integrantes das subordinadas bandas, mesnadas ou hostes do Comes [Ruiri], organizan-se no interior dos Túatha, Trebas, Toudos, Ciuitates, Populi, Plebes, Terras, Comissos ou Territorios Políticos [Pena 1991; b, 54-111; á, 175-177 ; 266-293] a modo de senhores de pequenas jurisdições, de fidalguía terratenente rural instalada, em algum caso desde o Neolítico até finais do século XII [p 20-34] em ‘casas’, brigas, castella do Bronze, ou do Ferro, ou nas antigas ou medievais domus, uillae, ou uillas. [p 102-168; 37-56]

A briga -bre,

A briga , -bre, “castro”, loc. latino. domo, “casa” dum dominus, “senhor” e sua crica ou dominium, “espaço económico demarcado” ou iurisdictio.

A portentosa História Compostelana transmite no ano 1100 (era 1148) a 5 de março uma listagem destes cavaleiros das nossas Terras, antigas Trebas ou Toudos, de Trasancos, Bezoucos, Labacengos, Arrós e Prucios [*Prutencos].

biblioteca morgan

Corio, “ hoste”. Infanteria e cavaleiria. Miniatura do Beato de Thompson Morgan. Fol. 241

NOMINA MILITUM BISANCOS. NOME DOS CABALLEROS DE BISANCOS (BEZOUCOS)

Haec sunt nomina militum habitantium Bisancos, que inferius denotata sunt. “Estes são os nomes dos cavaleiros, abaixo consignados, moradores em Besancos (Bezoucos):
Menendo Holmiz confirmo. Férveo [Fervens HS] Hólmiz conf. Vistrario [Histrarius HS] Holmiz, conf. Oveco Froylaz conf. Rodrigo Pelaiz conf. Vistrario Pelaiz [Pelaz H.S] conf. Gonzalo Menéndez, conf. Munino Oduariz [confirmo]. Bermudo Rageliz [confirmo]. Ioan Vimáraz [confirmo]. Vermudo Asmondiz [confirmo]. Pedro Bermudez [confirmo]. Fernando Suarez [confirmo]. […]

NOMINA MILITUM DE TRASANCOS ET LABACENCOS ET ARROS. NOME DOS CABALEIROS DE TRASANCOS, LABACENGOS E ARRÓS

Haec sunt nomina militum Trasancos & Lavacencos & Arros habitantium, quorum nomina inferius denotata sunt, qui hanc subjectinem juste fecerunt tam pro se praesentibus, quam & pro sociis suis absentibus, atque pro universo populo. “Estes são os nomes dos cavaleiros moradores de Trasancos e Lavacengos [Lapatiancos] e Arros [Arroni, Arrotrebae], abaixo consignados, que se aterão conforme este sometimento, tanto por eles que estavam presentes, quanto por seus sócios que estavam ausentes, e por todo o povo:
Nunno Vermudez conf. Oveco Gonzalez conf. Gonzalo Pérez [confirmo]. Sueiro Tellez [confirmo]. Vermudo Gelidiz [confirmo]. Oveco Muniz [confirmo]. Pedro Muniz [confirmo]. Pedro González [confirmo]. Bermudo Hiscaz [confirmo]. Eica Estevez [confirmo]. Bermudo Pérez [confirmo]. Pedro Suarez [confirmo]. [Menendo González [confirmo]. [Bermudo] Ragéliz – vicario da Terra de Trasancos-(confirmo)]. Froila Bermúdez [confirmo]. H C. L I, Cap. XXXV 6 [b, 101, 102].

PRINCEPS/PRINCIPIS GALLAECIAE (RÍ RUIRECH)

Curioso Mapamundi num Salterio da abadia de Westminster (9,5 cm de alto) miniado ca 1265?. British Library

Curioso Mapamundi num Salterio da abadia de Westminster (9,5 cm de alto) miniado ca 1265?. British Library [Considered -sustém a Wikipedia- one of the great medieval world maps. Probably a copy of the map that adorned King Henry III bed chamber]. Olhem como aqui Jerusalém ocupa o centro do mundo. O Leste, a saída do sol, está acima. Preside Cristo, Luz do Mundo sustentando em sua mão o Orbe Tripartito – os três passos do sol [  https://es.calameo.com/read/0012929573d6e6be239aahttps://catedra.pontedeume.es/15/catedra1508.pdf ]-. Baixo ele se figuram a árvore do Sol e a árvore da Lua. No outro extremo, no fim do mundo, na posta do sol, onde segundo Éforo habitam os celtas está O adivinham? Está Galicia [Galiza], separada por umas montanhas de Hispania [uma Hispania concebida então todavia em lugares do Atlântico como mundo árabe], e também figura Barcelona. Galiza viria a ser no imaginário deste mapa, todavía no século XIII ou XIV, a Hispania Cristã. Ideia compartilhada pelos árabes que chamavam Galegos – ou com mais exatidão cães galegos, no pior sentido da palavra da rosa- aos cristãos. Ao final -eram outros tempos, tempos de intolerância- toda Espanha mordida pelo cão ficou cristã. Cristã nova.

O tánaiste, “cabeça de família”, dirige um holding de territórios políticos e de propriedades do clã [b, 130-234], territorios secularmente aglutinados na prosápia por herança ou casal, explodido em regime pro indiviso recebendo a cada membro seu quinhão ou quota-parte [b, 153-155]. No caso da Terra de Trasancos, a Casa (fine, linhagem) Prolix Petriz [b 53-200] está encabeçada pelo conde de Trava Dom Pedro Froilaz [maior inter comites de Galiza; um maior comitum equivalente ao chamado na Irlanda Rí Ruirech] e por seus irmãos; seu filho Fernando Peres, conde de Trastámara e sucessivos “cabos do clã” [Tánaistí] [Cal Pardo] até a morte sine semine em 1261 do derradeiro deles Dom Rodrigo Gómez Princeps Gallaeciae e dos comitatos [mór túatha] de Montenegro, Monterroso, Limia e Sarria, derradeiro maior comitum (Rí Ruirech) Petriz direito, também chamado na Irlanda Rí Cóicid, “Rei de Província” [sinônimo de reino, Provincia Gallaecia, “Reino de Galiza” [b, 54-234; p, 152-168].

Gallitia

Estavam em posse dos reis seus reinos e senhorios, legitimamente obtidos por casal, por herança ou por conquista, em regime proindiviso, unidos em sua pessoa, mas independentes os uns dos outros, com suas constituições, foros, usos e costumes proprias.

REIS DE GALIZA

Segundo no reino em hierarquia, posesor de múltiplas trebas o Rí Ruirech, o Princeps Gallaeciae [mostrando as instituições galaicas afinidade com as irlandesas do Críth Gablag] só tem em cima ao Rex in Galletia, ao Rei de Galiza; só é vassalo [e é tutor dos infantes], de Alfonso Raimúndez [á, 431], Fernando II, Alfonso VIII (IX de Leão) [á, 432], do Ard Rí, “Alto Rei, Imperador [o rei galaico o é (de) tota Hispaniae]” [á, 415-433].

SENHORES LOCAIS

Dentro de cada Treba, Toudo, Terra, fecham o sistema as casas de senhores locais, de donos e cabaleiros; a proto-fidalguia, os linhajudos dominī terratenentes (ai flaithe), possesores de moitos castella, e os menos linhajudos senhores propietarios, livres ou vassalos [lat. clientes; a.i. ceile], escudeiros, infanções, duma briga, –bre, –be, “castro”, [o irlandês dun (>tun >town)].

DO CASTRO A UILLA POR CARLOS ALFONZO (EX A. PENA) para o projeto Caminhos Milenários. O Val. Narón

WARNING!!!! NÃO CONFUNDIR A UILLA COM A PARROQUIA. UMA PARROQUIA COMO O VAL, NARÓN, TEM CINCO UILLAS [plural medieval em -as e não em -ae]. DANTES TEVE QUATRO CASTROS. A ACTUAL PARROQUIA GALEGA FAZ-SE REALIDADE [PARTINDO DAS REFORMAS DA IGREJA] A COMEÇOS DO SÉCULO XIII [CUNDE O PÁNICO ;-)] Desenho de Carlos Alfonzo (ex A. Pena)

Possesores durante a dominação romana da uilla galaico-romana. Possesores da uilla [pl. uillas, (potius quam uillae)] tardoantiga. Possesores da uilla medieval [á, 181-203].

uilla de Platanetum (O Val) Carlos Alfonzo (ex A. Pena)

 Uilla de Platanetum, Pradeedo, O Val. Narón. Desenho de Carlos Alfonzo ex A. Pena

Termo polisémico, também em Galiza [b, 133-155] se chama uilla a casa labrega [em Gales, Gwelle, o Welle, se nomeando a renda gabal, “gabela”], e se chama uilla também ao lugar onde se agrupam duas, tres ou mais casas [b, 134-135] que parece corresponderse institucionalemente com a irlandesa Baile “place”, “lugar, bailía” [p 92-98; b 129-200].

uilla de Quintana,Quintá

Desenho de Carlos Alfonzo baijo minha direção para Caminhos Milenários. Vigiado por seu cão de caça Ulgario e pelo Conde Maior de Galiza Dom Pedro, o rei dom Afonso [em fosterage em Trasancos] corre ao colo de  Munia Froilaz, que o recebe em 1113 à porta de sua uilla. Munia e Dom Pedro doaram ao Rei outra uilla idéntica a esta: Uilla Ferreoli famosa pela caça maior de sua vizosa fraga, chamada  desde então Fraga do Rei dom Alfonso. Cem anos despues nesse lugar no ano 1213 o neto deste rei, Dom Alfonso VIII de Galiza e IX de Leão fundou ex novo sua Villa Medieval de Ferrol, como fundasse em 1208 a Villa da Coruña [Crunha]. Pese a minhas recomendações, seguramente mais por  confusão de ambos conceitos Uilla fundiaria/ Villa urbana que por desinterese, Ferrol, minha cidade natal, não celebrou no ano pasado seu oitavo centenário. Nem sequer o consolo de uma missa em memória do rei fundador.

SIC/ENATA PACATA. EFEITO DA CONQUISTA NO SISTEMA JURISDICCIONAL CELTOGALAICO

[Addenda]

[/Addenda]

VETERE AC IAM PRIDEM RECEPTA POPULI ROMANI CONSUETUDINE (Tácito)
Irlanda não conquistada por Roma até a adopção do cristianismo no século VI manteve sem interferencias as instituições; ou até a invasão normanda (800,1169); ou a conquista pelos Tudor (S. XVI). Os reis galeses com a sua clientela, os bonheddigion governavam como pais de família o país [Hubert, 466]. Dividido igual que Irlanda em unidades políticas, quatro reinos subdivididos em Cantref, Territórios ocupados por clãs ou casas nobiliares definidos por fortes laços parentais e agnaticios. Segundo HUBERT [,441] o sistema funcionou no país de Gales até o século XIV.

Tillego filho de Ambato Museu de Lugo

Famosa tabula hospitalis de Folgoso do Courel [Museu de Lugo] do ano 28 a.C. O sistema de vincular á derbfine era usado pelos galaicos no seu tráfico jurídico privado.

Mas na Gallaecia Roma segundo seu costume de aproveitar a pré-existente organização, integrou nosso sistema Celta, cheio de subtilezas, em seu direito [a, 131-150]. Converteu o sagrado lugar forum/oenach/conventus, efémera capital estacional das reuniões interterritoriais de três das confederaçãos que conformavam Gallaecia em três estáveis cidades Bracara, Lucus e Asturica.
Pasando por conquista as galaicas trebas e toudos a engrosar o ager publicus, eliminou todo vestígio político de unidades superiores -o mór túath, ‘toudo mór’, comprensivo dumas quatro trebas por meio-termo, que chamamos comitato, “condado”- [n, 103-121], e devolveu esas trebas ou toudos como conducta, em precarium, ‘precário’, aos que as tinham dantes, agora conductores convertendo ao principis [princeps] e ao durvede, em homens livres dependentes, em legati [fluidir] vassalos de Roma [á, 186-203].
Dito com mais propriedade, Roma não devolveu as Terras aos senhores, lhas aforou, vinculadas as três vozes da derbfine celta herdando a totalidade o filho sobrevivente da cada transmissão [p, 101-130] .

O BERÇO DO FORO GALEGO

Em Galiza como em Irlanda concediam os príncipes conducta, terras, aos servidores ou vassalos [b 24-34] como ilustra a epígrafe de Remeseiros [p, 47 -50]. Roma restaurou as trebas e os senhorios familiares, e dentro das trebas restaurou [p, 37-56] aos nemitos galaicos nos castros seus com condições. Cedeu-lhos por três vozes. Dito de outro modo, devolveu-lhes as trebas ou toudos da prosapia literalmente “aforadas” [p, 103-116] e os antigos proprietários passarão de modo técnico durante varios séculos a condutores do que lhes era propio, a tenedores [em Irlanda fluidir] dum ius in aliena re, levadores da fazenda perdida, agora conducta, por três vozes ou gerações.

sit reus Remeseiros por A. Pena

Comuns cominatórias cláusulas segundo A. Pena [cf. a penúltima cláusula do Bronze de Botorrita] em patos sinalagmáticos de origem celta redigidos em latim no giro jurisdicional duma uilla galaico-romana [Remeseiros e Noville].

Obrigados a perdê-la e a retomá-la, mos pesimus, como Sísifo uma e outra vez cumprido o prazo legal das três vozes, a transmitir a situação jurídica a prosapia durante três gerações segundo a Celtic Law, como se fossem ‘servos de vínculo herdeditário [em Irlanda senchléite, “de Casa Velha]”. Vae victis! [p, 103-121].

tabula de castromao

Confirmando o aqui contido esta tessera (siue potius tabula) de hospitalidade de Castromao, antiga Coeliobriga, capital dos Coelernos galaicos brácaros responde, sem dúvida a um renovo do 134 d.C., dum hospitium anterior.

texto hospitium coelerni

Ninguém discute já que por coisas de política exterior usando parcere subiectis Roma a consuetam rationem o direito (celta) das autóctones trebas galaicas [á, 185-197] celtoparlantes [o gênio romano foi nisto insuperável], se deixou aquí subsitir o pré-existente. Roma não integrou nosso mundo mediante partilha do campo, reorganização e re-distribuição da propriedade, com uma reforma agrária total, as chamadas, centuriationes -entrando na partilha agora, o que reparte leva a melhor parte, soldados e colonizadores, como em Emerita da Lusitania-. Ninguém discute que as terras de Gallaecia foram devolvidas aos que já as tinham dantes [a, 115-125; 131-150]. Mas com letra pequena.

LETRA PEQUENA

O Comum Direito Celta confere decorridas três gerações a um beneficiado ou condutor [bó-aire em Irlanda], a plena propriedade de sua conduta, beneficium ou comenda . O bó-aire decorrido o plazo legal das três vozes, se converte em flath [o rango do locador], adquire pleno direito sobre a propriedade

Cogidubnus

Maqueta da espetacular uilla, seguramente, do rei dos atrebates, Cogidubnus ou Tongidubnus

Cogidubnus ou Tongidubnus [falecido no ano 83] intitulou-se, segundo Cunliffe e Rusell Ard rí, Rex Magnus Britonum “Grande Rey, Imperador dos Britones”; – com independência das lectiones da quinta regra da famosa inscrição RIB 91 atopada em Chichester em 1723 -, fora de toda dúvida como legatus do imperador, segundo refíreo Tácito em Agricola, XIV, 14:

“Algumas cidades”-escreve Tácito ao final do reinado de Dominiciano- “foram dadas [at/tributae, de onde Attrebates cf. Pena…] ao Rei Cogidumno – (quem se manteve até nossos dias como o mais fiel dos aliados)- segundo a já velha e experimentada prática do Povo Romano, de se valer inclusive de seus próprios reis como instrumentos de domínio [Agricola XIV, 14]” .

Un século antes de que Agrícola conquistasse Britania, finalizadas as guerras cántabras, Octavio Augusto culminou a conquista de Gallaecia, entrando as Terras dos nobres galaicos terratenentes [a.i. Flaths], e as dos seus vassalos e servos, no ager publicus. Sempre há exceção que confirma a regra, como mostra o chamado Edicto de Bembibre [á, 189-203].

SICENATAPACATA

À esquerda banda desenhada [para o filme Galaicus de Tosar] pólo professor de Belas Artes Carlos Afonzo, por mim assesorado, ilustrando o assédio dum castro Galaico por Décimo Bruto. À direita o chamado Edito do Berço, possivelmente [existindo hesitação sobre o lugar] achado no castro de Toldaos.

Castellanos • Paemeiobrigenses • ex •/ gente • Susarrorum • […] […] eos • universos • im/munitate • perpetua • dono • quosq(ue) / agros • et quibus • finibus • possede/ runt • […] […] / eos • agros • sine • controversia • possi/ dere • iubeo .

A Terra segundo a já velha e experimentada pratica do Povo Romano de se valer das próprias instituições dos povos conquistados como instrumento de domínio, retornou de novo aos que a tinham dantes. Mas já não era o mesmo, volta de outra maneira. Augusto, bem asesorado por seu corpo de jurisperitos, retornou essas terras agora do ager publicus, aforadas (para que se entenda) por três vozes (da derbfine celta).
Um contrato sinalagmático fundamentado na Bona Fides [patronus si clienti fraudem fecerit, sacer esto, e vice versa] obrigando a ambas as partes patronus, e clientes, nun tenor. Decorridas as três vozes precisava-se o renovo condicionado a fides patroni [hospitium vetustom antiquon renouauerunt]. Assim usando do próprio direito celta o Império, se assegurou o controle e fidelidade da nutrida clientela galaica.
Analisemos mostrando as bases ‘do tráfico jurídico entre os romanos e os autóctonos galaicos celtoparlantes -lhes remetendo a meus pormenorizados análises do denso marco jurisdiccional e institucional dos hospitia [á, 270-277; p,103-130]-como mostra um Hospitium que aparece numa tabula hospitalis ou placa de bronze encontrada num lugar de Lugo:
C. Caesare Aug. f. L. Aemilio. Paullo. cos / ex gente. Asturum. conventus Arae. / Auguste / ciuitas Lougeiorum. hospitium. fecit. cum / C. Asinio. Gallo. [1ª voz] libereis posterisque. eius / [2ª voz] eumque. liberos. posterosque. eius. [3ª voz] sive. libe/reis. postereisque. suis. patronum. cooptarunt / isque. eos. in fidem. clientelamque. suam. suo/rumque. recepit. / Egerunt. Legati. / Silvanus. Clouti / Noppius. Andami .Hospitium nunha placa de bronce atopada en algún lugar de Lugo
Trad. Sendo cónsules Caio Cessar e Emilio Paulo, a civitas dos Lugeios, gente do convento dos Astures, de Ara Augusta [há erro na interpunção, por suposto não estamos a falar de um choqueiro conventus, senão de um topónimo, o lugar de Ara Augusta que ainda se conserva], fez com Caio Asinio Galo um pato de hospitalidade, para seus filhos e para os postemeiros deles, e para os filhos destes e postremeiros seus. E tomaram-no como patrão dos seus filhos e dos seus postremeiros, e este [Asinio Galo] recebeu-os como fiel clientela sua e dos seus. Actuaram os legados Silvano, filho de Clouto e Noppio, filho de Andamo.

SERVOS

SANYO DIGITAL CAMERA

Beltené [1º de maio] no Castro de Baronha por Carlos Afonzo assessorado pelo autor deste post [detalhe].

Pechaba o sistema esse mundo presente ainda em nossas aldeias do século XX que Alonso do Real chamava “o do eterno camponês neolítico galego’, magistralmente descrito, por meu ilustre amigo José María Cardesín Díaz de”Ricos, Labradores, Caseiros y Camareiras ” : os am-bue [*am, “sem” *bowyos, “bois”] , com todo en precario, jornaleiros e, em derradeiro lugar os servos [a.i. Bothach] ou escravos [a.i. Mug] .

SANYO DIGITAL CAMERA

Beltené [1º de maio] no Castro de Baronha por Carlos Afonzo assessorado pelo autor deste post [detalhe]. Nas feiras anuais [Oenachs] se cobravam impostos. No posto do fundo procede-se à cobrança jurisdicional do Cis ou Censum “Censo”: duas galinhas, lacões, uns dedos de toucinho […] [p, 144-148]

São pólo oposto dos integrantes do corio ou mesnada: jovens moços solteiros sob a tutela dos parentes e nobres que os tomaram em adopção (fosterage); filhos de proprietários, não integrados ainda na propriedade que herdarão à morte de seus pais dedicados a caça e à aventura guerreira.

COMUM PARTIÇÃO DE ORDINES. BELLATORES, ORATORES, LABORATORES. omum partição de ordines. bellatores, oratores, laboratores

É um avanço do amplo estudo em imprensa de Andrés Pena [preview http://www.calameo.com/read/0012929573d6e6be239aa] que em breve publico baixo este epígrafe. Desculpem as gralhas. © Andrés Pena

Esta obra atópase baixo unha licenza internacional Creative Commons BY-NC-ND 4.0. Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra non incluída na licenza Creative Commons BY-NC-ND 4.0 só pode ser realizada coa autorización expresa dos titulares, salvo excepción prevista pola lei. Pode acceder Vde. ao texto completo da licenza nesta ligazón: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.gl

 

Posted in Institutional Archaeology | Tagged , | 3 Comments

Druids / *Durvedes / Druvides. Oratores. Universal Celtic Common Law. Part Two

ESTRUTURA JERARQUIZADA RELIGIOSA  TERRITORIAL

In André Pena . Narón, un Concello con História de Seu. Tomo II (1992, 24-27)

Desenho de Eva Merlán dirigida por André Pena para Narón unha Historia Ilustrada na Terra de Trasancos. Edita Concello de Narón. Eva Merlán, Andrés Pena, Alfonso Filgueira.

“An ollav is many things to a king or prince, but I would say that he is most significantly the shadow of a high-ranking pagan priest or druid. When Ireland, somewhat later than 500 A.D. decided to regard itself as a fully Christian country a rather strange position arose. The druidic order had been the basis of Irish society, and that society could no more do without the druids than could we to-day abolish the civil service with the stroke of a pen. A compromise had to be arrived at: the druids became more or less Christian and the Christian church took over a certain number of their functions. But their organization remained intact and an ollav in a given principality was accorded the status of a Christian bishop, or rather, to put matters in their proper order, a Christian bishop was given the status of a high-ranking druidic priest. James Carney, The Irish bardic poet (Dublin, 1967) 7-8.                                                                                                          Top. Eva Merlán Bollaín drawing, assisted by André Pena for the Illustrated History of Naron (1995). Eva Merlán. André Pena. Alfonso Filgueira. Aut. Concello de Narón Editor.

“O Noroeste articulava-se em unidades territoriais, trebas ou toudos, à frente de Casas nobres, que funcionavam como estados destacando na função soberana uma dupla estrutura nas esferas temporária e espiritual e, junto à existência à frente do Território Político ou Estado dum cabeça nobiliar *Corono [de corio, “tropa” comp. de *co- “reunião” wiros, “homens” + o sufijo ie. -nosenhor” (cf. E. Losada Badía)  ou Princeps presente em o registro epigráfico, de quem falaremos mais adiante, detemos-nos agora na existência silenciada pelas fontes de uma hierarquia religiosa de jurisdicción restringida à Treba, Toudo ou ‘Território Político’ revelada pela constatación, a partir do ano 314, duma vasta rede de diócesis superpostas aos territórios, que de jeito nenhum poderiam surgir como os cogumelos.

Isto indica que a organização jerárquica do clero céltico se teria mantido intacta depois da conquista amoldando o culto local às formas romanas, interpretatio, de modo superficial e sem que o clero do território tivesse que adotar estruturas colegiadas novas. A importância do jerarca religioso do Território Político permite-lhe falar em primeiro lugar na Assembléia/Forum/Oenach/[Conventus]… e moito mais”. Pena Granha 1992,

[DRUIDS /DURVEDES/ DRUVIDES. ORATORES

Algumas dioceses do Galiciense Regnum

“The druids may have been extinguished as a religious and moral establishment by the Christian church but they and their associates left behind them a system of cultural values so deep-rooted and so closely intertwined with long established institutions and ideology that it appears to have survived in large measure the transition to Christianity. Despite the inevitable revision, selection and suppression of elements of the integral pre-Christian tradition during the process of creating the written test within an ecclesiastical ethos there still remains a great deal of material bearing native institutions and ideology –sacral kingship of course, the Otherworld, cosmic division and the partition of the provinces, origin tales, the function of druids and filid, the body of legal and so on –which presupposes the former existence of a complex system of socio-religious doctrine and ritual, the form doubtless propagated to a large extent in the form of exemplary myth as in India Georges Dumézil, who conducted a close study of socio-religious continuities within the Indo-European linguistic family throughout his long career, remarked from time to time on this phenomenon of the partial secularization of mytho-religious traditions” In Proinsias Mac Cana The cult of the Sacred Centre 2011    60,61                                                                                                                                                            

“O caso é, por incrível que pareça, -e os que prefiram a via de Teodoro e Atanasio [ou de Pereira Menaut, ou de Calo Lourido e outros semelhantes], têm todo nosso respeito-, em algum momento, a princípios do século IV, tudo assinala que o clero do Nw, hierarquicamente, de acima abaixo, adota a religião cristã, inclusive dantes de saber em que consiste o cristianismo. Temos a impressão que de alguma forma alguma autoridade (quiçá o vicarius Hispaniarum, quiçá desde o coração do Império, pode que através do concilium provinciae…) sem que saibamos precisar quem, nem onde, nem por que médios, quem queira [que fosse], situado na cúspide de uma hipotética corrente vasallática deu a ordem: ‘Senhores, a partir de agora são vocês cristãos‘ e [os membros de] a hierarquia religiosa das terras [potius quam territoria] passaram de ser druidas vestidos de pontífices e augures do culto local; flamines e sexviri, do imperial a ser druidas vestidos de episcopi cristãos e seus territorios converteram-se em diócesis sem saber sequer em que consistia o cristianismo. As conversiones em massa, de acima abaixo, entre os bárbaros ao cristianismo são de sobras conhecidas.

COMUNS DURVEDES, DRUIDAS, DOUTORES

Lunar Barca da Pena Molexa, monumento megalítico, orientada à saida da lua cheia [Re-ve] Lán na Ré [psvlm Revalanga] o chamado ano metónico

Entre Stonehenge e seu precedente o Almadraque dos Almendres, a todavía anterior Lunar Barca da Pena Molexa, monumento megalítico -seguramente o mais antigo de europa- , orientada à saida da lua [Re-ve] cheia, Lán na Ré [psvlm Revalanga] o chamado ano metónico

O inter e multidiciplinar enfoque da coisa Celta em Galiza [questão aparte o é a política de determinadas academias], evidência uma conjunção de correlações, um sistema mais antigo da conta [r 167-230; a 333-400], uma mão cheia de intituições da comum origem [s 57-88], um coerente panteão velado na religião, baixo infindos epítetos locais, ou topônimos -tipo Fátima, Lourdes, Chamorro, no presente cristão-, próprios de intermináveis santuários, errónea é comumente tomados, inmoderatio verborum, por teônimos. Olhamos a uniformidade de culto mantida, acima de locais disputas, na miríade de Trebas ou Toudos, pelo universal, hierárquico e cultivado clero [a 246-249], patenteada na Gallaecia nas comuns cenas dos bronzes votivos de sacrificio [g 33-80; o 117-160], com homogênea representação plástica da entronização real Celta, ainda mediando centos ou milheiros de quilômetros entre os achados.

Entronização Real Celtogalaica

DURVEDES /DRUIDAS GALAICOS ENTRONIZANDO OS REIS DAS TREBAS NA TREBOPALA “PÉTREO ALTAR DO POVO” OU NO CROUGINTOUDADIGO “CROIO TEUTÁTICO, DO ESTADO, DA NAÇÃO” 

entronizatiotre

Como se pode imaginar Jesus não inventou os padres, bispos, arcebispos e cardeais. E talvez San Pedro recebeu neste trabalho uma pequena ajuda. Talvez… In omni Gallia eorum hominum qui aliquo sunt numero atque honore genera sunt duo. Nam plebes paene servorum habetur loco, quae nihil audet per se, nulli adhibetur consilio. Plerique cum aut aere alieno aut magnitudine tributorum aut iniuria potentiorum premuntur, sese in servitutem dicant. Nobilibus in hos eadem omnia sunt iura quae dominis in servos. [….] Sed de his duobus generibus alterum est druidum, alterum equitum. [Caius Julius Cæsar, De Bello Gallico, vi, 13]. Em toda a Gália daquelas pessoas que contam e têm dignidade há duas classes. –pois a plebe quase ocupa o lugar dos servos, e não ousa atuar por sua conta, nem conta para nenhuma decisão […]. Em sua maioria, oprimidos como estão, já por dívidas, já pelo pesado ônus fiscal, já por agravios dos poderosos, se entregam em servidão. Os nobres de fato possuem sobre eles os mesmos direitos que os senhores com seus escravos-. Mas destas duas classes a primeira é a dos druidas, a segunda dos cavaleiros. En toda la Galia de aquellas personas que cuentan y tienen dignidad hai dos clases. –pues la plebe casi ocupa el lugar de los siervos, y no osa actuar por su cuenta, ni cuenta para ninguna decisión […]. En su mayoría, oprimidos como están, ya por deudas, ya por la pesada carga fiscal, ya por agravios de los poderosos, se entregan en servidumbre. Los nobles de hecho poseen sobre ellos los mismos derechos que los señores con sus esclavos-. Pero de estas dos clases la primera es la de los druidas, la segunda de los caballeros. “Throughout Gaul there are two classes of persons of definite account and dignity. As for the common folk, they are treated almost as slaves, venturing naught of themselves, never taken into counsel. The more part of them, oppressed as they are either by debt, or by the heavy weight of tribute, or by the wrongdoing of the more powerful men, commit themselves in slavery to the nobles, who have, in fact, the same rights over them as masters over slaves. Of the two classes above-mentioned, one consists of Druids, the other of knights. Illi rebus divinis intersunt, sacrificia publica ac privata procurant, religiones interpretantur; ad hos magnus adulescentium numerus disciplinae causa concurrit, magnoque hi sunt apud eos honore. Nam fere de omnibus controversiis publicis privatisque constituunt, et si quod est facinus admissum, si caedes facta, si de hereditate, de finibus controversia est, idem decernunt, praemia poenasque constituunt; si qui aut privatis aut populus eorum decreto non stetit, sacrificiis interdicunt. Haec poena apud eos est gravissima. Quibus ita est interdictum, hi numero impiorum ac sceleratorum habentur, his omnes decedunt, aditum sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione in commodi accipiant, neque iis petentibus ius redditur neque honos ullus communicatur [ibid. De Bello Gallico, vi, 13] Eles oficiam os divinos ritos, atendem os sacrifícios, públicos e privados, interpretam as coisas da religião; a eles vai grande número de jovens para aprender a disciplina, e entre eles se consideram isto uma altíssima honra [como consideravam uma honra as grandes casas nobres de a Europa o enviar um filho a um seminário a empreender a carreira eclesiástica]. Instruem praticamente todas as causas, públicas e privadas, se a instrução de um caso penal, se um homicídio, se um pleito por uma herança, se uma questão de demarcação, eles processam, e impõem as multas e castigos [o direito público e privado é comum –como o pode ser hoje o direito canônico- entre os celtas, estes jovens, quando regressam ordenados druidas são os juízes e magistrados. Aprenderam milhares de leis em verso, que depois aplicam ao retornar a seus lugares de origem. Em toda Europa igual – Em isto consiste a unidade celta, meu!- Que parte não entendes?]; Se um particular ou um grupo deles não se dobra a seu julgamento, é retirado dos sacrifícios [não faz falta dizer que é excomungado]. Este castigo é para eles gravíssimo. Os assim excomungados, são integrados na lista dos ímpios e criminosos, todo mundo se aparta deles, evitam seu trato e conversação, os tocar como se fossem apestados; ainda que a peçam não obtêm justiça [perdem todos seus direitos civis] e não se lhes dá nenhuma honra [são privados de seu rango e seus cargos. Assim, o chamado passeio de Canossa Ilustra a descrição cesariana. O imperador do Sacro Império Romano Germânico Enrique IV por intermediação do abade de Cluny, Hugo, e da dona da fortaleza, Matilde de Canossa, marchou um frio mês de janeiro de 1077 de Espira ao Castelo de Canossa, ao encontro do papa Gregório VII, buscando que este lhe levantasse a excomunhão. Permanecendo três dias e três noites ao raso, vestido unicamente com uma túnica penitencial de lá, descalço sobre a neve na porta do castelo, conseguiu o perdão papal]. Ellos ofician los divinos ritos, atienden los sacrificios, publicos y privados, interpretan las cosas de la religión; a ellos acude gran número de jóvenes para aprender la disciplina, y entre ellos se consideran esto un altísimo honor [como consideraban un honor las grandes casas nobles de Europa enviar a un seminario a emprender la carrera eclesiástica a un segundón]. Instruyen prácticamente todas las causas, públicas y privadas, si la instrucción de un caso penal, si un homicidio, si un pleito por una herencia, si una cuestión de demarcación, ellos procesan, y imponen las multas y castigos [el derecho público y privado es común –como lo puede ser hoy el derecho canónico- entre los celtas, estos jóvenes, cuando regresan ordenados druidas son los jueces y magistrados. Aprendieron miles de leyes en verso, que luego aplican al retonar a sus lugares de origen. En toda Europa igual – ¡En esto consiste la unidad celta idiota!- ¿Qué parte no entiendes?]; Si un particular o un grupo de ellos no se doblega a su juicio, es retirado de los sacrificios [no hace falta decir que es excomulgado]. Este castigo es para ellos gravísimo. Los así excomulgados, son integrados en la lista de los impíos y criminales todo el mundo se aparta de ellos evitan su trato y conversación, tocarlos como si fueran apestados; aunque la pidan no obtienen justicia (pierden todos sus derechos civiles) y no se les da ningún honor (son privados de su rango y sus cargos. El llamado paseo de Canossa Ilustra la descripción cesariana. El emperador del Sacro Imperio Romano Germánico Enrique IV por intermediación del abad de Cluny Hugo, y la dueña de la fortaleza, Matilde de Canossa marchó un frio mes de enero de 1077 desde Espira al Castillo de Canosa, al encuentro del papa Gregorio VII, buscando que este le le vantase la excomunión. Permaneciendo tres días y tres noches al raso, vestido únicamente con una túnica penitencial de lana descalzo sobre la nieve en puerta del castillo, consiguió el perdón papal]The former are concerned with divine worship, the due performance of sacrifices, public and private, and the interpretation of ritual questions: a great number of young men gather about them for the sake of instruction and hold them in great honour. In fact, it is they who decide in almost all disputes, public and private; and if any crime has been committed, or murder done, or there is any dispute about succession or boundaries, they also decide it, determining rewards and penalties: if any person or people does not abide by their decision, they ban such from sacrifice, which is their heaviest penalty. Those that are so banned are reckoned as impious and criminal; all men move out of their path and shun their approach and conversation, for fear they may get some harm from their contact, and no justice is done if they seek it, no distinction falls to their share. [Transl., H. J. Edwards, 1917, Loeb Library]. His autem omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet auctoritatem. Hoc mortuo aut si qui ex reliquis excellit dignitate succedit, aut, si sunt plures pares, suffragio druidum, nonnumquam etiam armis de principatu contendunt. Hi certo anni tempore in finibus Carnutum, quae regio totius Galliae media habetur, considunt in loco consecrato. Huc omnes undique qui controversias habent, conveniunt eorumque decretis iudiciisque parent. Disciplina in Brittania reperta atque inde in Galliam translata existimatur, et nunc qui diligentius eam rem cognoscere volunt plerumque illo discendi causa proficiscuntur [De Bello Gallico”, vi, 13]. Mas entre todos os Druidas manda um, que tem entre eles a soma autoridade. Morrido este lhe sucede quem excede a todos em dignidade, ou compartilhando vários igual rango, quem resulte eleito do sufrágio dos druidas [se sobre entende que reunidos num concilio ad hoc], se chegando inclusive a combater com as armas pelo principado [não por acaso isto ocorre quando existindo na igreja duas ou mais facções a cada uma organiza seu conclave pela sua conta e elege seu próprio pontífice. Nesta situação é comum que ambos os papas lutem para se apoderar de Roma (o Papado). Assim se encontrando a Igreja dividida entre os partidários do papa Leão V e o anti papa, Cristóvão se elegeram vários papas e anti papas nos anos 896 e 904. Salvou a situação Sergio III, o terceiro em discórdia o ficar depois de prender e estrangular aos outros dois papas como único pretendente ao pontificado]. Estes num prefixado período do ano [coincidente com alguma das quatro feiras estacionais celtas] residem num lugar sagrado no território dos Carnutos, região que é considerada o centro de toda a Gália. Aqui vão de todas as partes os que têm controvérsias, e todos acatam e obedecem os seus decretos e julgamentos. Acha-se que a doutrina inventou-se em Britânia e trouxe-se dali à Gália, e hoje quem desejam melhor formação na coisa essa em sua maioria vão là [a Brit.] aprender. Pero entre todos los Druidas manda uno, que tiene entre ellos la suma autoridad. Muerto este le sucede quien excede a todos en dignidad, o compartiendo varios igual rango, el que resulta electo del sufragio de los druidas [se sobrentiende que reunidos en un concilio ad hoc], llegándose incluso a combatir con las armas por el principado [no por casualidad esto ocurre cuando existiendo en la iglesia dos o más facciones cada una organiza por su cuenta su cónclave y elige a su propio pontífice. En esta situación es común que ambos papas luchen para apoderarse de Roma (el Papado). Así encontrándose la Iglesia dividida entre los partidarios del papa León V y el antipapa Cristóbal se eligieron varios papas y antipapas los años 896 y 904. Salvó la situación Sergio III, el tercero en reclamar el pontificado por quedar como único pretendiente tras prender y estrangular a los otros dos]. Estos en un prefijado periodo del año [coincidente con alguna de las cuatro ferias estacionales celtas] residen en un lugar sagrado en el territorio de los Carnutos, región que es considerada el centro de toda la Gallia. Aquí acuden de todas partes los que tienen controversias, y todos acatan y obedecen sus decretos y juicios. Se cree que la doctrina se inventó en Britania y se trajo de allí a la Galia, y hoy quienes desean mejor formación en la cosa esa en su mayoría van allí [, a Brit.] a aprender. “Of all these Druids one is chief, who has the highest authority among them. At his death, either any other that is pre-eminent in position succeeds, or, if there be several of equal standing, they strive for the primacy by the vote of the Druids, or sometimes even with armed force. These Druids, at a certain time of the year, meet within the borders of Carnutes, whose territory is reckoned as the centre of all Gaul, and sit in conclave in a consecrated spot. Thither assemble from every side all that have disputes, and they obey the decisions and judgments of the Druids. It is believed that their rule of life was discovered in Britain and transferred thence to Gaul; and to-day those who would study the subject more accurately journey, as a rule, to Britain to learn it.” [Transl., H. J. Edwards, 1917, Loeb Library]].

As atas do martírio de San Froitoso (CHADWICK) mencionam quiçá em Astúrias um bispo “membro de um clube pagão que possuía uma necrópole onde o bispo tinha seu mausoleo familiar em lugar de um cemitério cristão” neste contexto [- é o contexto das aras do Facho de Donón-]; a carta de Prisciliano que Orosio insere no Conmonitorio tem um valor excepcional porque assinala que no último terço do século IV os bispos ensinavam que:

É uma virgen certa luz à que Deus, querendo dar a chuva aos homens mostra ao príncipe da humidad quem ao querer subir para a pegar cansado sua e faz a chuva. E ao ser recusado por esta com seus bramidos produz o trovão (1)

Os motivos da em massa e repentina conversión da hierarquia religiosa galaica ao Cristianismo bem puderam ser econômicos. Constantino I impôs muitas travas aos paganos e judeus fechando os templos e proibindo sacrifícios aos deuses. O clero colegiado galaico, de abaixo acima, se amoldó à nova situação, tal e como alguns políticos mudam «a jaqueta» ante a chegada de um novo regime. Quiçá não fosse muito piedoso mas que poderia se ganhar com esta mudança? Justo o que sempre tiveram e perderiam se não se adaptavam rapidamente.

Constantino I outorgava ao clero cristão privilégios judiciais, a restituição dos bens eclesiásticos, isenção dos munera, e o direito de herdar para a Igreja. Outras disposicións como a supresión das penas contra o celibato e o celibato mesmo não seriam um grande impedimento para o clero mais prolífico de Europa.

Todas as vantagens econômicas e situação de privilégio Não valeriam sem dúvida uma missa? O seguinte problema para o clero territorial cristianizado seria aprender a fazê-la, inteirar-se em que consistia o cristianismo.

Não se pode explicar de outro modo a proliferación em massa e repentina de diócesis se correspondendo territorialmente com as civitates / populi / territoria [sive potius, territorios] na ultraconservadora Galícia Como ia a desobedecer a tendência de Constantino I O Grande, legislador supremo, de fazer prevalecer sua autoridade e vontade sobre a tradição do direito romano, o disciplinado Clero Galaico?

No ano 314, num ano após o edicto de Milão, o bispo galego da diócesis de Beteka, uma ignota treba /toudo ou civitas / populus / terra da Provincia Gallaeciae, envia um presbítero às Galias ao Concilio de Arlés. (2)

Igual que sucede em Irlanda, Gales, etc. a cada velha treba /toudo galega conhecida como civitas / populus / respublica se converteu ainda que por pouco tempo em diócesis de um território sem vida urbana, e o que é mais grave, sem vida cristã.

O resultado de superponer a religião céltica ao cristianismo foi uma obra de arte, pois o Cristianismo, como sustenta Max Müller, possui “a verdade mais completa de todas as religiões vivas” -: chamou-se Priscilianismo.

Conhecemos os Cileni por Plinio, (3) Ptolomeo(4), Idacio(5) e a epigrafía, (6) pois bem, os da terra de Caldas vão ter sede episcopal que nada tem que ver com a dos irienses desde não sabemos quando, quiçá também desde o 314, e um ultra ortodoxo bispo Ortigio qui celenis fuerat ordinatus iria à cidade de Toledo na Provincia Carthaginiensis ao concilio do ano 400 (I Concilio de Toledo) muito ultrajado pois segundo Idacio acabava de ser expulsado por sua fé católica pelo partido priscilianista que contava com muitos meios econômicos e uma aceitação generalizada (7) ainda que por estas datas a unidade priscilianista começava a romper e Chadwick recolhe as atas da abjuração de Simposio, Dictino, Isonio e Vegetino. Nove anos depois produz-se a entrada dos bárbaros que o límico Idacio registra no Chronicon. (8)

Assim tenta reconstruir Juan de Cruz no século XVIII a Hispania que em tempo de Julio Cessar. Tem o mérito de aproximar-nos uma imagem. Ainda que, no actual estado dos conhecimentos, pois como demonstro em meus trabalhos sobre arqueologia institucional os romanos deixaram subsistir as comunidades prerromanas trebas ou toudos, convirtiendolas em ciuitates ou populi, designando ambas vozes o mesmo objecto institucional: o território político autónomo celta. Estas trebas ou toudos chegam intactas à Idade Média como Terras ou como arciprestazgos. Isto parece que não entra no caletre facilmente. A gente não costuma ler coisas que exigem uma média equipación. Isso demonstra o bem que está nosso nível. Aviso a mareantes copiraighteiros que qualquer outra tentativa de recontrucción é vã tentativa, inutil tentativa, e contrapoducente tentativa. O resultado é com um pouco de sorte similar, quando não inferior ao deste, excepcional mapa em seu momento, que me tomei a moléstia de vos reproduzir aqui.

Assim tenta reconstruir Juan de Cruz no século XVIII a Hispania em tempo de Iulius Caesar. Tem o mérito de aproximar-nos uma facies. Ainda que, no actual estado dos conhecimentos,  como demonstro em meus trabalhos sobre arqueologia institucional os romanos deixaram subsistir as comunidades prerromanas trebas ou toudos,  chamadas ciuitates ou populi, designando agora ambas vozes o mesmo objecto institucional: o território político autónomo celta. Estas trebas ou toudos chegam intactas à Idade Média como Terras ou como Arciprestazgos. Isto não entra no caletre facilmente. A gente não costuma ler coisas que exigem média equipación.  Aviso a mareantes  que qualquer outra tentativa de recontrucción é inutil tentativa, e contrapoducente : o resultado com  sorte serà similar, quando não inferior, ao deste em seu momento excepcional mapa.

As diócesis Priscilianistas com os bispos à cabeça e o reino suevo se entenderiam ainda.

A chegada de Martiño de Dumio e conversión de Teodomiro modificam as coisas replanteándose, de um tirón, desde a cúspide da corrente vasallática «[…] e Miro pôs baixo sua Sede Iriense» a organização eclesiástica territorial, desaparecendo as diócesis territoriais convertidas em arciprestazgos. O arcipreste se manteria como cabeça do clero da terra mas estaria, adscrito a uma sede episcopal, controlado pelo bispo.

Algumas sedes se manteriam residualmente como a que se corresponde com a terra de Laniobriga [psbl., Lansbriga ou San Cibrán de Lás] (9) e a mesma Beteka. (10)

O pseudo ‘Parroquial Suevo’ ou Divisio Theodemiri, feita no Concilium Lucensis anno 569, permite-nos conhecer a lista das sedes episcopales e das diócesis que as compõem; não se fala de parroquias tal e como hoje entendemos o termo, que são criação tardia [do século XIII], como, contradizendo a Pierre David, demonstrou Gonzalo Martínez Díaz (ll), senão que como autóctonas se enumeran no parroquial uma lista de dioceses ou territoria que levam os nomes dos antigos territórios celtas. Se observamos a listagem de de diócesis pertencente à Sede Iriense, encontramos uma série de civitates / populi:

Mapa amosando em Gallaecia os mór túaithe, unidades políticas superiores as trebas (André Pena)

Mapa amosando em Gallaecia os mór túatha, unidades políticas dos clanes familiares -precedente dos condados- superiores a treba (André Pena)

Morracium [Morrazo], Saliniensem [Salnés], Contenos [Cuntis], Celenos [Caldas de Reis], Metacios [Meda], Pistomarcos [Postmarcos], Bregantinos [Bergantiños], Duvriam [Dubra], Montanos [Montaos], Nemitos [Nendos], Prucios [Pruços], Bisa(n)cos [Bezoucos], Trasancos, Lavacencos [Lapatiancos et Airos (os Arroni ou Arrotrebae de Plinio), Arrós ou Treba, “Terra” de Arrós] etc., onde, entre outras, reconhecemos as civitates / populi dos Celenos, dos Brigantinos, dos Trasancos, dos Lapatiancos e dos Arrotrebas. Mas onde esta sobrevivência dos ‘pequenos estados’, bisbarras ou organizações territoriais e políticas autóctonas celtogalaicas se faz mais reconocivel é na lista de diócesis atribuídas à sede de Ourense Palla Aurea: Verugio, Bibalos, Teporos [Tribes], Geurros [Valdeorras], Pincia [Pinza], Cassavio [Casaio], Vereganos [Bercianos], Senabria [Sanabria], Calapacios Majores [Calabor]
Aparecendo as conhecidas trebas, toudos ou civitates / populi dos Bibalos, Téporos ou Geurros, que nada terão que ver com as parroquias atuais como cria Casimiro Torres Rodríguez. (12) Para ter um mapa exato dos ‘estados territoriais’ trebas, toudos ou terras, da Idade do Ferro basta uma redução dos arciprestazgos medievales. Não há possibilidade de erro.

<Addenda I>

Galiza. Celts From Atlantic Europe. Political Organization. Palestra XIV International Congress of Celtic Studies Maigh Nuad. Ireland (2011). André Pena, Ph.D. Arqueólogo e Historiador do Concello de Narón

</ Addenda I>

No Concilio de Lugo do 1 de janeiro do ano 569, convocado pelo rei Teodomiro

Tempore Suevorum sub era DCVII die Kalendarum Januarii. Theodemirus princeps idem Suevorum concilium in civitate Luco fieri precepit ad confirmandam fidem catholicam uel pr0 diversis ecclesie causis LF, T II 10 e 11, pp 16-17 Costa.

atribuíram-se à cada cathedra um número de diócesis determinado com o objeto de evitar conflitos entre os bispos

Sicque post hec per unaqueque cathedra dioceses et parrocias diuiserunt] ne inter episcopos contemtio aliquatenus fieret

e também se criaram novas sedes para as que foram ordenados bispos

Etiam concilio alias sedes elegerunt ubi episcopi ordinarentur

o que indica certa plasticidade na igreja galega e o bulir de novas tentativas de organização do clero na Divisio Teodemiri, mas sempre respeitando

unicuique ciuitati sue tradite sunt parrocie per determinationes antiquorum castrorum et fluminum [22]

a identidade territorial Celta.

Quod studiose pequirens cum eiusdem provicie pontificibus in eodem concilio Lucensi adunatus ut potuimus per ueritatem antiquam unicuique ciuitati suam distribuimus difinitionem seu portionem ac per ribulorum cacuminaque montium seu antiquorum castrorum uel archarum confinia eis terminos ingessimus ne ecclesia contra ecclesiam disceptans alterius terminos invaderet, hac eas propriis subscriptionibus adnotauimus. Liber Fidei  II, doc. 11, 20 (Braga 1978) ExP. Avelino de Jesus da Costa.

[Addenda II]

[/Addenda II]

Segundo o Cronicón Iriense, que, apesar de sua tardia redação se baseava em antigas fontes; depois da morte de Ariemiro,  Miro que possuía Lugo

tomou baixo seu domínio a Braga e reuniu o Concilio Bracarense segundo, a onde foi Andrés, no ano 610. E Miro pôs baixo sua sede Iriense as seguintes diócesis, a saber: O Morraço, o Salnés, Moranha, Caldas, Montes, Meta, Merza, Tabeirós, Valga, Louro, Postmarcos, Amahia, Cornado, Dormeá, Entíns, Céltigos, Barcala, Nemancos, Vimianzo, Seaia, Bergantinhos, Faro, Escudeiros [Cabaleiros], Dubra, Montaos, Nendos, Prucios, Bezoucos, Trasancos, Labacengos e Arrós, e outras das que se tem menção nos cánones. (13)

Fazem-se reconocibles distritos religiosos que se correspondem com as, melhor que ‘étnicos’, trebas, toudos, civitates, populi, [dioceses, plebes, comisos], territorios políticos celtas, comarcas ou terras. Isto permite demonstrar como pervive em Galiza [norte de Portugal, Galiza e occidente de Asturias] a dúplice personalidade jurídica das civitates / populi nas terras no plano temporal e espiritual igual que no resto do mundo céltico.

Ego Theodomirus Rex, cognomento etiam Mirus, Gallecie totius Provincie Rex […] Perquirentes uero diligenter ordinem ecclesiasticum, inuenimus Diocensales unius cuiusque ciuitatis diuaricatos a ueritate antiqua, paganorum persecutione, quod studiose perquirens cum eiusdem prouincie pontificibus in eodem concilio Lucensi adunatis, ut potuimus per ueritatem antiquam unicuique ciuitati suam tribuimus diffinitionem seu portionem, ac [per riuuulorum cacuminaque montium seu antiquorum castrorum uel archarum confinia] eius terminus ingessimus, ne [Ecclesia contra Ecclesiam disceptans], alterius terminos inuaderet, ac eis propiis subscriptionibus adnotauimus concilio etiam Brachara congregato Secundo, símile modo ueritate reperta confirmamus. Presidente in Eadem Urbem Martino Episcopo. Ex P Avelino de Jesus dá Costa. Liber Fidei I, doc. 11. 19,24

As diócesis, futuros arciprestazgos seguirão mantendo com a figura do abba, arcipreste, representante do bispo e depois arcediano, a estrutura religiosa jerarquizada na terra ou territorio [a forma neutra territorium não se emprega de modo habitual] medieval através do arciprestazgo no plano espiritual; no temporal os condes terão o título de imperantes, seu delegado, vicarius ou maiorino [maiordomus] de Terra estará a cargo do territorio em ausência do senhor.

O modelo organizativo galaico pré-romano chegou, como na Irlanda ou na Escocia, modificado na forma, mas estruturalmente intacto, até a Idade Média, o que demonstra uma vez mais a sobrevivência e solidez de velhas estruturas”  In André Pena . Narón, un Concello con História de Seu. Tomo II (1992, 24-27)

<Addenda II>

</Addenda II>

WARNING: this post is still under [de]construction – it probably contains lots of typos and errors Check it again in about 80 years and it should be fixed.

Desculpem as gralhas.

Esta obra atópase baixo unha licenza internacional Creative Commons BY-NC-ND 4.0. Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra non incluída na licenza Creative Commons BY-NC-ND 4.0 só pode ser realizada coa autorización expresa dos titulares, salvo excepción prevista pola lei. Pode acceder Vde. ao texto completo da licenza nesta ligazón: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.gl
Posted in Institutional Archaeology | Leave a comment